Alegoria i alegoryzm

Jako figura stylistyczna alegoria jest obecna już w najstarszych dziełach literatury europejskiej, czyli w Iliadzie i Odysei Homera. Chociaż nie wiadomo, czy w czasach greckiego epika używano pojęcia „alegoria”, to w jego utworach pojawia się ten środek stylistyczny.

Z czasem jednak zaczęto oba eposy w całości postrzegać jako rozbudowane alegorie. Stało się tak dzięki powstaniu i rozwinięciu się alegorezyalegorezaalegorezy. Jest to:

Zastosowanie tej metody pozwoliło postrzegać Odyseję nie tylko jako historię trwającego 10 lat powrotu Odyseusza z wojny trojańskiej do rodzinnej Itaki, ale też jako alegoryczną opowieść o każdym człowieku, którego życie jest nieustanną podróżą. Takiej interpretacji z czasem zaczęto poddawać nie tylko utwory Homera. Stosowano ją w odniesieniu do wielu innych dzieł, w tym przede wszystkim do Biblii. Działo się tak niezależnie od tego, jaka była intencja autora, i często nadinterpretowano tekst, doszukując się w nim sensów niezamierzonych przez twórcę.

Alegoria a symbol

Przez wiele stuleci terminy alegoria i symbolsymbolsymbol były traktowane jako synonimy.
Od końca XIX w. odróżnia się je. Alegoria to znak, którego przenośne znaczenie zostało utrwalone w tradycji i jego odpowiednie zrozumienie wymaga wiedzy na ten temat. Przykładem takiego znaku może być postać kobiety z przepaską na oczach i trzymającej w rękach wagę oraz miecz – grecka bogini Temida uosabia sprawiedliwość. Symbol natomiast nie ma jednego przenośnego znaczenia i nieliteralny sens danego motywu zależy od kontekstu, w jakim się znalazł. W jednym utworze deszcz oznaczać będzie łzy, w innym – łaskę Boga, w kolejnym – mądrość, a odbiorca musi ustalić, jak należy ten motyw zrozumieć.

Poemat alegoryczny i romans alegoryczny

R13OrogjZlmZn1

Obraz przedstawia fragment polany. Przy wzniesieniu widać grupę ludzi w chłopskich strojach. Na ziemi leży młody mężczyzna. Podtrzymują go za ramiona kobieta i mężczyzna. Scenie przyglądają się stojący nieopodal chłopi.

W literaturze światowej istnieje jednak wiele obszernych utworów, które nie tyle zawierają konkretne motywy alegoryczne, ile stanowią przekaz alegoryczny w całości. Część z nich zalicza się do gatunku zwanego poematem alegorycznym.

Poemat alegoryczny był szczególnie popularny w trzech epokach: średniowieczu, renesansie i baroku – w wiekach od XIII do XVIII powstały najważniejsze dzieła zaliczane do tej formy literackiej. W średniowieczu występowało zjawisko zwane „wydłużeniem” metafory i rozwijaniem się rozbudowanych form literackich mających charakter alegoryczny. Należały do nich moralitet1moralitet oraz poemat alegoryczny. Popularność obu gatunków wynikała m.in. z dążenia do realizacji tej funkcji poezji, która łączy w sobie zalecane już od antyku docere et delectare2docere et delectare. Zadaniem utworów zaliczanych do moralitetów i poematów alegorycznych było pouczanie odbiorców za pomocą atrakcyjnego przekazu literackiego. Podawano pozytywne i negatywne sposoby zachowania w określonych sytuacjach. Na przykład postać stojąca na rozstaju dróg oznaczała człowieka, który ma wybrać styl życia: trakt szeroki i bezpieczny oznaczał wygody, ale też – skłonność do ziemskich przyjemności, co ostatecznie było krytykowane; natomiast ścieżka wąska, pnąca się pod górę miała symbolizować trudy, których znoszenie zostawało nagrodzone w postaci życia wiecznego w niebie.

Z dydaktyzmem poematu alegorycznego łączy się także skłonność do encyklopedyzmu, rozumianego jako umieszczanie w dziele artystycznym wiadomości z różnych dziedzin wiedzy, a podawanych za pomocą rozbudowanych dygresji. Wspomniany encyklopedyzm pozwala odróżnić poemat alegoryczny od innych gatunków, w skład których wchodzą dzieła mające alegoryczny przekaz, czyli bajekbajkabajek, sielaneksielankasielanek oraz poematów heroikomicznychpoemat heroikomicznypoematów heroikomicznych.

R1JvZdaOlbkpm

Obraz przedstawia trzy twarze. Pośrodku znajduje się twarz dojrzałego, brodatego mężczyzny. Po prawej stronie, prawym profilem twarz młodego mężczyzny. Po lewej stronie, lewym profilem twarz siwowłosego, brodatego starca. Pod twarzami widoczne są głowy lwa, wilka i niedźwiedzia.

Poemat alegoryczny to zatem dłuższy utwór wierszowany, w którym alegoria stanowi główną zasadę kompozycyjną. Te kryteria pozwalają zakwalifikować jako poemat alegoryczny takie ważne dzieło literatury europejskiej, jak Boska komedia Dantego3Boska komedia Dantego.

Przyjmując treść dzieła jako cechę odmiany gatunkowej, można wyróżnić romans alegoryczny. Jego tematem jest alegoryczna podróż, zazwyczaj związana z poszukiwaniem miłości lub pragnieniem zdobycia wiedzy, na czym polega to uczucie. Częstym motywem romansu alegorycznego okazuje się również bitwa,
którą bohater musi stoczyć z upersonifikowanymi pojęciami abstrakcyjnymi typu: Cnota, Grzech, Zło, Dobro, Zazdrość, Roztropność.

Polskie romanse alegoryczne

Wśród polskich poematów alegorycznych można wymienić utwory Mikołaja Reja4Mikołaja Reja, Kaspra Twardowskiego5Kaspra Twardowskiego i Wacława Potockiego6Wacława Potockiego.

Pierwszy z twórców napisał m.in. Wizerunek własny człowieka poczciwego (1558).
To obszerny, liczący niemal 12 tysięcy wersów utwór, którego głównym źródłem był poemat alegoryczny włoskiego humanisty Palingeniusa, zatytułowany Zodiacus vitae. Rej swoje dzieło podzielił na rozdziały, którym patronują filozofowie. Główny bohater jego romansu – Młodzieniec – wędruje od mędrca do mędrca, aby dowiedzieć się, jaką filozofię życia każdy z nich proponuje. Podróż niedoświadczonego człowieka ma charakter alegoryczny. Wprawdzie czytelnik towarzyszy Młodzieńcowi w drodze,
ale tę wędrówkę należy potraktować jako sumę kolejnych etapów zdobywania wiedzy o świecie oraz okazję do podjęcia decyzji, czy pójść ścieżką cnoty, czy też wybrać szeroki trakt wiodący do przyjemności, a ostatecznie – do zguby.

Kasper Twardowski ułożył trzy romanse alegoryczne. Pierwszy z nich nosi tytuł Lekcje Kupidynowe (1617). To utwór o charakterze dydaktycznym, w którym narratora i zarazem głównego bohatera można utożsamiać z autorem. Dzieło składa się
z 10 „lekcji”, których – na prośbę Wenus – udziela narratorowi Kupidyn jako nauczyciel w Akademii Miłości. Całość kończy się niefortunnie, bo spotkanie kochanków zostało przerwane przez „babę”, ale wcześniej bohater nauczył się skutecznej metody miłosnych podbojów.

Pochodnia Miłości Bożej z piącią strzał ognistych (1628) to ostatni z romansów alegorycznych Kaspra Twardowskiego. Twórca ponownie zajął się tematem miłości, ale tym razem nie dominuje erotyka cielesna, a uczucie religijne. Miejsce bogini Wenus zajmuje Maryja, a zamiast Kupidyna pojawia się Anioł, który uczy bohatera,
na czym polega prawdziwa miłość. W ten sposób tzw. romans światowy został zmieniony na romans duchowny, natomiast chwalone w Lekcjach rozkosze otrzymały jednoznacznie negatywną ocenę.

Wacław Potocki tworzył najpóźniej spośród wymienionych pisarzy. Wśród jego licznych dzieł znajduje się Rozbój duchowny na drodze zbawiennej, napisany ok. 1680 r. poemat alegoryczny tematycznie nawiązujący do Pisma Świętego. Jest to spisana wierszem, zinterpretowana symbolicznie ewangeliczna przypowieść o dobrym Samarytaninie. Jej narrator to człowiek, który wyruszył w pielgrzymkę z Jerozolimy do Jerycha i ma do wyboru drogę cnoty i trakt pełen rozkoszy. Podczas wędrówki zostaje zaatakowany przez łotrów personifikujących siły zła, ale pomaga mu dobry Samarytanin, którym okazuje się Chrystus. Biblijną przypowieść Potocki opatrzył licznymi komentarzami, w których alegoryczny charakter opowieści stawał się wyraźny – w ten sposób odsłonił mistyczny sens tej historii.

Słownik