Przeczytaj
Czym był feudalizm?
FeudalizmFeudalizm stanowi jeden z podstawowych terminów w badaniach nad średniowieczem. Pojęcie to bywa różnie interpretowane. Najczęściej przyjmuje się, że istotą feudalizmu były osobiste zależności między wpływowymi członkami społeczeństwa. Termin ten pochodzi od łacińskiego słowa feudum, czyli lennolenno. Lenno było też podstawą budowania więzi we wspólnocie. Przekazywano je w ramach stosunku feudalnego, a osoba obdarowana w zamian zobowiązywała się do pewnych świadczeń i posług wobec osoby obdarowującej. Ten system zależności wywodził się z tzw. kolonatukolonatu z czasów rzymskich. Mniej zamożni członkowie wspólnoty, głównie chłopi, udawali się po protekcję do możnego patrona, przekazywali mu ziemię, a w zamian otrzymywali wsparcie i ochronę. Podobne procesy miały miejsce w państwie Franków. Zwłaszcza KarolingowieKarolingowie starali się wzmocnić władzę zwierzchnią nad możnymi, wiążąc ich ze sobą osobistą przysięgą posłuszeństwa i służbą, do której możni byli zobowiązani w zamian za przekazywane im lenna. System feudalny na tym wczesnym etapie pomagał utrzymać kontrolę nad różnymi terenami wchodzącymi w skład państwa Karola Wielkiego i jego potomków.
Rozkwit feudalizmu nastąpił po rozpadzie imperium karolińskiego, w czasach chaosu politycznego (IX–X w.). Zanikł wtedy tytuł cesarski, poszczególni władcy zaczęli tracić władzę nad prowincjami, a możnowładcy przejmowali udzielną władzę (niezależną od władzy zwierzchniej). Kryzys, jaki wówczas zapanował, pogłębiały niszczycielskie najazdy wikingów, ataki arabskich piratów, a także konflikty zbrojne wewnątrz państw między konkurentami do władzy. Dodatkowo trwający od końca starożytności upadek miast, rzemiosła i handlu oraz oparcie gospodarki na mało wydajnym rolnictwie doprowadziły do ogromnego regresu społeczno‑ekonomicznego. Wszystko to wpływało na zanik poczucia bezpieczeństwa w społeczeństwie. Aby przetrwać w tak trudnych czasach, człowiek pozbawiony środków do życia zaczynał szukać opieki u osoby bogatej i potężnej.
System feudalny rozpowszechnił się w większości krajów średniowiecznej Europy. Najpóźniej dotarł do krajów Europy Środkowo‑Wschodniej – ok. połowy XI w. W okresie wypraw krzyżowych feudalizm rozwinął się w opanowanych przez Europejczyków królestwach na Bliskim Wschodzie. Występował on także w niektórych krajach dalekowschodnich, np. w Japonii. Przybierał różne postaci, ale zasadniczo wszędzie opierał się on na idei osobistych więzi między zawierającymi stosunek lenny.
Osobista więź
Osoba oddająca się w opiekę możnemu była zwana wasalemwasalem. Wasal zawierał ze swoim senioremseniorem akt komendacjikomendacji. Na jego mocy zobowiązywał się służyć swojemu dobroczyńcy radą (wasal brał udział w naradach zwoływanych przez seniora) i pomocą orężną, a w szczególnych przypadkach także finansową. Zdrada należała w społeczeństwie średniowiecznym do najcięższych przewinień i przynajmniej teoretycznie karano ją konfiskatą majątku, a nawet śmiercią. Wasal służył swojemu seniorowi nie dlatego, że ten piastował wysokie urzędy czy był przedstawicielem władzy państwowej na danym terenie, ale dlatego, że ślubował mu wierność. W zamian senior zapewniał oddającemu mu się w opiekę wasalowi wsparcie, odzienie i wyżywienie, a jako wynagrodzenie za służbę ofiarowywał ziemię, czyli lenno. Początkowo lenno miało charakter dożywotni i po śmierci wasala powracało do seniora. Z czasem nabrało ono charakteru dziedzicznego. Lenno było przekazywane w sposób symboliczny podczas tzw. aktu inwestyturyinwestytury. Oddanie się wasala pod opiekę seniorowi następowało zaś podczas ceremonii zwanej hołdem lennymhołdem lennym.
Drabina feudalna
Wasale zazwyczaj mieli również własnych wasali, którym nadawali lenna w zamian za wierną służbę i pomoc militarną. W ten sposób społeczeństwa zachodnie przybrały formę kilkustopniowej drabiny feudalnej. Na jej szczycie stał najwyższy senior, zwany suwerenemsuwerenem. Najczęściej był nim król, choć zdarzało się, że władca jednego państwa był wasalem władcy innego państwa (np. król Anglii wobec króla Francji). Na niższym stopniu drabiny znajdowali się bezpośredni wasale: wielcy książęta, możnowładcy, dostojnicy świeccy i duchowni. Ci znów mieli swoich wasali w osobach rycerzy. W rzeczywistości nie wyglądało to tak przejrzyście. Zdarzało się, że wasal otrzymywał lenno od więcej niż jednego seniora. Były przypadki, że senior otrzymywał lenno od swojego wasala lub nawet wasala swojego wasala.
Na samym dole
Wielkie lenna przekształciły się w końcu we władztwa gruntowewładztwa gruntowe. Proces ich powstawania przyspieszyło rozdawnictwo immunitetów, czyli specjalnych przywilejów nadawanych przez monarchę swoim wasalom. Wyłączały one ziemie spod świadczeń ekonomicznych na rzecz państwa (immunitet ekonomiczny, np. władca nie mógł pobierać danin ani podatków), a także spod królewskiej jurysdykcji (immunitet sądowniczy). W konsekwencji seniorzy w swoich majątkach sprawowali najwyższą władzę, zastępując władcę. Pewna część włości senioralnejwłości senioralnej była dzielona między wasalów i przekazywana im w formie beneficjumbeneficjum.
Ziemia we włości senioralnej uprawiana była przez chłopów. Za ziemię otrzymaną od pana feudalnego musieli oni uiszczać tzw. rentę feudalnąrentę feudalną. Przybierała ona formę naturalną, odrobkową lub pieniężną. Renta naturalna polegała na tym, że chłop oddawał swojemu panu część plonów, tzw. daninę. Renta odrobkowa była świadczeniem w postaci pracy – to tzw. pańszczyznapańszczyzna. Z czasem zaczęła się upowszechniać trzecia forma renty feudalnej – pieniężna – zwyczaj płacenia za użytkowaną ziemię, czyli tzw. czynsz.
Umowa prekaryjnaPanu zawsze mojemu [takiemu a takiemu]. Gdy z dnia na dzień cierpiałem nędzę i daremnie szukałem wszędzie pracy dla zarobku, wówczas zwróciłem się do dobroci waszej łaskawości, abyście okazali pomoc przez oddanie mi na prawie prekaryjnymprekaryjnym ziemi do uprawy w miejscowości waszej, która nazywa się [tak i tak] na co też zgadzając się, wasza łaskawość prośbie mej zadość uczyniła i raczyła mi oddać, jak, o to pisałem, na prawie prekaryjnym ziemię w wymienionej miejscowości za [tyle i tyle] modiów. Dlatego też w tym moim akcie prekaryjnym uroczyście przyrzekam nigdy w żadnym czasie z powodu tych ziem nie okazać wam jakiekolwiek sprzeciwu ani też uczynić jakiegoś uszczerbku […]. DziesięcinyDziesięciny zaś, ciężary lub podatki, jak to w zwyczaju u kolonów, przyrzekam uiszczać corocznie. Gdybym zaś, niepomny na wszystkie przyrzeczenia wyrażone powyżej w tym akcie prekaryjnym, usiłował je złamać w najmniejszym przez krnąbrność, przysięgam na Boga i królestwo pana naszego najsławniejszego [takiego a takiego] króla, będziecie mieć pełne prawo wypędzić mnie ze wspomnianych ziem i rozporządzać nimi na nowo według swego prawa, jak być powinno.
Wymień przyczyny zawarcia umowy prekaryjnej. Między kim a kim była ona zawierana?
Wasal mojego wasala nie jest moim wasalem
Proces nadawania immunitetów powodował, że coraz większe obszary znajdowały się poza zasięgiem administracji państwowej. Skutkowało to tym, że państwo stawało się luźną federacją różnych obszarów rządzonych przez właścicieli ziemskich: księstw, hrabstw, biskupstw, nad którymi król miał bardzo ograniczoną władzę zwierzchnią. W dużej części Europy Zachodniej zamki seniorów zamieniały się w ośrodki sprawowania rzeczywistej władzy. Jednocześnie władza królewska w wyniku wyrzekania się swoich kompetencji sądowych i prawa do pobierania podatków ulegała osłabieniu. Król, choć formalnie pozostawał zwierzchnikiem całego państwa, był tylko jednym z seniorów, a obszar jego posiadłości nie przekraczał obszaru ziem znajdujących się pod władaniem innych możnowładców, np. król Francji w X w. był tylko hrabią Paryża i Orleanu.
Uniezależnieniu się od władzy królewskiej sprzyjała też obowiązująca w części kontynentalnej Europy zasada wasal mojego wasala nie jest moim wasalem
. Zgodnie z nią do posłuszeństwa władcy zobowiązani byli tylko jego bezpośredni wasale. Pozostali musieli natomiast dochowywać wierności swoim seniorom, co czasami prowadziło do konfliktów z królem. Okres ten charakteryzujący się decentralizacją władzy państwowej nazywany jest czasem rozdrobnienia feudalnego.
Inaczej sytuacja rozwinęła się w Anglii. Tam bowiem król Wilhelm po zdobyciu tronu w 1066 r. nakazał, by każdy z feudałów złożył mu hołd, dzięki temu utrzymał pełną kontrolę nad wszystkimi wasalami. Ponadto władca rozdawał swoim wasalom ziemię w różnych częściach kraju, uniemożliwiając tym samym jej komasację i stworzenie wielkich władztw gruntowych. W ten sposób władcy udało się zachować jedność kraju i zapobiec rozdrobnieniu feudalnemu.
Słownik
(z łac. feudalis – feudalny, od feudum – lenno) ustrój społeczno‑ekonomiczny ukształtowany w średniowiecznej Europie, polegający na wzajemnych zależnościach między seniorem a wasalem
(łac. feudum, niem. Lehen) w ustroju feudalnym ziemia lub inne dobro, które było przekazywane przez seniora wasalowi
(łac. senior – starszy, stopień wyższy od senex – stary) feudał sprawujący władzę nad podległymi sobie wasalami i przekazujący im ziemię lub inne dobra
(z franc. suzerain) w ustroju feudalnym senior stojący na szczycie drabiny feudalnej i niebędący niczyim wasalem
(z łac. vassallus od vassus – sługa) w ustroju feudalnym osoba wolna – dostojnik świecki, duchowny lub rycerz – oddająca się pod opiekę seniorowi i otrzymująca od niego w zamian za służbę i wierność ziemię lub inne dobra
(z łac. beneficium – dobrodziejstwo) dobra ziemskie przydzielone osobie w zamian za wypełnianie określonych obowiązków lub urzędów, później termin ten zaczęto stosować w odniesieniu do dochodów otrzymywanych z probostw
ceremonia, podczas której jedna osoba (wasal) oddawała się pod opiekę drugiej (seniorowi), polegała ona na tym, że wasal klękał przed seniorem, wkładał swoje ręce w jego złożone dłonie i składał na jego ustach pocałunek
(z łac. investire – odziewać, ubierać) ceremonia symbolicznego nadania lenna wasalowi przez seniora najczęściej następująca po hołdzie lennym; wasalowi świeckiemu wręczano zwykle włócznie, duchownemu zaś pierścień lub pastorał
terytorium znajdujące się pod władzą sądowniczą i administracyjną feudała
obszar pod władzą seniora, którego centrum był zamek feudała
świadczenia chłopów na rzecz feudała w formie odrobkowej (pańszczyzna), naturalnej (danina) lub pieniężnej (czynsz)
forma renty feudalnej, do której był zobowiązany chłop względem pana feudalnego z tytułu dzierżawienia od niego ziemi, polegała na przepracowaniu kilku dni w tygodniu na ziemi pana
grupa społeczna istniejąca w średniowieczu, którą wyróżniał osobny status prawny jej członków, istniało kilka stanów: rycerstwo (szlachta), duchowieństwo, mieszczaństwo i chłopstwo
(ang. Bayeux Tapestry, franc. Tapisserie de Bayeux) ręcznie haftowane płótno przedstawiające podbój Anglii przez Wilhelma Zdobywcę w XI w., uważane jest za cenne źródło historyczne, wpisane na listę UNESCO Pamięć Świata
(z łac. colonatus – stan wieśniaczy, od colonus – wieśniak, rolnik, colere – uprawiać ziemię) system ekonomiczno‑społeczny istniejący w Cesarstwie Rzymskim, a polegający na oddawaniu się ubogich i wolnych chłopów pod opiekę możniejszym i potężniejszym
dynastia sprawująca władzę w państwie Franków w latach 753–987, wywodziła się od Karola Młota
stan społeczny składający się z osób, których obowiązkiem w zamian za nadanie ziemi była walka zbrojna; w późnym średniowieczu przekształciło się w szlachtę
(z łac. commendatio – polecenie) w ustroju feudalnym umowa między dwiema osobami, z których jedna oddawała się pod opiekę drugiej, w zamian zobowiązując się do wiernej służby
(z łac. precarium od prex D. preces – prośba) rodzaj umowy, na mocy której następowało przekazanie ziemi w użytkowanie innej osobie
obowiązkowe świadczenie chłopów na rzecz Kościoła w formie dziesiątej części swoich dochodów
Słowa kluczowe
feudalizm, wasal, senior, chłop, rozdrobnienie feudalne, gospodarka średniowieczna, średniowieczna Europa, średniowieczna Europa, społeczeństwo średniowiecznej Europy, gospodarka średniowiecznej Europy
Bibliografia
Teksty źródłowe do nauki historii w szkole, nr 4, Wczesne średniowiecze, oprac. J. Włodarczyk, Warszawa 1960.
J. Choińska‑Mika, W. Lengauer, M. Tymowski, K. Zielińska, Historia. Podręcznik, liceum i technikum, zakres rozszerzony, WSiP, Warszawa 2019.
Historia ustroju państwa w tekstach źródłowych, oprac. B. Lesiński, J. Walachowicz, Warszawa–Poznań 1992.