Powieść i epopeja to dwa różne gatunki, przynależne do odmiennych epok historyczno‑kulturowych, pozornie rozłączne. Jednak to, co je łączy, to fakt, że w danym okresie literackim były dominujące i podstawowe dla rozumienia literatury. Utwory przynależne powieści oraz epopei podejmowały tematykę kluczową dla swoich czasów, choć czyniły to w różny sposób, posługując się innymi środkami wyrazu, formą, językiem.

Najstarszym gatunkiem epickimepikaepickim jest epopeja.

Epopeja

Epopeja, czyli epos, to dłuższy, zwykle wierszowany utwór, którego tematem są dzieje bohaterów narodowych przedstawione na tle ważnych i przełomowych wydarzeń historycznych. To gatunek sięgający starożytności (zarówno literatur Wschodu – babilońskich, chińskich, indyjskich – jak Grecji czy Rzymu), a dominujący do XVIII wieku.

Epos antyczny, który jest uznawany za wzorcowy, cechował się równoległością dwóch akcji – rozgrywającej się w świecie bohaterów oraz bogów – a także mityczną motywacją zdarzeń, podniosłym stylem, który obejmował stosowanie takich środków, jak inwokacje, stałe epitety oraz rozbudowane porównania. Epos najczęściej pisany był heksametremheksametrheksametrem.

Późniejsze odmiany eposu nawiązywały m.in. do ludowej i rycerskiej epiki średniowiecznej (epos rycerski), do tematyki biblijnej, a także parodiowały styl eposu antycznego (poemat heroikomiczny). Odrębny charakter ma epos romantyczny, będący niekiedy próbą syntezy różnych gatunków literackich; rozwój eposu zakończyło wykształcenie się powieści. W literaturze polskiej epos reprezentują m.in. Transakcja wojny chocimskiej Władysława Potockiego oraz Pan Tadeusz Adama Mickiewicza.

O ile epos kształtuje epokę starożytną, o tyle podstawowym gatunkiem epickim czasów nowożytnych jest powieść.

Powieść

Koniecznym elementem struktury powieściowej, a zarazem głównym nośnikiem treści poznawczych powieści jest rozbudowana, zwykle wielowątkowa fabuła, obejmująca dzieje licznych bohaterów i środowisk społecznych.

Świat fikcyjny, przedstawiony w powieści, przez dobór materiału i kompozycję fabularną sugeruje określoną wizję świata rzeczywistego, zgodną z wiedzą autora i jego światopoglądem. Układ fabuły motywują cel poznawczy i ideowo‑artystyczny zamysł autora. Świat powieściowy powstaje w toku wypowiedzi, czyli narracji.

Klasyczne cechy gatunku wypracowała powieść XIX‑wieczna, stanowiąca swoisty wzór. Zachowywała równowagę pomiędzy fikcją a obrazem rzeczywistości, wprowadzała wszechwiedzącego narratora, który prezentował obiektywną wizję świata, jej fabuła zaś zachowywała prawdopodobieństwo.

Do najważniejszych twórców powieści realistycznej należą: Honore de Balzac, Gustave Flaubert, Stendhal, Charles Dickens, Fiodor Dostojewski, Lew Tołstoj i Igor Turgieniew, zaś w Polsce — Bolesław Prus, Eliza Orzeszkowa oraz Henryk Sienkiewicz.

Lalka jako dzieło epickie

Lalka Bolesława Prusa jest niewątpliwie powieścią realistyczną. Pewne jej elementy pozwalają jednak na rozpatrywanie jej jako epopei czasów nowożytnych. Nie będzie to epopeja w sensie ścisłym, dokładnie odpowiadająca genologicznym wyznacznikom starożytności, dzieło Prusa posiada jednak pewne aspekty, które sprawiają, że możemy na nie spoglądać jako na rodzaj nowoczesnego eposu, przede wszystkim kręgów mieszczańskich. Poprzez analogię do dzieła uznawanego za polską epopeję – Pana Tadeusza – pisze o tym Józef Bachórz, autor wstępu do Lalki:

RVFZN7eNMIgks1

Zdjęcie przedstawia portret młodej kobiety. Jest ona przedstawiona od pasa w górę. Postać ukazuje owalną twarz w całości. Czoło kobiety jest gładkie, dość wysokie. Ma wyraziste brwi, duże oczy, prosty oraz wąski nos. Kobieta ukazuje zęby, lekko otwierając usta w uśmiechu. Na głowie ma pleciony kapelusz z niewielkim rondem i z upiętym ozdobnym bukietem. Nakrycie głowy jest lekko przekrzywione na prawą stronę głowy postaci. Kobieta jest ubrana w bluzkę z niewielkim kołnierzykiem i żakiet. Pod szyja ma zapiętą broszkę w kształcie rozwiniętej róży. Dłonie ma okryte koronkowymi rękawiczkami. W prawej ręce trzyma niewielki parasol z poszyciem obszytym koronką.

Badacz zauważa przede wszystkim rolę kulturową Lalki, wpływ, jaki powieść wywarła na współczesnych, ale też to, jak zapisała się w tradycji literackiej.

Słownik