Racjonalizm jako kierunek filozoficzny

RacjonalizmracjonalizmRacjonalizm jest jednym z głównych i najstarszych nurtów filozofii klasycznej – podstawowym obok empiryzmu kierunkiem w sporze epistemologicznym o narzędzia, sposoby i źródła wiedzy pewnej i wartościowej. Uznanie rozumurozum (umysł)rozumu jako podstawowego narzędzia uprawiania filozofii jest właściwie tak stare, jak sama filozofia. Greckie umiłowanie mądrości oznaczało umiłowanie myślenia, refleksji, rozmyślania nad światem – za pomocą rozumu właśnie. Przekonanie, że pewność w poznaniu osiągnąć można jedynie za pomocą rozumu, zawdzięczamy Platonowi, uczniowi Sokratesa. Sokrates jako pierwszy zastosował metodę analizy myślowej, polegającej na wydobywaniu wiedzy o pojęciach z ludzkich umysłówrozum (umysł)umysłów poprzez zadawanie pytań. W ten sposób – na drodze heurezyheurezaheurezy – filozof ten dochodził do odkrywania prawd, w szczególności z obszaru etykietykaetyki, które posiadamy, ale nie zdajemy sobie z nich sprawy. Platon znalazł zaś uzasadnienie ontologiczne tej metody. Według niego świat poznawalny przez nas zmysłowo – rzeczywistość empiryczna – jest rzeczywistością pozorną. Rzeczywistość ta według Platona jest tylko obrazem cieni na ścianie jaskini, w której przebywamy uwięzieni i zarazem odwróceni od prawdziwie istniejącego świata. A jest nim świat idei. Do niego dostać się możemy tylko dzięki rozumowi. Tylko umysł bowiem według Platona może pojąć idee, które są wiecznymi wzorami rzeczy nietrwałych, stanowiących ich niedoskonałe odzwierciedlenie.

Racjonalizm Platoński skierowany jest przeciw ciału i zmysłom. Ciało bowiem jest częścią materialnego świata. Zmysły zaś, które już ze swej natury nas łudzą, docierają jedynie do świata złudzeń – do cieni prawdziwej rzeczywistości – tylko do świata empirycznego. Z podobnych powodów poznanie zmysłowe i zainteresowanie światem materialnym odrzucają myśliciele wczesnego średniowiecza, uznając – za Augustynem Aureliuszem – że faktycznym istotnym celem poznania jest dusza ludzka i Bóg. A do prawdy do nich dotrzeć można jedynie rozumem. Stąd także scholastyka średniowieczna to sztuka racjonalnej spekulacji o sprawach metafizycznych – niedostępnych ludzkiemu doświadczeniu zmysłowemu.

Racjonalizm nowożytny uznał nie tylko, że myślenie jest źródłem pewnej wiedzy, ale także podstawą naszej tożsamości i podmiotowości. Świadomość jest dla nowożytnego racjonalizmu samoświadomością. Kartezjusz stwierdził, że jeśli jestem świadomy, jeśli myślę, to wiem, że to ja myślę, zatem ja istnieję. Dokonał zrazem zwrotu w rozumieniu przedmiotu ludzkiej myśli: nie jest nim świat obiektywnych idei, jak przekonywał Platon, ale świat pojęć samego umysłu.

R12D2tUe8Hofq

Obraz przedstawia dwóch starszych mężczyzn. Są oni ubrani w długie, obszerne szaty. Są pochłonięci rozmową.

Kartezjusz wywodził zaś w Medytacjach o pierwszej filozofii:

Racjonalizm jako postawa etyczna

W filozofii nowoczesnej racjonalizm ma znaczenie światopoglądoweświatopoglądświatopoglądowe o wyraźnym zabarwieniu etycznym. Za racjonalistów mieli się przedstawiciele francuskiego oświecenia, zwłaszcza encyklopedyści – twórcy Wielkiej Encyklopedii Francuskiej, m.in. Jean d’Alambert, Denis Diderot, Paul d’Holbach, Monteskiusz czy Wolter. W XX w. kontynuację tego pojęcia racjonalizmu odnajdujemy z jednej strony w nurcie neopozytywizmu – propagatorów nauki i tzw. światopoglądu naukowegoświatopogląd naukowyświatopoglądu naukowego, ale także w kontynuacji racjonalizmu rozumianego jako postawa ludzi nauki wobec innych. Jednym z najważniejszych przedstawicieli tej odmiany racjonalizmu był wybitny filozof nauki i społeczeństwa, Karl Popper (1902‑1994). Z drugiej strony racjonalizm stał się także ważnym hasłem dla popularyzatorów wiedzy naukowej, którzy – podobnie jak francuscy filozofowie oświeceniowi – podejmują polemikę z tradycyjnymi przekonaniami filozoficznymi, zwłaszcza teizmemteizmteizmem. Racjonalizm w tym znaczeniu stał się znakiem rozpoznawczym światopoglądu ateistycznegoateizmateistycznego, zwłaszcza przedstawicieli nurtu nowego ateizmu, m.in. Richarda Dawkinsa czy Sama Harrisa. Trzeba także pamiętać, że współcześnie w znaczeniu potocznym racjonalizm oznacza pewną praktyczną postawę, opartą na umiejętności realistycznej oceny sytuacji, krytycznym myśleniu, nieuleganiu emocjom i instynktom, wykorzystywaniu refleksji i analizy myślowej do planowania i przeprowadzania swych działań, niechęci do stereotypów i zachowywaniu samodzielności myślowej.

Karl Popper tak formułował program racjonalizmu rozumianego jako postawa etyczna:

Słownik