Europa w połowie XVII wieku

Druga połowa XVII stulecia upłynęła w Europie Zachodniej pod znakiem przewagi Francji Ludwika XIV, dążącego do zdominowania kontynentu. Bazę polityki „króla-słońce” stanowiła scentralizowana administracja i wydajny system skarbowy, dzięki którym armia francuska była najliczniejsza w Europie, a francuskie pieniądze w formie subwencji trafiały do skarbców licznych państw i prywatnych kieszeni wpływowych polityków. Na wschodzie kontynentu „babie lato” potęgi przeżywała Turcja. Właśnie w tej epoce po raz ostatni zagroziła ona nie tylko cesarstwu, ale także Rzeczypospolitej, Rosji i Wenecji.

Zarówno zachodnia, jak i wschodnia próba zdominowania sąsiadów zakończyła się niepowodzeniem. Na zachodzie o klęsce Ludwika XIV zdecydowała umiejętność budowania koalicji przez państwa zagrożone przez Francję. Oś tych związków stanowiła Holandia, która za swą rolę zapłaciła wysoką cenę. Koszta wojny w połączeniu z pogarszającą się koniunkturą handlową spowodowały, że utraciła ona rolę centrum światowej gospodarki, by w następnym stuleciu stać się już tylko kredytodawcą, finansującym wschodzącą potęgę Anglii. Przed 1683 r. Turcja po raz ostatni zdołała przesunąć swe granice w kierunku zachodnim. Jej agresywna polityka zagraniczna była w istocie rzeczy próbą przezwyciężenia narastającego już od półwiecza kryzysu wewnętrznego. Ujawnił się on w całej pełni w starciu z przeważającymi siłami antyosmańskiej koalicji zawiązanej po bitwie wiedeńskiej 1683 roku. W konsekwencji Imperium osmańskie utraciło większą część Węgier, by w następnym stuleciach stać się ofiarą agresji sąsiadów.

Anglia, Szkocja i Irlandia

W roku 1660 na tron angielski powrócili Stuartowie. W latach 1660-1685 panował Karol II Stuart. Król starał się o dobre stosunki z parlamentem, a w polityce zagranicznej - starając się zaszkodzić Holandii - związał się z Francją. Następcą bezdzietnego władcy miał być jego brat, z wyznania katolik, Jakub II. Perspektywa wstąpienia na tron katolika - katolicyzm był w Anglii zwalczany, a próby wprowadzenia tolerancji religijnej w 1672 r. spełzły na niczym - spowodowała kryzys w latach 1678-1683. W jego trakcie wymuszono na królu m.in. zgodę na ustawę Habeas Corpus Act (1679), zakazującą aresztowania kogokolwiek bez nakazu sędziego. Ostatecznie Jakub II objął władzę w 1685 r. Próba obalenia go przez nieślubnego syna Karola II zakończyła się klęską tego ostatniego pod Sedgemoor (1685), straceniem pretendenta i jego stronników. Rządy Jakuba II nie trwały długo. W 1688 r., gdy królowi urodził się syn, parlament obawiając się umocnienia katolików na angielskim tronie, wezwał na pomoc namiestnika Holandii Wilhelma Orańskiego, męża córki Jakuba II, Marii. W wyniku tej tzw. „Chwalebnej rewolucji”, Jakub II uciekł do Francji, a Wilhelm objął tron angielski jako Wilhelm I. Uchwalona przez parlament i zaakceptowana przez nowego władcę Deklaracja Praw (1689) ograniczyła władzę królewską i wzmocniła parlament. Jakub II usiłował powrócić na tron przy wsparciu Szkotów i Irlandczyków. Zwolennicy monarchy zostali jednak pokonani w bitwie nad rzeką Boyne (1690), a kraj objęły bezwzględne represje. W rocznicę bitwy (12 lipca) Zakon Orański, powstałe w 1795 r. stowarzyszenie irlandzkich protestantów, organizuje paradne marsze, które niejednokrotnie kończyły się starciami między protestantami i katolikami.

Hiszpania i Portugalia

W XVII w. Hiszpania pogrążała się w kryzysie gospodarczym. Jednym z jego powodów były kosztowne wojny z Niderlandami Północnymi, Turcją i Francją. Ani napływ kruszców z Ameryki, ani wysokie podatki nie wystarczały, by je sfinansować. Próbę zreformowania gospodarki podjął pierwszy minister króla Filipa IV (1621-1665), książę Olivares. Jednak wojna z Francją i Niderlandami (1621-1659) zmusiła go do rezygnacji z tego zamiaru. Przełomowy w dziejach Hiszpanii okazał się rok 1640: „najbardziej niepomyślny, jaki kiedykolwiek monarchia ta przeżyła” (Olivares). Wybuchło wówczas powstanie w Katalonii, której mieszkańcy dążyli z pomocą Francji do wyemancypowania się spod władzy korony hiszpańskiej. Wyniszczająca wojna trwała do 1652 r., gdy wojska królewskie zdobyły Barcelonę. Powodzeniem zakończyło się natomiast powstanie portugalskie. Kraj ten od 1580 r. pozostawał w unii personalnej z Hiszpanią. Rozczarowanie tym związkiem doprowadziło do wybuchu buntu w grudniu 1640 r. i oddania tronu Janowi IV z rodzimej dynastii Braganza. Hiszpanie nie potrafili podporządkować sobie kraju, a ich klęskę przypieczętowała bitwa pod Vila Viciosa w. 1665 r. Niepodległość Portugalii uznano w 1668 r.

Dodatkowym ciosem dla Hiszpanii był pokój pirenejski (1659) z Francją, który przyznawał tej ostatniej zdobycze terytorialne w Niderlandach Południowych (Artois) i Pirenejach (Rousillon) oraz przypieczętował małżeństwo Ludwika XIV z inflantką hiszpańską Marią Teresą (1660). Związek ten - w razie wygaśnięcia rodu Habsburgów hiszpańskich - mógł oddać całą Hiszpanię w ręce Francji.

Republika Zjednoczonych Prowincji Niderlandów

Republikę Zjednoczonych Prowincji Niderlandów, która ogłosiła niepodległość w 1581 r., tworzyło siedem dawnych prowincji hiszpańskich: Holandia, Fryzja, Groningen, Utrecht, Geldria, Overijsel i Zelandia. Ósma prowincja, Drenthe, wnosząca najniższy wkład do wspólnej kasy, nie miała reprezentacji politycznej. W każdej prowincji władzę ustawodawczą sprawowały stany prowincjonalne złożone z przedstawicieli miast i szlachty. Najwyższa władza w sprawach wspólnych (polityka zagraniczna, wojsko i flota) spoczywała w rękach Stanów Generalnych złożonych z reprezentantów poszczególnych prowincji. Ich członkowie nie mieli prawa podejmowania decyzji, jedynie wysłuchiwali propozycji i przedstawiali je swoim wyborcom. Decyzje mogły wejść w życie po jednomyślnym zaakceptowaniu przez stany prowincjonalne. Najsilniejszą pozycję w prowincjach miały oligarchie zarządzające miastami. Funkcja naczelnego dowódcy armii i floty tradycyjnie spoczywała w rękach dynastii orańskiej, potomków wodza antyhiszpańskiego powstania, Wilhelma Orańskiego (zmarł w 1584 r.). Wojna z Hiszpanią toczyła się w latach 1572-1609 i 1621-1648.

Siła Niderlandów opierała się na ich wyjątkowej pozycji gospodarczej. W Amsterdamie zbiegały się najważniejsze szlaki handlowe łączące oba brzegi Atlantyku, Azję z Europą (wokół Afryki) oraz Europę Zachodnią ze Wschodnią via Morze Bałtyckie. Dominacja handlowa Niderlandów była przedmiotem zazdrości innych państw, szczególnie Francji i Anglii. Ta ostatnia w 1651 r. ogłosiła akt nawigacyjny, którego celem było ograniczenie przewagi holenderskiej floty handlowej. Konsekwencją była wojna morska między obu państwami (1652-1654), która jednak nie doprowadziła do zniesienia ustawy. Siła Niderlandów opierała się na ich wyjątkowej pozycji gospodarczej. W Amsterdamie zbiegały się najważniejsze szlaki handlowe łączące oba brzegi Atlantyku, Azję z Europą (wokół Afryki) oraz Europę Zachodnią ze Wschodnią via Morze Bałtyckie. Dominacja handlowa Niderlandów była przedmiotem zazdrości innych państw, szczególnie Francji i Anglii. Ta ostatnia w 1651 r. ogłosiła akt nawigacyjny, którego celem było ograniczenie przewagi holenderskiej floty handlowej. Konsekwencją była wojna morska między obu państwami (1652-1654), która jednak nie doprowadziła do zniesienia ustawy.

Szwecja

Krótkie panowanie Karola X Gustawa (1654-1660) wypełniła niemal w całości II wojna północna zakończona pokojami w Oliwie (1660) z Rzecząpospolitą, w Roskilde (1658) i Kopenhadze (1660) z Danią oraz w Kardis (1661) z Rosją. W ich wyniku Szwecja Uzyskała tytuł prawny do zdobytej już wcześniej części Inflant położonej na północ od Dźwiny, a Wazowie polscy wyrzekli się pretensji do szwedzkiego tronu. Dania oddała Szwecji położone na południu Półwyspu Skandynawskiego (Skania i Blekinge).

Śmierć króla oznaczała długoletnią regencję, bowiem syn Karola X Gustawa, Karol XI, miał zaledwie 5 lat. Sprawującą władzę do 1672 r. regencję zdominowała arystokracja. Najpoważniejszą bolączką kraju były problemy finansowe. Kurczące się dochody z dóbr królewskich oraz ceł nie pozwalały utrzymać nawet zredukowanej liczebnie armii. Narastał konflikt pomiędzy arystokracją rodową, a tzw. „nową szlachtą”, osobami nobilitowanymi za zasługi osobiste. Radykalne reformy skarbowe, w tym konfiskatę nadań ziemskich na rzecz arystokracji, przeprowadzono dopiero w 1680 r., po tym jak pełnoletni już Karol XI objął władzę absolutną.

Dania

Jeszcze w początku XVII w. królowie Danii uważali się za władców Mórz Bałtyckiego i Północnego. Nie było to pozbawione słuszności, bo Dania kontrolowała przesmyk sundzki, łączący oba akweny i pobierała w nim da od przepływających statków. Organiczną częścią Danii była leżąca nad Morzem Północnym Norwegia. Pozycja międzynarodowa Danii stopniowo jednak słabła, do czego przyczynił się niefortunny udział w wojnie 30-letniej w latach 1625- 1629 oraz rosnąca potęga Szwecji. Wojny duńsko-szwedzkie 1644-1645 i 1657-1660 doprowadziły do utraty ziem leżących na południowym krańcu Półwyspu Skandynawskiego. Zagrożenie dla istnienia Danii, jakie stanowiła szwedzka agresja w latach 1657-1660, ułatwiło królowi Fryderykowi III (panował 1648-1670) wprowadzenie w 1660 r. ustroju absolutystycznego.

Francja

W latach 1661-1715 władzę we Francji sprawował Ludwik XIV, zwany wielkim, albo „królem-Słońce”. Objął władzę nad państwem już scentralizowanym, co było dziełem pierwszych ministrów: kardynałów Richelieu'go (piastował ten urząd w latach 1624-1642) i Mazarina (1642-1661). Król sprawował władzę osobiście, posługując się ministrami oraz systemem rad, których obradom przewodniczył. Podstawą potęgi francuskiej była armia, licząca nawet w latach pokoju 150 tys. żołnierzy. Finansami i polityką gospodarczą kierował kontroler finansów Colbert, prowadzący konsekwentną politykę merkantylistyczną.

Za rządów Ludwika XIV - praktycznie zlikwidowano możliwość oporu wobec władzy. Stany Generalne nie zbierały się od 1614 r., a parlament paryski (najważniejszy sąd apelacyjny Francji) pozbawiono prawa remonstracj, czyli oprotestowania rozporządzeń monarchy. Jedyna warstwa społeczna mogąca stawiać opór absolutystycznemu państwu, czyli arystokracja, została pozbawiona wpływu na prowincji przez płatnych i odwoływalnych na życzenie króla urzędników zwanych intendentami. Utraciwszy niezależność od korony, arystokraci, zgromadzeni w rezydencji królewskiej w Wersalu (zbudowana 1669-1684) stali się jedynie ozdobą monarchii. Przypisywane Ludwikowi XIV słowa „państwo to ja” stały się wiernym opisem rzeczywistości. W 1685 r. król ogłosił zniesienie edyktu nantejskiego (z 1598 r.), co zaowocowało - ze szkodą dla francuskiej gospodarki - wygnaniem z Francji ok. 200 tys. wyznawców kalwinizmu, zwanych we Francji hugenotami.

Rzesza Niemiecka

Rzesza Niemiecka była konglomeratem suwerennych księstw, z obieranym przez kolegium elektorskie cesarzem na czele. Od połowy XV w. koronę cesarską nosili członkowie dynastii Habsburgów. Prawo udziału w wyborze cesarza mieli elektorzy świeccy (król Czech, książęta Saksonii, Brandenburgii, Palatynatu, od 1648 Bawarii od 1692 Hanoweru) oraz duchowni (arcybiskupi Kolonii, Moguncji i Trewiru). Centralną instytucją Rzeszy był Sejm obradujący w trzech izbach (elektorska, książęca i miejska) i mający wyłączne prawo uchwalania podatków. Od 1663 r. Sejm obradował permanentnie w Ratyzbonie. Uchwały Sejmu wymagały jednomyślności wszystkich izb i cesarza.

Książęta panujący w poszczególnych państwach terytorialnych tworzących Rzeszę współrządzili z krajowymi zgromadzeniami stanowymi, które jednak w drugiej połowie XVII w. stopniowo likwidowano, wprowadzając ustrój absolutystyczny. Cechą charakterystyczną ustroju Rzeszy był dualizm ustrojowy: tworzące ją państwa terytorialne rządzone były w sposób absolutny, podczas gdy Rzesza jako całość pozostawała federacją.

Podejmowane przez Habsburgów próby wzmocnienia pozycji cesarza nie przyniosły powodzenia. kończący wojnę trzydziestoletnią (1618-1648) traktat westfalski gwarantował książętom prawo zawierania wewnątrz Rzeszy sojuszy oraz suwerenność w granicach ich państw. Gwarantami niezmienności tego porządku były Francja i Szwecja.

Brandenburgia

Rozdrobnione i niegraniczące ze sobą posiadłości elektorów brandenburskich z dynastii Hohenzollernów rozrzucone były od Renu po Niemen. Na zachodzie były to księstwa Kliwii i hrabstwo Mark, w środkowych Niemczech księstwo Halberstadt, w części wschodniej zaś właściwa Brandenburgia z Nową Marchią, wrzynającą się głęboko w Wielkopolskę. Najdalej na wschód wysuniętą posiadłością elektorów były Prusy Książęce, do r. 1618 znajdujące się w rękach młodszej linii Hohenzollernów jako lenno dzierżone z rąk króla polskiego. W czasie wojny trzydziestoletniej Brandenburgia poszerzyła się o Pomorze Zachodnie, (tzw. Tylne), odziedziczone po wygasłej dynastii Gryfitów. W 1657 r. na mocy traktatów welawsko-bydgoskich z Rzecząpospolitą, Prusy Książęce przestały był polskim lennem. Rządzący w latach 1640-1688 elektor Fryderyk Wilhelm (zwany Wielkim Elektorem) ustanowił stałą armię finansowaną z podatków, scentralizował administrację oraz złamał opór stanów w poszczególnych częściach państwa. Najdłużej opierały się stany Prus książęcych.

Rosja

Dynastia Romanowych objęła tron carski w roku 1613, po kryzysie dynastycznym zwanym „Wielką Smutą”. Za rządów Aleksego Michajłowicza (1645-76) przeprowadzono szereg reform zmierzających do centralizacji państwa, osłabienia rady bojarskiej (Dumy) oraz zgromadzenia stanowego (sobór ziemski). Duma przekształciła się w organ administracji, a sobór ziemski po raz ostatni zebrał się w 1653 r. Absolutną władzę cara sankcjonował zbiór praw ogłoszony w 1649 r. Jednocześnie rozbudowywano administrację z Tajną Dumą na czele i urzędami centralnymi. w duchu zachodnioeuropejskim reformowano wojsko. Wybuch powstania Bohdana Chmielnickiego (1648) i osłabienie Rzeczypospolitej otworzyło przed Rosją szansę na włączenie się do rywalizacji o dominację w Europie Środkowo-Wschodniej. W 1654 r. Rosja zawarła unię z Ukrainą w Perejasławiu i wspólnie z Kozakami zaatakowała Rzeczpospolitą, zajmując znaczną część Ukrainy i Litwy. Wojnę przerwano w 1656 r., wobec najazdu szwedzkiego na Rzeczpospolitą. Po śmierci Chmielnickiego (1657) część Kozaków gotowa była do współpracy z Rzecząpospolitą, ale Rosja przystąpiła ponownie do wojny, która zakończyła się rozejmem w Andruszowie (1667). Na jego mocy do Rosji włączono Ukrainę lewobrzeżną (na wschód od Dniepru) oraz ziemie siewierską, smoleńską i czernihowską. Z tą chwilą Rosja uzyskała trwałą przewagę w rywalizacji z Rzecząpospolitą.

Turcja

Turcja przeżyła okres świetności w pierwszej połowie XVI w. Śmierć sułtana Sulejmana Wspaniałego (panował 1520-1566) położyła kres jej ekspansji terytorialnej. Skończył się tym samym napływ łupów wojennych ułatwiający finansowanie armii. Wraz z upowszechnianiem się zwyczaju dziedziczenia urzędów i funkcji, osłabieniu ulegała pozycja sułtana. Według obrazowej metafory tureckiego historyka Baki Tezcana, struktura władzy w Turcji najpierw przypominała piramidę z sułtanem na szczycie, by następnie przybrać formę pajęczyny z władcą w centrum. W 1622 r. w wyniku buntu janczarów usunięto i zamordowano sułtana Osmana II. Kryzys pogłębiły nieudolne rządy Ibrahima I (1640-1648). Próbę wyjścia z kryzysu podjęli wielcy wezyrowie z rodu Köprülü (Mehmed, Ahmed Kara Mustafa). Pozbywszy się przeciwników i wzmocniwszy armię, rozpoczęli kolejny etap ekspansji w basenie Morza Śródziemnego i w Europie Środkowej.

*Chanat Krymski *

Chanat był od końca XV w. wasalem Turcji Największe miasta położone na Krymie - Kaffa, Oczakow i Azow - znajdowały się pod bezpośrednim zwierzchnictwem sułtana, choć część dochodów z ceł trafiała do skarbca chana. Najwyższą władzą w chanacie był kurułtaj, zjazd wolnych Tatarów, mający prawo wyboru chana spośród licznych członków rodu Gerejów. Dużą rolę odgrywały rody arystokratyczne, monopolizujące miejsca w radzie chańskiej (dywanie). Pozycja chana względem kurułtaju i rodów tatarskich zależała od przybocznej armii, która składała się z członków tureckiej gwardii sułtańskiej, opłacanych przez Konstantynopol, co pogłębiało zależność chana od Turcji Ludność Krymu była nieliczna (ok. 250 tys.), a gospodarka rolna stała na niskim poziomie. Głównym źródłem zysków były wyprawy łupieżcze na terytorium sąsiadów, Rzeczypospolitej i Rosji, a szczególnie porywana stamtąd ludność (jasyr), którą sprzedawano na tureckich targach niewolniczych. Ponieważ zgodnie z prawem tureckim muzułmanie nie mogli być niewolnikami, przeto Tatarzy stali się jednym z głównych dostarczycieli niewolników, na których w Imperium Osmańskim istniało duże zapotrzebowanie.

W 1637 r. pozycja chana krymskiego wzrosła dzięki zwycięstwu nad ordą budziacką, co doprowadziło do uznania prymatu chana przez inne ordy. W czasie powstania Chmielnickiego Tatarzy wspierali Kozaków, przechodząc na stronę Rzeczypospolitej dopiero w chwili agresji rosyjskiej, gdy realną stała się perspektywa upadku Rzeczypospolitej. Z kolei rozejm polsko-rosyjski z 1667 r. spowodował, że Tatarzy zwrócili się przeciw Polakom.

Państwo Kościelne

Papież łączył w swej osobie funkcję głowy kościoła katolickiego oraz władcy dużego, jak na warunki włoskie, państwa terytorialnego. Nadało to specyficzny charakter ustrojowi Państwa kościelnego, które określić należy jako absolutyzm elekcyjny. Papieżami wybierano członków arystokratycznych rodów rzymskich. Ponieważ mianowanie członków kolegium kardynalskiego było przywilejem papieża, przeto wybierano na urząd papieski osoby starsze, co dawało gwarancje, że pontyfikat będzie krótki i nie dojdzie do naruszenia równowagi między rodami. W XVII w. urząd papieski sprawowało 17 osób. Panujący papieże starali się wspierać członków swej rodziny (nepotów), rozdając im dobra i dochody kościoła. Praktyki tej zakazano w 1692 r.

Papież zarówno w kościele, jak i w państwie kościelnym sprawował władzę absolutną, a wszystkie najważniejsze urzędy piastowały osoby duchowne. Państwo kościelne nie posiadało znaczącej armii, ani floty. Duże dochody uzyskiwane z podatków oraz wpłat podległych papiestwu kościołów w znacznym stopniu przeznaczano na rozbudowę Rzymu. W części dochody te przeznaczano na wspieranie dyplomatycznych inicjatyw papiestwa.

Wenecja

W XVI i XVII w. Świetność Wenecji jako centrum handlu w basenie Morza Śródziemnego, należała już do przeszłości. Kres dominacji „Najjaśniejszej”, jak nazywano republikę wenecką, położyły wielkie odkrycia geograficzne XVI w., oznaczające kres weneckiego monopolu na handel towarami pochodzenia wschodniego. Dodatkowym czynnikiem utrudniającym położenie Wenecji były ciągnące się od XV w. konflikty z Turcją.

Najwyższa władza w republice należała do wielkiej Rady, w skład której wchodziła cała szlachta wenecka. Zwoływanie jej i ustalanie porządku obrad należało do Signorii, której formalnym przewodniczącym był doża, w praktyce pełniący wyłącznie funkcje reprezentacyjne. Sprawy zagraniczne, handlowe i wojskowe należały do kompetencji Senatu i jego Kolegium oraz Rady Dziesięciu. Skomplikowany system rad służyć miał zachowaniu równowagi i nie dopuszczeniu do przechwycenia władzy przez jednostkę lub niewielką klikę. Obszarami zamorskimi zarządzali przysyłani z Wenecji gubernatorzy.

Handel Wenecji i jej posiadłości we wschodniej części basenu Morza Śródziemnego narażone były na agresję turecką. Zwycięstwo floty wenecko- hiszpańskiej nad turecką pod Lepanto w 1571 r. nie oddaliło zagrożenia. W 1573 r. Wenecja utraciła na rzecz Turcji Cypr i niektóre miasta w Dalmacji. Utrzymała jednak Kretę, wyspy jońskie i przywileje handlowe na wschodzie. W 1645 r. Turcy zaatakowali Kretę, za pretekst do wojny uznając działalność piracką prowadzoną przez kawalerów Maltańskich. Zdobywszy Kaneę, najważniejszy port wyspy, rozpoczęli trwającą do 1669 r. wojnę o Kandię, twierdzę położoną w północno-zachodniej części wyspy.

Rzeczpospolita

Apogeum potęgi Rzeczypospolitej przypadło na drugą połowę XVI i początek XVII w. Wykorzystując kryzys dynastyczny w Rosji (Wielka Smuta) Rzeczpospolita w 1618 r. osiągnęła najdalszy zasięg terytorialny na wschód, co zostało potwierdzone traktem

pokojowym z Rosją w Polanowie (1634). W tym samym czasie jednak ujawniły się wady ustroju Rzeczypospolitej, przede wszystkim niezdolność do ponoszenia ciężarów finansowych długotrwałych wojen. Do 1620 r. Rzeczpospolita utraciła na rzecz Szwecji

Inflanty na północ od Dźwiny, a w latach 1626-1629 nie była w stanie odeprzeć szwedzkiej agresji na Pomorze Gdańskie, które w latach 1629-1635 było okupowane przez Szwecję. Reformy wojskowe inspirowane przez Władysława IV (1632-1648) nie powiodły się z braku środków finansowych. Próby wywołania wojny z Turcją, które miały skłonić Sejm do wyasygnowania środków na rozbudowę armii zakończyły się fiaskiem i przyczyniły się pośrednio do wybuchu powstania Bohdana Chmielnickiego (1648) na Ukrainie, wspieranego przez Chanat Krymski.

W kampanii 1648 r. Rzeczpospolita poniosła szereg klęsk (pod Żółtymi Wodami, Kosuniem i Piławcami). Ponieważ jednak zmagania polsko-kozackie w latach 1649-1653 nie przyniosły trwałego rozstrzygnięcia, w 1654 r. Chmielnicki zawarł unię z Rosją, co zaowocowało agresją rosyjską na Rzeczpospolitą. Skłoniło to króla Szwecji Karola X Gustawa do włączenia się do konfliktu, który przerodził się w generalną próbę sił w Europie Środkowo-Wschodniej, zwaną II wojną północną (1655-1660). Najazd szwedzki doprowadził do zajęcia prawie całego terytorium państwa polsko-litewskiego, a król Jan Kazimierz (1648-1668) czasowo musiał szukać schronienia za granicą. Wobec niemożliwości trwałego opanowania Rzeczypospolitej i wypowiedzenia wojny przez Danię (1657), główne siły szwedzkie opuściły Polskę. Wojnę zakończył pokój w Oliwie (1660), na mocy którego Rzeczpospolita uznawała szwedzkie panowanie w Inflantach, a Wazowie polscy zrzekali się roszczeń do szwedzkiej korony. W 1660 r. odnowił się konflikt polsko-rosyjski o dominację na Ukrainie. Osłabiona i targana wojną domową (rokosz Lubomirskiego 1665-1666) Rzeczpospolita nie była w stanie toczyć wojny z Rosją. Na mocy rozejmu w Andruszowie (1667), Ukraina lewobrzeżna (położona na wschód od Dniepru) oraz ziemie czernihowska i siewierska trafiły w ręce rosyjskie. Ze sporu o hegemonię w tej części Europy Rosja wyszła zwycięsko.

Węgry

W następstwie tureckiego zwycięstwa pod Mohaczem (1526) Węgry zostały w 1541 r. podzielone na trzy części: zachodnia znalazła się pod władzą Habsburgów austriackich, środkowa — pod władzą Turcji, a w położonym na wschodzie księstwie Siedmiogrodu rządzili rodzimi książęta wywodzący się miejscowej magnaterii. Władcy Siedmiogrodu płacili trybut Turcji, ale w polityce zagranicznej występowali jako władcy suwerenni. Jedynie w Siedmiogrodzie utrzymały się tradycyjne węgierskie instytucje polityczne. W XVII w. książęta Siedmiogrodu - Stefan Bocskay (1605-1613), Gabriel (Gabor) Bethlen (1613-29) oraz Jerzy I Rakoczy (1630-1648) prowadzili politykę zmierzającą do destabilizacji władzy Habsburgów w zachodniej części Węgier. Nieudana wyprawa Jerzego II Rakoczego przeciw Rzeczypospolitej (1657) spowodowała jego detronizację i zastąpienie go przez oddanych Turcji książąt Achacego Barczaya i Michała Apafy'ego (1661). Usunięty z tronu Rakoczy zwrócił się o pomoc do Wiednia. Turcy uprzedzili jednak interwencję cesarza i przekroczyli granicę Węgier zachodnich w 1662 r.