Co to jest akwamaryn?
Akwamaryn to kamień szlachetny charakteryzujący się niebiesko-zielonkawym kolorem. Podobnie jak powszechnie znany i ceniony szmaragd stanowi odmianę berylu, minerału należącego do grupy krzemianów pierścieniowych. W jubilerstwie i ezoteryce wykorzystywany jest od starożytności. W niniejszym artykule postaram się wyjaśnić jak rozpoznać akwamaryn w postaci surowej i oszlifowanej.
Właściwości fizyczne i chemiczne akwamarynu
W procesie identyfikacji akwamarynu przydadzą nam się podstawowe informacje na temat jego właściwości fizycznych i chemicznych.
Barwa
Czysty beryl jest bezbarwny, zaś niebiesko-zielonkawa barwa akwamarynu pochodzi od zawartości jonów żelaza Fe2+ (odcień jasnoniebieski) i Fe3+ (odcień ciemnoniebieski i zielonkawy) w strukturze minerału, a konkretnie od zachodzącego między nimi zjawiska transferu ładunków: Fe2+→ O → Fe3+. Żelazo jest pierwiastkiem powszechnie występującym w skorupie ziemskiej, dlatego też akwamaryn spotyka się w przyrodzie dosyć często, w odróżnieniu od zielonego berylu – szmaragdu, którego barwa pochodzi od domieszek znacznie rzadszych pierwiastków: chromu i wanadu. Akwamaryny mogą też osiągać bardzo duże rozmiary. Największy kryształ tej odmiany berylu został znaleziony na Madagaskarze i miał 18m długości. Oczywiście tak ogromne okazy nie mają wartości gemmologicznej, ponieważ są nieprzezroczyste.
Na rynku jubilerskim najbardziej cenione są akwamaryny w kolorze błękitnym. Z tego względu zielone beryle prawie zawsze poddaje się obróbce cieplnej w temperaturze 375°C lub napromieniowaniu wysokoenergetycznym promieniowaniem jonizującym, co zmienia ich odcień na niebieski. Zabieg podgrzewania jest trudny do wykrycia, dlatego też wszystkie niebieskie akwamaryny, wykorzystywane w jubilerstwie, określa się jako: „prawdopodobnie traktowane ciepłem”.
Czystość
W przeciwieństwie do szmaragdu, którego przejrzystość zwykle zaburzona jest przez liczne wrostki i inkluzje, akwamaryn jakości jubilerskiej często bywa wizualnie czysty. Akwamaryny ozdobne, wykorzystywane w ezoteryce, do produkcji tańszej biżuterii, czy jako okazy kolekcjonerskie mają zwykle strukturę polikrystaliczną lub zawierają liczne inkluzje i spękania, przez co mogą być nawet nieprzezroczyste.
Twardość
Twardość akwamarynu wynosi 7,5-8 w skali Mohsa, co oznacza, że jest minerałem twardszym od kwarcu czy granatu, ale bardziej miękkim niż rubin, szafir i oczywiście diament. Zob. Twardość minerału
Kruchość
Pomimo wysokiej twardości, akwamaryn, podobnie jak szmaragd jest stosunkowo kruchy, dlatego też należy zachowywać dużą ostrożność podczas jego szlifowania, oprawiania, a także noszenia. Trzeba o tym pamiętać zwłaszcza, gdy posiadamy pierścionki i bransoletki z akwamarynem.
Jak rozpoznać akwamaryn w postaci surowej?
Czy można rozpoznać akwamaryn na podstawie barwy?
Akwamaryn posiada bardzo charakterystyczną niebiesko-zielonkawą barwę, przywodzącą na myśl kolor wody morskiej. Choć istnieją minerały bardzo podobne do niego kolorystycznie, takie jak topaz czy spinel, wielu gemmologów uważa, że delikatna zieleń połączona z rześkim błękitem nadają akwamarynowi niepowtarzalny, unikatowy wygląd.
Czy da się więc rozpoznać akwamaryn na podstawie koloru? Tak, ale raczej trzeba mieć w tym wprawę i obejrzeć w swoim życiu wiele akwamarynów.
Warto wiedzieć, że akwamaryn pod wpływem światła słonecznego nie blaknie, ale może tracić zielonkawy odcień. Można powiedzieć, że jest to pozytywna cecha, gdyż na rynku jubilerskim bardziej cenione są akwamaryny o błękitnym kolorze.
Czy można rozpoznać akwamaryn na podstawie twardości?
Akwamaryn to bardzo twardy minerał (7,5-8 w skali Mohsa). Niewiele jest minerałów od niego twardszych, choć istnieją bardzo podobne kamienie, które charakteryzują się zbliżoną twardością. Są to, wspomniane wcześniej, niebieskie topazy i spinele. Niemniej jednak próba twardości pomoże nam odróżnić akwamaryn od szkła, plastiku czy nawet barwionego kwarcu, który sam przecież jest dość twardym minerałem (7 w skali Mohsa) i do tego nie jest drogi, więc zniszczenie go nie będzie nas dużo kosztować. Jeśli, używając siły, przesuniemy akwamaryn po powierzchni kryształu górskiego czy ametystu (zob. Odmiany kwarcu), to na powierzchni kwarcu pojawi się rysa. Najlepiej widać to, gdy podczas próby użyjemy surowego akwamarynu i oszlifowanego kwarcu.
Surowy akwamaryn (z prawej) zarysuje powierzchnię ametystu, fioletowej odmiany kwarcu (z lewej).
Jak rozpoznać akwamaryn na podstawie wyglądu kryształu?
Beryl krystalizuje w układzie heksagonalnym tworząc kryształy o formie wydłużonego sześciobocznego słupa. Warto zwrócić na to uwagę, gdy kupujemy surowy akwamaryn. Nawet jeśli nasz okaz nie jest idealnym kryształem, możliwe, że widać na nim zarysy sześcianu lub fragmenty ścianek stykających się pod kątem 120°.
Jak rozpoznać akwamaryn w postaci oszlifowanej?
Wiele osób zastanawia się jak rozpoznać akwamaryn w postaci oszlifowanego fasetowo, czystego wizualnie oczka jubilerskiego. Jest to oczywiście bardzo trudne zadanie i zwykle wymaga wiedzy gemmologicznej oraz specjalnej aparatury pomiarowej.
Jak odróżnić akwamaryn od sztucznych imitacji?
Podczas identyfikacji oszlifowanego akwamarynu najłatwiej wykluczyć imitacje ze szkła czy tworzyw sztucznych.
Obserwacja koloru i połysku
Sztuczne imitacje posiadają równomierny, jednorodny kolor i często są intensywnie niebieskie. Gdy mamy do czynienia właśnie z takim kamieniem, dużym, jednolicie niebieskim, o pięknej nasyconej barwie, to możemy mieć praktycznie pewność, że nie jest to naturalny akwamaryn. Jeszcze większą pewność zyskamy, zwracając uwagę na połysk. Sztuczne imitacje mają szklisty połysk, a ich powierzchnia z czasem matowieje, co jest skutkiem niskiej twardości materiału.
Ocena czystości
Używając lupy lub mikroskopu możemy ocenić czystość akwamarynu. Kamienie idealnie czyste budzą podejrzenia co do ich naturalnego pochodzenia, choć jak wspomniałam wcześniej, nie wykluczają go. Obserwując naturalny akwamaryn pod lupą możemy dostrzec np. kanaliki wzrostowe zorientowane równolegle do głównej osi kryształu, a także podłużne ciekłe inkluzje dwufazowe zawierające np. czarne wrostki lub pęcherzyki gazu. Uwaga! Jeśli pęcherzyki nie znajdują się w środku inkluzji mamy do czynienia ze szkłem.
Ocena organoleptyczna
Naturalne akwamaryny, podobnie jak inne naturalne kamienie są w dotyku zimne, szkło i tworzywa sztuczne wydają się natomiast ciepłe. Stosując tę metodę identyfikacji pamiętajmy, że kamień trzymany długo w ręce, w pobliżu źródła ciepła czy na słońcu również się nagrzewa.
Próba twardości
W przypadku akwamarynów oszlifowanych, możliwe jest zastosowanie próby twardości opisanej w poprzednim rozdziale. Trzeba jednak uważać, by nie ukruszyć potencjalnie cennego kamienia. Szkło i tworzywa sztuczne będą miały twardość znacznie niższą niż akwamaryn.
Jak odróżnić akwamaryn od topazu, cyrkonu i spinelu?
Znacznie trudniejsze jest odróżnienie akwamarynu od innych naturalnych kamieni. Można oczywiście kierować się kolorem, ale nie zawsze ułatwi nam to identyfikację. Akwamaryn najłatwiej pomylić z niebieskim topazem, spinelem oraz cyrkonem.
Brylancja
Współczynnik załamania światła i dyspersja to jedne z najbardziej wiarygodnych cech dystynktywnych pomocnych w procesie identyfikacji kamienia szlachetnego. Im wyższe są te wskaźniki, tym wyższa jest też brylancja oszlifowanego minerału. Współczynniki załamania światła akwamarynu, topazu, spinelu i cyrkonu wynoszą kolejno: 1,58; 1,62; 1,72; 2. Mierzy się je przy pomocy urządzenia zwanego refraktometrem. Oczywiście przeciętny człowiek nie posiada w domu refraktometru, ale nie znaczy to, że znajomość tych cech nie będzie mu odrobinę pomocna. Współczynnik refrakcji akwamarynu i topazu jest zbliżony, za to w przypadku cyrkonu jest on znacznie większy, porównywalny do diamentu. „Na oko” fasetowany cyrkon będzie się mienił światłem silniej niż akwamaryn.
Fluorescencja
Często spotykaną imitacją akwamarynu są syntetyczne spinele w kolorze niebieskim. Można je łatwo rozpoznać stosując oświetlenie UV.
Autor:
Olga Siemońska – artysta jubiler, rzeczoznawca kamieni szlachetnych, filolog
Zródło: W. Heflik, L. Natakaniec-Nowak, Gemmologia, Kraków 2011.
