UMBERTO ECO Baudolino

Przeoy Adam Szymanowski

Rok wydania oryginalnego 2000 Rok wydania polskiego 2001

Dla Emanuele

1. Baudolino chwyta za piro

Ratispona Anno Dommini Domini mense decembri mclv kronica Baudolini cognomentum de Aulario ia Baudolino syn Galiauda z Aulario o gowie gdyby lew alleluia skadam Panu dank y oby mi przepuci ia to dokonaem habeo facto zodzieistwo nawicsze w mym ywocie to iest z puzdra biskupa Otona przywziem sobie sia kart wedle podoby de kancel cancellaria imperiale y wyskrobaem malem wszytkie krom tych z ktrych zle nie chciao y ninie mam tyle Pergamenae k pisaniu tego co mi si da a to iest moi chronik lubo pisa atin nie wydol acz obacz ie nie masz kart owych kto wie iakie pieko si zrobi y pomyszl e to iakowy pieg rzymskich biskupw ktre le ycz cesarzowi fryderykowi le moe by y tako ie nikto nie bdzie na to baczy in cancellaria pisz wszytko nawet bezpotrzebnie y kto obaczy [te karty] rzecz bdzie mia w cale kamo ruszy jeno ramionami ncipit prologus de duabus civitatibus historiae AD mcxliii conscript saepe multumque volvendo mecum de rerum temporalium motu ancipitq iste linea byy drzewie y na nic si zdao ich skrobanie musiaem ie tedy przeskikncz a ieszli k temu najd one Karty kiedy je zapisz kanclerz nic z nich nie wyrozumie ici tym jzykiem gadaj ludzie z Fraskety atoli adny nim nie pisa lecz ieszli nikto nie wyrozumie zgadn zrazu ie to ia bo wszyscy gadaj e we fraskecie uywaj niekrzecijaskiego jzyka trzeba mi tedy dobrze one przytai do kaduka co za utrapienie z tym pisaniem bol mnie wszytkie palce ociec moi Galiaudo wdy mi powtarza ie to ani chybi dar od witej maryy z Roboreto e iue ako pacholik ledwom usysza pi pi V sw zaraz odrzekalem t mow czy to 3

z Terdony czy z Gavi czy nawet z Mediolanum gdzie do gadania uywaj Ydioma gorszego nili psi y kiedym pierwszy raz w yciu urzaem alamanw gdyci oblegali Terdon wszyscy Giusche y gburniy y mwili rausz y min got nim mino p dnia te gadaem raus y Maingot tako oni zasi rzekli Kint wyszperuj nam pikn Froume bymy uczynili z ni co trza mniejsza czy si godzi do rzec nam kamo iest sami iu si zajmiemy reszt ale co to Froume spytaem y odparli biaogowa dama niewiasta du verstan y pokazywali rkami wielgie piersi bo w tym obleganiu feminae to rzadko te z Terdony s w rodku y kiedy tam wejdziemy bdziemy wiedzieli co robi lecz teraz te spoza murw zgoa si nie pokazuj y blunili e nawet ia dostawaem kaponowej skrki cni zasrani szwabi chyba nie mylicie e powiem gdzie s Froume nie iestem piegiem a walcie se kunia o matuchno moia wdy czasem bij bij czy zabij czy necabant nie pisz po atinie cho rozumiem atin bo naumiaem si czy z jednej atiskiej librum y kiedy mwi do mnie po atinie poimui ale nie wiem iak pisa verba o Boe nigdy nie wiem czy ma by equus czy equum y myl si raz po raz bo u nas ku to zawsze bdzie kapa y nie myl si nigdy bo nikto nie pisze cu a nawet nie pisze nic bo nie umie ale tym razem poszo dobrze y niemce ani mnie tknli bo wtedy wanie przyszli milites y jli krzycze dalej idziem do szturmu y bya straszna konfuzyja y nie rozumiaem iu tych accidens z tarczowniki ktre szli tdy y infanteryja ktra sza owdy y zewszd trby y wszdy drewne baty mige iak drzewa w Burmii y na nich niby na wozach balistarze y procarze y insze z drabinami y pierszyo na nich betw iako grad y ci co ciskali kamienie jakby srog Warzech y checiy mi nad gow wszytkie oski ktre tortoczycy miotali z murw, co za battualia! a ia cale dwie godziny siedziaem utaiony pod kierzk szeplenic panienko przenajwitsza przypomagai potem wszytko ucicho y biegali obok ci co wadaj mow z Papii y krzyczeli e zgadzili tylu tortoczykw ie wygldao jak tanaro Krwi byli kontenci jak na kalenda maia bo Tortona wie iu ie ma przydzierywa si mediolanenses pniej wrcili tako alamani od Froume owa troch mniej nili przdy bo tortoczycy te nie dawali sobie w kasz dmucha rzekem se lepiej uderza w nogi wrciem zatem do domu prawie iu rano y opowiedziaem wszytko Galiaudo ocu moiemu a on rzek wybornie wa w sam rzodek Oblegania ae dostaniesz glic w rzy wiedz atoli e to paskie zbytki niech panita patrz swego nosa a nam trzeba baczy na nasze krowy y iestemy ludzie stateczne nie jak Frederikus bo ten przybywa uchodzi wraca y nie knujemy forteli ale Terdona nie pada bo przez rok wzili jeno podzamcze lecz kastelu nie wzili y oblegali jeszcze kiedy moia chronika si koczya y odjli im wod y miast pi sw uryn po4

wiedzieli Fryderykowi e s mu wierni Fryderyk pozwoli im wyj ale naprzd spali miasto y potem ich posieka to iest zrobili to ci z Papii bo mai na pieku z tortoczykami u nas nie iest iako u alamanw ktrzy ycz jedno drugim dobrze y s zawsze iak palce jednej rki u nas zasi kiedy kto z Gamondio zobaczy kogo z Bergolio zaraz kce mu ukrci mdy lecz teraz wracam do chroniki bo kiedy id przez lasy Fraschety a iu osobliwie kiedy iest skrutna Mga e czek nie widzi czubka swego nosa y rzeczy pojawiaj si nagle chocia przedtem ich nie widziaem to mam zwidy iak kiedy obaczyem jednoroca y innym razem kiedy obaczyem witego Baudolina ktren zagada do mnie y rzek kurwisynu pdziesz do piekie bo rzecz o jednorocu bya taka ie dobrze wiadomo e kto chce uowi jednoroca musi przyprowadzi nietknit dziewk pod drzewo y bestia poczuje wo dziewicy a wtedy pooy jej eb na onie wziem wic Nen z bBergolio ktra przysza ze swoim ocem kupi krow od moiego oca y rzekem jej chod moia nadobna do lasu uowimy jednoroca y usadziem j pod Drzewem bo byem pewny e iest dziewic y rzekem sied pikna tak y rozczepierz jeno nogi eby zrobi miejsce gdzie bestia zoy eb y ona rzeka rozczepierz gdzie y ia rzekem tu rozczepierz dobrze y dotknem tam y ona ja si rusza jako koza kiedy si omadza y prawie gadam nic ju nie widziaem zstpia na mnie jakby apokalypsin y potem nie bya ju czysta jako lilia y rzeka boe wity y matko bosko iako zwabimy teraz jednoroca y wtedy usyszaem gos z Nieba ktry rzek e lioncornus qui tollit peccata mundis to ia y jem skaka przez krze y krzycze hip hiii frr frr bo byem barziej kon tent nili prawy jednoroec ktren dziewicy wsun rg do brzucha y przez to Sancto Baudolino rzek synu y et coetera ale potem mi przebaczy y widziaem go jeszcze nieraz zmierzchem ale ieno kiedy iest duo mgy albo przynajmniej sporzo a nie kiedy soce gorejentat od matutina do wieczerzyna. ale kiedy opowiedziaem Gaiaudo ocu moiemu e obaczyem witego Baudolina wymierzy mi trzydzieci kijw na rzy powiadajc Boe czemu to ia musiaem spodzi syna ktren ma wizje y nie umie nawet doi krowy lubo mu rozupi eb tym kijem lubo oddam takiemu co chodzi po frymarkach y jarmarkach przygrywajc do taca mapie zafryki a moia wita matuchna krzyczaa darmochlebie co teem uczynia panu naszemu eby wyda na ten wiat syna ktren widzi witych a Galiaudo ociec rzek esz nie obaczye witych to gorszy kamca ni judasz y gadasz byle co eby tylko siedzie se z zaoonymi rkami pisz t Chronik bo kto inako poimie iak byo owego wieczora e mg kroi by noem y pomyle e by ju kwiecie lecz tu mga iest nawet w sierpniu y kiedy kto nie iest std moe zabdzi midzy Burmi y Fraschet y osobliwie kiedy nie ma witego by go dziery za monsztuk y ia zdaem do domu y urzaem przed sob barona na kuniu cakiem z zielaza 5

baron nie za kou by cay z zielaza y mia miecz podobny iako krl Ragony y zaraz pomylaem o matuchno obacz jeno to prawdziwy wity Baudolino y zabierze mnie do piekie ale on rzek Kleine kint Bitte y pojem zrazu e to alamaskie panitko ktren przez mg zgubi si w lesie y nie umie znale swych druhw y prawie iu noc y podsun mi pod lepia Monet a nigdy nie widziaem Monety y potem by kontenty em mu odpowiedzia w iego mowie Diutsch iak bdziesz tak iecha to skoczysz w bagnie nadobnym niby soce cho nie powinienem mwi nadobne niby soce przy takiej mgle ktr mona kroi noem ale on tako y wyrozumia potem zasi rzekem e wiem ie niemce przybyli z kraju wiecznej wiosny y moe kwitn tam cytryny z Libanu ale u nas w Palea iest mga y w tej mgle kr bastardy oczycw arabw z ktrymi wadzi si karloman y to niepoczciwi ludzie bo jak obacz kogo na Peregrynacyi nic nie bacz ino chlusn w zby y zaraz umkn nawet wosy z gowy wic ieli pjdzie do chaty Galiauda oca moiego dostanie czaszuk warzy y najdzie wizk somy aby przespa noc w stajni a rano przy wietle poka mu Drog a osobliwie jeli ma ow monet dziki y boenie my ludzie biedni lecz poczciwi zaprowadziem go wic do Gaiauda Galiauda oca mego a ten i wrzeszcze kpie jeden co ty masz w gowie eby wyjawi moie imi czekowi ktren przyby z tymi ludmi nie wiesz nawet azali iest wasalem markiza Monferatu ktren zada potem jeszcze dziesiciny z fruktw y siana y ogrodniny albo narzaz albo poradlne albo ogonowe y nue za kijaszek ia mu na to rzekn e panitko jest alamanem y nie z Mon Feratu on zasi eby nis nog noc nie noc lecz poled rzekem mu o Monecie y umierzy sw zo bo ci z Marengo maj eb twardy jak woek ale y chutki jak ko wyrozumia e moe co z tego mie y rzek skoro taki wartki w gadaniu rzeknij to item emy ludzie biedni ale poczciwi to iu mu rzekem y co z tego nie wadzi powtrzy item dziki za solda ale iest y Siano dla kunia item do ciepej strawy przyczyni sera y chleba y czban tego lepszego item dopuszcz ci spa gdzie szpisz pisz tu przy kominie ty zasi na noc pdziesz do stajni item oka mi Monet bo dno mi solda genueskiego y fiat jak w rodzinie bo u nas co-my z Marengo go iest wity panitko rzek ieno haha fy z Marincum iestecie szczwane lisy ale targ to targ y dam ci dwie takie monety a ty nie spytasz czy to genueski sold bo za genueskiego solda mog kaufi od czebie dom y fszytek tfi skot lecz femiesz y bdziesz siedzia cicho bo to y tak dopry przyrobek ociec siedzia cicho y wzi dwie monety ktre panitko kin na st bo ludzie z Marengo mai by twarde ale chutkie y obiedowa iako wilk (panitko) a nawet dwa (wilki) potem ociec y ma uoyli si spa bo dzionek cay znoili w czoa Pocie kiedy ia 6

ceklowaem per frasketa herre rzek dopre wino wypij jeszcze mao co tu przy ogniu powiedaj kint powiedaj skd tak doprze mwisz moim jzykiem ad petitionem tuam frater Ysingrine carissime primos libros chronicae meae missur ne humane pravitate tu tako na nic zdao si skrobanie imam si przeto od nowa moiei chroniki od tamtego wieczora z alamaskim panitkiem ktren pyta skd mwi iego jzykiem a ia odrzek e to dar jzykw iako dla apostow y dar Widzenia iako magdaleny bo id przez silva y widz witego Baudolina iak dosiada jednoroca maci mleka y z Rogiem zatoczystym tam gdzie kunie maj to co wedle nas iest Nosem ale ku nie ma nosa bo inaczej miaby niej wsy iak ci od panitka ktre miao pikn brod maci iako miedzna rynka kdy inni alamani ktrych obaczyem mieli wosy te nawet w uszach on zasi rzek no doprze zoczye to co mianujesz jednorocem y moe myszlisz Monokeros skd wszelako wiesz e s na tym wiecie jednoroce a ia odrzek em przeczet to w ksidze u heremity z Fraskety a on zrobi lipia oble jak sowa y pyta skd umiesz czy do kaduka odrzekem teraz opowiem Istori byo tak ie koo Lasu y wity heremita ktremu ludziska co y raz nosili kurczyn lubo zajczka y on mogli si z zapisanej ksigi y kiedy przyszed iaki czek bi si w pier Kamieniem ale ia powiadam e to gruda id est tuta terra y przez co boli mniej no wic tego dnia zanieszliszmy dwa iaice y gdy on czet rzekem sobie iedno dla mnie jedno dla ci iak przystoi dobrym krzecijanom do eby nie obaczy ale on nie wiem iako bo przecie czta zjima mnie za krczyc a ia mu rzekem diviserunt vestimenta mea on zasi i si mia y powiada sna e bystry puerculus przyjd to kadodziennie bym zuczy ci czy y tak zuczy mnie Karakterw pisanych pode Kukania po bie tyle e poled bya iu miedzy nami konfidencyja y j gada em modzik ksztaten y mocen e mam gadkie lico iako Lew poka no azali ramiona masz silnomocne y co z piersi ruszmy tu gdzie poczynaj si Nogi obaczym czye zdrw y wtedy wyrozumiaem do czego si rychtuje y kopnem go w iaice czyli w Testykuy on zasi zgi si we dwoje y powiada boe kamny pjd y rzek tym z Marengo e masz w sobie diaba y zgorzejesz w ogniu a rzekaj odparem ale napirwej ia rzek em obaczy nock jake wczynia w Dup strzydze vel mierzienicy a obaczym kogo wezm za obsesa wonczas on rzek podaj gadaem tak dla michu bom chcia czu azali lkasz si pana przepomnimy wszytko przyd zjutra bym zuczy ci pisa bo czy to nic statczy pozdrze y rucha ustami lecz ieli piszesz w ksidze trzebne ci karty 7

y Enkawst y calamus aby alba pratalia arabat et nigrum semen seminabat bo wszytko gada atin A ia mu na to e statczy czy bo y tak dobadam si tego czego dotd nie wiem gdy za pisze pisz to ieno co iu wiem radniej wic by ostao iako iest y bym nie umia pisa a rzy to zawsze rzy Kiedym to opowiada alamaski pan mia si iak zapamitay y prawi doprze rycerzyku heremici to allesammt Sodomiten gadaje atoli co jeszcze obaczy w lesie ia zasi pomylaem e to kto z komitywy Federicusa Imperatora ktren chce wzi Terdon y rzekem sobie lepiej mu si przypodoba a moe da mi jeszcze iedn monet powiedziaem wic e dwie noce przedtem pokaza mi si wity Baudolino y wyjawi mi ie cesarz wemie wielkie zwycistwo pod Terdon ciem Fridericus to pan iedyny y isty w caej Longobardii wraz z Frasket y wtedy panitko rzeko ty kint ieste posannikiem Nieba pjdziesz do taboru cesarskiego y powtrzysz co ci rzek wity Baudolino a ia e ieszi kce powiem te ie San Baudolino rzek mi e do oblgierzy zdaj iu wici pieter z pawem by poprowadzi cesarskich on zasi Ach wie Wunderhar mnie do byoby samego Pietra kint chod ze mn a twa fortuna est facta illico to iest prawie illico to iest rankiem to panitko rzeko ocu e mnie zabiera ze sob tam gdzie naumiem si czy y pisa y moe dobd si jakiego dygnitarstwa Galiaudo ociec mi nie wiedzia co to wszystko way wyrozumia atoli e zbdzie z domu jednego darmochleba y nie musi si iu frasowa e ma syna kuropocha ale pomyszla e panitko iest moe z tych co chadzaj po jarmarkach y frymarkach z map y zechce si do mnie moe przybiera to za wcale mu si nie widziao ale panitko rzeko e iest wielkim comes palatinus y rd alamanw nie masz Sodomiten co to za jedni ci Sodomiten zagadn ociec a ten odpar e to samoonicy figuruj sobie rzek samoonicy s wszdy ale ociec obaczy e panitko dobywa jeszcze piciu Monet poza onymi dwiema z zeszego wieczoru y nigdy tyu nie widzia rzek wic synu mi id bo czeka ci fortuna moe te nas a przecie ci alamani cigiem si w naszych stronach krc wic co czas iaki nas nawiedzisz ia za rzekem obiecawam y insze rzeczy ale szczypt mi zbierao na lozy bo obaczyem e matuchna sy iakbym szed na mier tak owo opuciem dom y panitko rzeko bym prowadzi tam gdzie stoi Castrum cesarskich snadnie odparem do zda za socem czyli i tam gdzie ono y kiedy day si iu widzie tabory nadjechaa komitywa kawalkatorw okrytych zbroj ktrzy iak nas obaczyli padli na kolana opucili kopie y chorgwie y podnieli miecze co si dzieje pomylaem oni zasi zakrzyknli Kaisar jedni y Kaiser drudzy y Sanctissimus Rex y ili caowa rce tego panitka a ia prawie nadwinem sobie uchawic bom rozwar usta niby wierzeje wyrozumiawszy e to panitko z ry brod to 8

sam cesarz Fridericus w wasnej osobie ia zasi opowiadaem mu cay wieczr bajdy jakby by pirwszy lepszy Kiep teraz kae uci mi gow pomyszlaem a przecie wyoy na mnie VII monet y ieliby kcia moiei gowy uciby mi wczoraj wieczorem gratys y dobry boe nie pomoe a on rzek nie troskajcie si wszytko doprze mam wielkie wieci od Objawienia puer powiedze wszytkim co obaczy w lesie a ja dostaem trzepiotania jakbym chorza na kaduka y iem wywraca lepiami y puszcza z ust plun y wrzeszczaem bacz bacz y opowiedziaem istori o witym Baudolinie ktren poufa mi proroctwo y wszytcy chwalili panaboga Pana Boga y woali Czudo nad czudami gottstehmirbei byli te posannicy z Terdony owi nie postanowili jeszcze podda si acz nie ale kiedy mnie usyszeli padli na ziemi y rzekli e skoro nawet wici na nich nastaj radniej da si bo nie strzymaj dugo a potem baczyem iak wszytcy terdoczycy wychodz z Miasta mowie biaogowy modzionki y vetuli y lej lozy alamani za wyprowadzali ich jako owieczki lubo jagnita z powszechnej owczarni a pawijczycy nue naprzd biegli iako szaleni do Turtony z chrustem wekierami y oskardami bo myszl o zrwnaniu owego grodu z ziemi nagrzewaa ich iako niewiesta y pod wieczr obaczyem na caej wyce srogi dym y nie byo iu prawie Terdony czli te Derthony po wojnie iako powiada Galiaudo ociec moi wojna to niegodziwa Bestyja radniej atoli e oni nie my z wieczora zasi cesarz idzie barzo kontenty do Tabernakuli y obapia mnie za policzek iak ociec y przywouje iedno panitko a by to zacny kanonik Rahewinus y rzecze kc by nauczy go czy pisa y abakusa tako gramatyki ktra nie wiedziaem naonczas czym iest a teraz powoli si dowiaduj a Galiaudo ocu memu nawet by to do gowy nie przyszo iak nadobnie by mdrym kto by co takiego powiedzia gratia agamus domini dominus chciaem rzec dzikuj Bogu lecz przez pisanie chroniki gorc uderza do gowy nawet zim y przychodzi strach bo przygasa kaganek y iako kto iu rzek boli mnie kciuk

2. Baudolino poznaje Niketasa Choniatesa

Co to takiego? Niketas najpierw obraca na wszystkie strony pergamin, a potem z trudem odczyta kilka linijek. Pierwsza prba pisania odpar Baudolino. Miaem wtedy jakie czternacie lat i byem maym dzikusem. Nosiem ten pergamin przy sobie jak amulet. Potem zapisaem jeszcze wiele pergaminowych kart, czasem zasiadaem do pisania dzie po dniu. Miaem uczucie, jakbym istnia tylko dziki temu, e wieczorem mogem opowiedzie to, co przydarzyo mi si od rana. Potem zadowalaem si zapiskami miesicznymi, wystarczyo kilka linijek, eby utrwali najwaniejsze zdarzenia. I w miar jak posuwaem si w latach, mwiem sobie, e kiedy z tych notatek powstan Gesta Baudolini, jakby powiedziao si dzisiaj. Tak zatem zabieraem w podre dzieje mojego ycia. Ale podczas ucieczki z krlestwa ksidza Jana... Ksidza Jana? Nigdy o nim nie syszaem. Usyszysz, moe nawet za duo. Mwiem: uciekajc, straciem te karty. I byo to tak, jakbym straci samo ycie. Opowiesz to, co zapamitae. Docieraj do mnie pojedyncze fakty, strzpy wydarze, ja za ukadam je w opowie utkan na opatrznociowej osnowie. Ratujc mnie, dae mi odrobin przyszoci, a ja odpac si, przywracajc ci przeszo, ktra przepada. Moe moja historia jest niedorzeczna... Nie ma historii niedorzecznych. Ja za nale do ludzi, ktrzy umiej wypatrzy sens tam, gdzie inni go nie widz. Potem historia stanie si ksig ywych i bdzie niby przeraliwy dwik trby nakazujcy powsta z grobw tym, ktrzy obrcili si ju w py stuleci... Ale wymaga to czasu, trzeba wszak rozway wszystko, co si przydarzyo, powiza midzy sob wypadki, odnale czce je ogniwa, take te najmniej widoczne. Nie mamy przecie nic lepszego do roboty, twoi genueczycy powiadaj, e musimy czeka, a umierzy si wcieko tych psw. Niketas Choniates, nadworny krasomwca, najwyszy sdzia cesarstwa, sdzia Zasony, logoteta tajemnic, czyli jak powiedziano by w wiecie aciskim kanclerz 10

bazyleusa Bizancjum, a ponadto historyk wielu Komnenw i Angelosw, z ciekawoci przyglda si stojcemu przed nim mczynie. Baudolino powiedzia mu, e spotkali si w Gallipolis za czasw cesarza Fryderyka, ale mimo e Baudolino si tam znajdowa, trudno go byo wypatrzy w tumie ministeriales, natomiast Niketas, ktry prowadzi rokowania w imieniu samego bazyleusa, bardziej rzuca si w oczy. Kamie? Tak czy inaczej, on to przecie uratowa go przed furi najedcw, zaprowadzi w bezpieczne miejsce, przywrci rodzinie i obiecywa, e wyprowadzi z Konstantynopola. Niketas przypatrywa si swemu zbawcy, ktry bardziej przypomina Saracena ni chrzecijanina. Ogorzaa od soca twarz, biegnca przez cay policzek blada szrama, diadem cigle jeszcze ryych wosw nadaway mu lwi wygld. Niketas byby zdumiony, gdyby powiedziano mu, e ten czowiek skoczy ju szedziesity rok ycia. Mia due donie i kiedy trzyma je splecione na kolanach, od razu wida byo zgrubienia kykci. Oto donie wieniaka, stworzone do rydla, a nie miecza. Mwi jednak potoczyst grek, nie prycha przy kadym sowie lin, jak czyni zwykle cudzoziemcy, i Niketas prawie nie sysza, jak Baudolino zwraca si do najedcw w ich grubiaskim jzyku, ktrym mwi szybko i oschym tonem jak kto, kto umie posuy si sw mow do tego, by zniewaa innych. Skdind wszake powiedzia poprzedniego wieczoru, e ma pewien dar, a mianowicie wystarczy mu usysze, jak kto odzywa si w jakim jzyku, by ju wkrtce take si nim posugiwa. Niketas mniema, e tym szczeglnym darem byli obdarzeni tylko apostoowie. ycie na dworze, i to przecie nie byle jakim, nauczyo Niketasa ocenia ludzi spokojnie i nieufnie. U Baudolina uderzao to, e cokolwiek mwi, zerka ukradkiem na swego rozmwc, jakby chcia ostrzec, e nie naley traktowa go powanie. Nawyk, ktry mona wybaczy kademu, od kogo nie oczekuje si wiadectwa prawdziwego, przydatnego dla Historii. Ale z drugiej strony Niketas by czowiekiem z natury ciekawym. Lubi sucha opowieci, i to nie tylko takich, ktrych przedtem nie sysza. Kiedy kto mwi mu o rzeczach, ktre ju zna, wydawao mu si, e patrzy na nie z innego punktu widzenia, jakby znalaz si na szczycie gry z jakiej ikony i widzia kamienie, tak jak widzieli je apostoowie na grze, nie za wierni stojcy gdzie w dole. Poza tym lubi wypytywa o wszystko ludzi z cesarstwa aciskiego, a zwaszcza o te ich nowe, tak rnice si midzy sob jzyki. Niketas i Baudolino siedzieli naprzeciwko siebie w maej wiey, w izdebce z wychodzcymi na trzy strony biforiami. Jedno wychodzio na Zoty Rg i pooon na przeciwlegym brzegu dzielnic Pera z wie Galaty, ktra wznosia si pord wity przedmie i chat; z drugiego rozciga si widok na kana portowy uchodzcy do Ramienia witego Jerzego; a wreszcie trzecie spogldao na zachd i powinno si z niego widzie cay Konstantynopol. Lecz tego ranka delikatn barw nieba przymi gsty dym wzno11

szcy si z poncych paacw i bazylik. By to w cigu dziewiciu ostatnich miesicy trzeci ju poar miasta; pierwszy strawi magazyny i skady nalece do dworu, od paacu Blachernos a po Mur Konstantyna, drugi pochon wszystkie weneckie, amalfickie, pizaskie i ydowskie sukiennice od Peramy prawie po samo wybrzee, oszczdzajc tylko lec niemal u stp Akropolu dzielnic genuesk, trzeci za gorza wszdzie po trochu. W dole kbio si morze pomieni, waliy si portyki, obracay w perzyn paace, pkay kolumny; ogniste kule, ktre wzlatyway ze rodka poogi, podpalay odlege domy, potem pomienie rozdmuchiwane przez kapryne i piekielne wiatry wracay, by pore to, co oszczdziy przedtem. Wysoko wzbijay si gste chmury, czerwonawe na dole od byskw ognia, ale wyej zabarwione najrozmaiciej wskutek zudy tworzonej czy to przez wstajce soce, czy te ze wzgldu na natur drewna i innych palnych materiaw, z ktrych powstaway nie wiadomo. Poza tym, zalenie od kierunku wiatru, z rnych punktw miasta dochodziy wonie gaki muszkatoowej, wanilii, pieprzu i szafranu, gorczycy albo imbiru tak e najpikniejsze miasto wiata wprawdzie pono, lecz na podobiestwo stosu wonnoci. Baudolino obrci si plecami do trzeciego biforium i wyglda teraz jak mroczny cie w dwoistej aureoli blasku dnia i poogi. Niketas sucha go jednym uchem, wraca bowiem mylami do wydarze z poprzednich dni. Tamtego rodowego ranka czternastego dnia kwietnia roku paskiego 1204, czyli 6712 od pocztku wiata, jak zwyko si rachowa lata w Bizancjum, barbarzycy od dwch dni panowali nieodwoalnie nad Konstantynopolem. Armia bizantyjska, tak lnica zbrojami, tarczami i hemami podczas parad, i cesarska gwardia uzbrojonych w straszliwe obosieczne topory angielskich i duskich najemnikw jeszcze w pitek walczyy, z odwag stawiajc czoo nieprzyjacielowi, ale w poniedziaek, kiedy wrg dokona wyomu w murach, ulegy. Byo to zwycistwo tak nage, e pod wieczr sami zwycizcy zatrzymali si lkliwie, oczekujc kontrataku, i chcc trzyma jak najdalej obrocw, znowu podpalili miasto. We wtorkowy ranek ludzie zdali sobie jednak spraw, e uzurpator Aleksy Dukas Murzuflos uciek pod oson nocy wgb kraju. Osieroceni i pokonani mieszczanie przeklli owego przywaszczyciela tronw, ktremu jeszcze poprzedniego wieczoru oddawali cze, podobnie jak schlebiali mu, kiedy udusi swojego poprzednika, i nie wiedzc, co maj teraz czyni (tchrze, tchrze, tchrze, co za haba ali si Niketas, patrzc na t klsk), stanli wielkim orszakiem z patriarch i wszelkiej rasy kapanami w obrzdowych szatach, mnichami, ktrzy zachwalali sw pobono, gotowi sprzeda si nowym mocarzom, jak sprzedawali si zawsze dawnym, krzye i wizerunki naszego Pana wznoszc przynajmniej tak wysoko jak swe krzyki i pacze, i wyszli naprzeciwko zdobywcom z nadziej na umierzenie ich gniewu. 12

Jakim szalestwem byo oczekiwa litoci od tych barbarzycw, ktrzy nie potrzebowali zgoa kapitulacji wroga, by uczyni to, o czym marzyli od miesicy, to jest zrwna z ziemi najrozleglejsze, najludniejsze, najbogatsze, najszlachetniejsze miasto na wiecie i podzieli si jego szcztkami. Ogromny orszak paczcych znalaz si przed frontem barbarzycw, ktrzy marszczyli gniewnie brwi, zaciskali nadal w doniach czerwone od krwi miecze, dosiadali grzebicych niecierpliwie kopytami koni. Zaczo si pldrowanie jakby nie byo adnego orszaku. Chryste i Panie, jake wielka bya nasza bieda i nasze cierpienia! Czemu to huk morza, przesonicie albo zamienie Soca, czerwona aureola wok Ksiyca, ruchy gwiazd nie zapowiedziay nam tej ostatecznej niedoli? Tak ali si Niketas we wtorkowy wieczr, bdzc po tym, co byo stolic ostatnich Rzymian, z jednej strony starajc si unikn spotkania z hordami barbarzycw, a z drugiej natrafiajc na coraz to nowe zapory pomieni i rozpaczajc, gdy nie mg dotrze do domu, peen obaw, e te otry mog skrzywdzi jego rodzin. Nadcigaa noc i poniewa nie mia odwagi ruszy przez ogrody i otwarte przestrzenie midzy Hagia Sofia i Hipodromem, pobieg w stron wityni, zobaczy bowiem, e jej drzwi s otwarte, a nie przyszo mu do gowy, i zo barbarzycw jest do wielka, by zbezczeci rwnie to wite miejsce. Kiedy jednak wszed do rodka, zblad ze zgrozy. Cae ogromne wntrze byo pene trupw, wrd ktrych bdzili pijani do nieprzytomnoci nieprzyjacielscy rycerze. Motoch uderzeniami mota wyupywa srebrn, obrzeon zotem furt z mwnicy. Przepikn kazalnic obwizano sznurami i poganiajc zaprzg muw, prbowano j wyrwa i odcign. Zgraja barbarzycw kla i dgaa kijami zwierzta, ale kopyta lizgay si na wypolerowanej posadzce, zbrojni najpierw kuli, a potem jli ci mieczami nieszczsne muy, ktre z przeraenia wyprniay si obficie. Niektre paday na posadzk, amic sobie nogi, tak e caa przestrze wok kazalnicy pokryta bya brej z krwi i ajna. Inne gromady tej przedniej stray Antychrysta za cel obray sobie otarze i Niketas patrzy, jak otwieraj szeroko tabernakulum, chwytaj kielichy, wyrzucaj na ziemi wite postacie, wydubuj czubkami sztyletw zdobice puchary kamienie, ukrywaj je w szatach i rzucaj ogoocone kielichy na wsplny stos przeznaczony do stopienia. Inni przedtem, miejc si szyderczo, odczepiali przytroczon do koskiego sioda flaszk wina, napeniali wite naczynie i upijali par ykw, mapujc gesty celebransw. Jeszcze gorsze byo to, e na ogooconym ju gwnym otarzu jaka rozchestana nierzdnica, wyranie podniecona napitkami, taczya boso po eucharystycznym stole, parodiujc wite obrzdki, mczyni za wrd wybuchw miechu zachcali j do zrzucenia resztki sukni; nierzdnica, stopniowo si obnaajc, zacza taczy przed otarzem staroytny i grzeszny taniec cordax, a na koniec, czkajc ze zmczenia, rzucia 13

si na fotel patriarchy. Niketas, paczc na ten widok, pospieszy w gb wityni, gdzie wznosia si kolumna zwana przez lud Kolumn Potu, z ktrej rzeczywicie przy dotkniciu spywa mistyczny i bezustanny pot, lecz Niketas dy tam z powodw nie majcych z mistyk nic wsplnego. W poowie drogi ujrza przed sob dwch potnych najedcw wydali si mu olbrzymami ktrzy wrzeszczeli co rozkazujcym tonem. Nie trzeba byo zna ich jzyka, by zrozumie, e zobaczywszy jego dworskie szaty, uznali, i ma wbrd zota i powie, gdzie je ukry. I Niketas poczu si zgubiony, jako e po szaleczym biegu ulicami zdobytego miasta wiedzia ju, e nie do pokaza gar monet albo zaprzeczy, iby si miao jaki skarb: zhabionych ludzi szlachetnych rodw, paczcych starcw, wyzutych ze wszystkiego posiadaczy zamczono na mier, eby wyjawili, gdzie schowali swoje dobra, i zabijano ich, jeeli nic ju nie majc, niczego nie mogli wskaza, jeeli za wskazali, obalano ich na ziemi. I tak umierali po tych wszystkich torturach, a przeladowcy unosili kamie, burzyli faszyw cian, zrywali poszycie poway i chwytali w grabiecze apy kosztowne naczynia, obmacywali jedwabie i aksamity, gadzili futra, przebierajc paluchami po drogich kamieniach i koliach, obwchujc wazy i woreczki z rzadkimi lekarstwami. Tak zatem Niketas widzia ju przed sob mier, zapaka nad utracon rodzin i poprosi Boga Wszechmogcego o odpuszczenie grzechw. I wtedy wanie do wityni Boej Mdroci wkroczy Baudolino. By pikny jak Saladyn, dosiada okrytego czaprakiem konia, na piersi mia wielki czerwony krzy, miecz obnaony i zakrzykn: Na rany boskie, na Matk Bosk, na mk naszego Pana, wy odraajcy bluniercy, witokupne wieprze, czy tak naley obchodzi si z rzeczami, ktre s wasnoci Pana naszego?!, i nue pazowa tych bezbonikw, ktrzy jak i on nosili krzy na piersi, tyle e on nie by pijany, lecz wcieky. Dotar do wszetecznicy rozwalonej niedbale na fotelu patriarchy, nachyli si, chwyci j za wosy i powlk prosto w ajno muw, wykrzykujc przy tym straszne rzeczy o matce, ktra wydaa j na wiat. Ale ci wszyscy dokoa, ktrych, jak si mu zdawao, ukara, byli tak zamroczeni napitkami albo tak zaprztnici wyrywaniem kamieni z wszystkiego, w czym byy osadzone, e nie widzieli zgoa, co czyni Baudolino. Wreszcie stan przed dwoma olbrzymami, ktrzy brali si ju do zadawania Niketasowi mk, obrzuci spojrzeniem bagajcego o zmiowanie nieszcznika, puci wosy kurtyzany i kiedy ta, okaleczona teraz, pada na ziemi, rzek pynn grek: Na wszystkich dwunastu krlw magw, wszak to dostojny Niketas, minister bazyleusa! C mog dla ciebie uczyni? Bracie w Chrystusie, kimkolwiek jeste zakrzykn Niketas uwolnij mnie od tych aciskich barbarzycw, ktrzy chc mej mierci, ocal moje ciao, a ocalisz sw 14

dusz! Dwaj aciscy pielgrzymi niewiele pojli z tych wschodnich wokaliz i od Baudolina, ktry wyglda na jednego z nich i przemawia po prowansalsku, zadali dania racji. A Baudolino krzykn pynnym prowansalskim, e ten czowiek jest jecem, bo tak chcia hrabia Baldwin z Flandrii, ktry mu rozkaza go szuka, a take przez arcana imperii niepojte dla takich marnych piechurw jak oni dwaj. Tamci patrzyli chwil, z otwartymi szeroko ustami, ale zaraz uznali, e nie warto traci czasu na spory, skoro mog znale skarby bez wikszego trudu, i oddalili si, zdajc w stron otarza. Niketas nie pokoni si, eby pocaowa stopy swego wybawcy take dlatego, e i tak lea na ziemi ale by zbyt oszoomiony, by zachowa si z godnoci, jakiej wymagao jego dostojestwo. O dobry panie, dzikuj ci za pomoc, widz, e nie wszyscy acinnicy s okrutnymi bestiami o obliczach wykrzywionych od nienawici. Nawet Saraceni nie postpowali tak po odzyskaniu Jerozolimy, bo przecie Saladyn zadowoli si zaledwie garci monet i darowa ycie mieszkacom. Co za haba dla caego chrzecijastwa, zbrojni bracia przeciwko braciom, pielgrzymi, ktrzy mieli odzyska wity Grb, zatrzymali si tu z chciwoci i zawici i zniszczyli rzymskie cesarstwo! O Konstantynopolu, Konstantynopolu, matko kociow, ksiniczko wiary, przewodniczko doskonaoci pogldw, karmicielko wszelkich nauk, spoczynku wszelkiego pikna, wypia oto z rki Boga kielich zoci i sparzya si od ognia znacznie wikszego nili ten, ktry strawi Pentapolis! Jakie zawistne i bezlitosne demony zesay na ciebie nieumiarkowane ich odurzenia, jacy szaleni i ohydni zalotnicy zapalili ci weseln pochodni niby Penelopie? O matko strojna niegdy w zoto i cesarsk purpur, teraz zbrukana, wycieczona i ograbiona ze swych synw, jestemy jak ptaki w klatce i nie znajdujemy ju drogi ucieczki z naszego ongi miasta ni hartu, by w nim pozosta, lecz w niewoli naszych mnogich grzechw krymy jako bdne gwiazdy! Niketasie rzek Baudolino powiadano mi, e wy, Grecy, mwicie za duo i o byle czym, ale nie spodziewaem si, e a do tego stopnia. Jest, jak jest, pytanie tylko, jak wynie std swj tyek. Mog ukry ci w bezpiecznym miejscu w dzielnicy genueczykw, ale ty musisz mi wskaza najszybsz i najpewniejsz drog do Neorionu, albowiem krzy, ktry mam na piersi, chroni mnie, lecz nie ciebie: wszdzie wok nas ludzie stracili wiato rozumu, jeli zobacz mnie z greckim jecem, pomyl, e musi by co wart, i zaraz mi go zabior. Znam dobr drog zapewni Niketas ale nie ulicami. I bdziesz musia zostawi konia. Zostawimy go zatem odrzek Baudolino tak niedbale, e Niketas zdumia si, cho nie wiedzia jeszcze, ile wierzchowiec kosztowa jego zbawc. Niketas poprosi, by Baudolino pomg mu si dwign, uj go za do i poprowa15

dzi ukradkiem do Kolumny Potu. Rozejrza si dokoa: w caej ogromnej wityni pielgrzymi, ktrzy z daleka wygldali jak mrwki, byli zajci sw niszczycielsk dziaalnoci i na nich dwch zgoa nie zwracali uwagi. Niketas przyklkn za kolumn, wsun palec w szpar, ktra powstaa wskutek malekiego przesunicia jednej z pyt posadzki. Pom mi rzek, zwracajc si do Baudolina moe we dwch damy rad. Rzeczywicie, udao si im unie pyt i ujrzeli mroczny otwr. S tu schody. Ja pjd pierwszy, gdy wiem, gdzie stawia stopy. Ty zasuniesz za sob pyt. Co dalej? spyta Baudolino. Zejdziemy, znajdziemy po omacku nisz, w ktrej s uczywa i krzesiwo. Konstantynopol to wielkie i pikne miasto. I nie brak tu niespodzianek rzuci Baudolino, idc w d po krtych schodach. Szkoda, e te wieprze nie zostawi kamienia na kamieniu. Wieprze? spyta Niketas. Czy to nie twoi? Moi? zdumia si Baudolino. Skde! Jeli masz na myli ten strj, wypoyczyem go tylko. Kiedy oni weszli do miasta, ja ju w nim byem. Gdzie te uczywa? Cierpliwoci, jeszcze kilka stopni. Kim jeste, jak si zwiesz? Baudolino z Aleksandrii, lecz nie tej w Egipcie, ktra nazywa si dzisiaj Cezare, a moe nie nazywa si wcale, bo kto j spali tak samo jak Konstantynopol. Moja ley midzy grami na pnocy i morzem, nieopodal Mediolanu. Wiesz, gdzie to jest? Wiem o Mediolanie. Jego mury zostay kiedy zburzone przez alemaskich krlw. Pniej nasz bazyleus da pienidze na ich odbudow. I wanie ja byem przy cesarzu Alemanw, pki y. Poznae go, kiedy pyn przez Propontyd. Prawie pitnacie lat temu. Fryderyk Rudobrody. Wielki i szlachetny ksi, dobrotliwy i miosierny. Nigdy by nie uczyni czego takiego jak ci... Take on nie okazywa mikkoci serca, kiedy zdoby jakie miasto. Wreszcie stanli u stp schodw. Niketas znalaz uczywa i trzymajc je wysoko nad gowami, szli dugim korytarzem, a Baudolino ujrza sam brzuch Konstantynopola, miejsce, gdzie prawie dokadnie pod najwikszym kocioem na wiecie rozcigaa si inna, niewidoczna z powierzchni ziemi bazylika, las wyrastajcych z wody kolumn, ktre nikny w mroku niby drzewa jakiego nawodnego lasu. Bazylika czy koci opacki cakiem do gry nogami, jako e nawet wiato, ktre ledwie muskao rozpywajce si wrd cieni wysokich sklepie kapitele, nie padao z rozet czy witray, lecz z wodnej posadzki odbijajcej ruchome byski pochodni. Pod caym miastem s cysterny oznajmi Niketas. Ogrody Konstantynopola nie s darem natury, lecz dzieem ogrodniczej sztuki. Lecz spjrz, woda siga nam do p ydki, gdy prawie do koca zuyto j do gaszenia poarw. Jeeli zdobywcy znisz16

cz take akwedukty, wszyscy umr z pragnienia. Zwykle nie da si tdy przej, potrzebna jest d. To prowadzi a do portu? Nie, znacznie bliej, lecz znam przejcia i schody czce to miejsce z innymi cysternami i tunelami, take jeli nie do Neorionu, moemy dotrze pod ziemi przynajmniej do Prosforionu. Ale ja nie mog i z tob doda zatrwoonym gosem, jakby przypomnia sobie nagle, e czekaj go jakie inne sprawy. Poka ci drog, a potem zawrc. Musz zaprowadzi w bezpieczne miejsce moj rodzin, ktra ukrywa si w maym domu na tyach kocioa Hagia Eirene. Chodzi o to cign prawie przepraszajcym tonem e mj paac spon podczas drugiego poaru, sierpniowego... Panie Niketasie, jeste szalony. Po pierwsze, przyprowadzie mnie tutaj i kazae porzuci konia, chocia bez ciebie mogem dotrze do Neorionu po prostu ulicami. Po drugie, czy naprawd mylisz, e zdysz odnale sw rodzin, nim zatrzymaj ci dwaj inni piechurzy podobni do tamtych, z ktrymi ci ujrzaem? Prdzej czy pniej kto was wykurzy z ukrycia, a jeli zamierzasz stamtd zabra bliskich, powiedz mi, dokd si udasz? Mam przyjaci w Selymbrii odpar z pewnym zakopotaniem Niketas. Nie wiem, gdzie jest owa Selymbria, ale przedtem bdziesz musia wyj z miasta, to pewne. Zechciej posucha. Nic swojej rodzinie nie pomoesz. Tam za, dokd ci prowadz, spotkamy genueskich przyjaci, ktrzy w tym miecie przeyli dobre i ze czasy, nawykli do ukadania si z Saracenami, ydami, mnichami, gwardi cesarsk, perskimi kupcami, a teraz take z aciskimi pielgrzymami. To ludzie przebiegli, powiesz im, gdzie jest twoja rodzina, a jutro ci j przyprowadz. Nie wiem, jak to uczyni, ale uczyni. Uczyniliby to w kadym razie dla mnie, bom z nimi od dawna w przyjani, a te przez mio do Boga, ale genueczyk to zawsze genueczyk, i jeli dostanie od ciebie jaki dar, tym lepiej. Potem zostaniemy u nich, pki wszystko si nie uspokoi, zwykle pldrowanie miasta nie trwa duej ni kilka dni, moesz mi wierzy, bom niejedno ju widzia. Kiedy bdzie po wszystkim, udasz si do Selymbrii czy gdzie zechcesz. Przekonao to Niketasa. Podzikowa i ruszyli dalej. Zapyta, co Baudolino robi w miecie, skoro nie jest pielgrzymem spod znaku krzya. Przybyem tu, kiedy acinnicy zeszli ju na ld po drugiej stronie... razem z innymi, ktrych nie masz midzy nami. Przybylimy z bardzo daleka. Czemu nie opucie miasta, kiedy by jeszcze na to czas? Baudolino zawaha si, ale po chwili odpowiedzia: Gdy... gdy musiaem zosta, by co zrozumie. I zrozumiae? Niestety tak, ale dopiero dzisiaj. Jeszcze jedno pytanie. Dlaczego zadajesz sobie tyle trudu z mojego powodu? 17

 C innego powinien uczyni dobry chrzecijanin? Ale waciwie masz racj. Mogem uwolni ci od tamtych dwch, a pniej zostawi, by sam sobie radzi, ja jednak przywarem do ciebie niby pijawka. Widzisz, panie Niketasie, wiem, e pisarzem historii, podobnie jak by nim biskup Otton z Freisingu. Ale kiedy znaem biskupa Ottona, i zanim umar, byem pacholciem i nie miaem swojej historii, chciaem zna tylko historie innych. Teraz za mog mie wasn, straciem jednak wszystko, co napisaem o mojej przeszoci, a ponadto, kiedy j sobie przypominam, myli mi si plcz. Sedno sprawy nie w tym, e nie pamitam faktw, lecz e nie umiem obdarzy ich sensem. Po tym wszystkim, co mi si przydarzyo dzisiaj, musz z kim porozmawia, bo inaczej oszalej. A c to przydarzyo ci si dzisiaj? spyta Niketas, brnc z wysikiem w wodzie. By modszy od Baudolina, ale ksigi i ycie dworskie sprawiy, e si rozty, zgnunia i ubyo mu si. Zabiem czowieka. Tego, ktry prawie pitnacie lat temu zamordowa mojego przybranego ojca, najlepszego z krlw, cesarza Fryderyka. Ale Fryderyk uton w Cylicji! Tak wszyscy mniemali. Zosta jednak zamordowany. Panie Niketasie, widziae dzisiaj w Hagia Sofia, jak z wciekoci wywijam mieczem, alici wiedz, e przez cae ycie nie przelaem niczyjej krwi. Jestem czowiekiem pokoju. Tym razem musiaem zabi, bo tylko ja mogem wymierzy sprawiedliwo. Opowiesz mi o tym. Wyjanij mi jednak, jak to si stao, e w tak opatrznociowy sposb znalaz si w Hagia Sofia, by ocali mi ycie. Kiedy pielgrzymi zaczli pldrowa miasto, schowaem si w jakim ciemnym kcie. Wyszedem, kiedy zapad zmrok, jak godzin temu, i trafiem w okolice Hipodromu. Omal nie stratowa mnie tum uciekajcych z wyciem Grekw. Schowaem si w sieni jakiego pspalonego domu, eby przepuci uciekajcych, a kiedy przebiegli obok mnie, ujrzaem cigajcych ich pielgrzymw. Pojem, co si dzieje, i w jednej chwili w mojej gowie rozbysa ta oto pikna prawda: owszem, jestem acinnikiem, nie za Grekiem, nim jednak ci rozjuszeni acinnicy to spostrzeg, zniknie wszelka rnica midzy mn i martwym Grekiem. To przecie niemoliwe, mwiem sobie jednak, nie zechc zburzy najwikszego miasta wiata chrzecijaskiego. Teraz, kiedy je zdobyli... Potem zdaem sobie spraw, e kiedy ich przodkowie weszli do Jerozolimy w czasach Godfryda z Bouillon, cho mieli w rkach miasto, zabili wszystkich, kobiety, dzieci, zwierzta domowe, aska boska, e nie spalili przy tej sposobnoci witego Grobu. To prawda, byli chrzecijanami i weszli do miasta niewiernych, ale podczas mojej podry widziaem, jak chrzecijanie potrafi obdziera si wzajemnie ze skry z powodu byle swka, a wiadomo wszak, e nasi i wasi ksia od lat wadz si o kwesti filioque. A poza tym, co tu gada, kiedy onierz wkracza do miasta, o adn wiar nie dba. 18

 C wic zrobie? Opuciem sie i przemykajc pod murami, dotarem do Hipodromu. I tam ujrzaem, jak pikno widnie i zmienia si w cik materi. Musisz wiedzie, e odkd jestem w miecie, chodziem tam przyglda si posgowi dziewczynki, tej o zgrabnych stopach, ramionach biaych jak nieg i czerwonych ustach, ktra ma umiech i piersi, i szaty, i wosy taczce na wietrze. Kiedy patrzyo si na ni z daleka, a nie mona byo uwierzy, e jest z brzu, wydawao si, e to ywe ciao... To posg Heleny Trojaskiej. Co tam jednak zaszo? Zobaczyem, jak w cigu paru sekund kolumna, na ktrej staa, pochylia si niby podcite tu przy ziemi drzewo i pada na ziemi w oboku kurzu. Ciao rozpado si na kawaki, gow zobaczyem par krokw ode mnie i dopiero wtedy uwiadomiem sobie, jak duy by to posg. Tej gowy nie mgbym obj ramionami i patrzya na mnie z ukosa, jak patrzy kto lecy, nos poziomo, wargi pionowo i, wybacz, ale wyglday jak te, ktre niewiasty maj midzy nogami, z oczu wyskoczyy renice i nagle miaem uczucie, e ta gowa jest lepa, Jezu Przenajwitszy, jak ta tutaj! Odskoczy do tyu, rozpryskujc na wszystkie strony wod, gdy wiato pochodni wydobyo nagle z mroku kamienn gow, ktra znajdowaa si przedtem na kolumnie, wielk jak dziesi gw ludzkich: usta jeszcze bardziej przypominajce niewieci srom, potwarte, we zamiast lokw, miertelna blado jakby starej koci soniowej. Niketas umiechn si. Spoczywa tu od stuleci. To gowy Meduzy, nie wiadomo, skd si wziy, budowniczowie wykorzystali je zamiast cokow. Byle co ci przestraszyo... Wcale si nie przestraszyem. Po prostu ju t twarz widziaem. Gdzie indziej. Widzc, e Baudolino si zmiesza, Niketas zmieni temat. Opowiadae, e obalili posg Heleny... Gdyby ten jeden! Wszystkie, wszystkie midzy Hipodromem i Forum, w kadym razie wszystkie z metalu. Wazili na gr, zakadali na szyj sznury albo acuchy i cignli, zaprzgajc dwie, trzy pary wow. Widziaem, jak padaj wszystkie posgi wonicw, jeden sfinks, egipski hipopotam i krokodyl, wielka wilczyca karmica Romulusa i Remusa, take posg Herkulesa. Ten te, odkryem, by tak duy, e kciuk mia jak klatka piersiowa normalnego czowieka... I jeszcze ten spiowy obelisk z paskorzebami, ten z ma kobietk na szczycie, ktra obraca si wedle wiatru... Towarzyszka Wiatru. Co za ruina! Niektre wyszy spod duta staroytnych pogaskich rzebiarzy i byy starsze ni Rzymianie. Ale po co, po co? eby je przetopi. Podczas pldrowania miasta pierwsze, co si robi, to przetapia wszystko, co nie nadaje si do transportu. Wszdzie wida tygle, i tylko pomyl, tyle poncych domw, czy potrzeba lepszych piecw? A potem widziaem tych w kociele, nie mog chodzi wszdzie i pokazywa, e zabrali z tabernakulw cyboria i pateny. 19

Tylko przetopi, i to jak najszybciej. Pldrowanie tumaczy Baudolino jak kto, kto dobrze zna si na tym rzemiole jest jak winobranie, trzeba podzieli si zadaniami, jedni zrywaj winne grona, inni przelewaj moszcz do kadzi, jeszcze inni przygotowuj straw dla zbierajcych, ten idzie po dobre wino z poprzedniego roku... Pldrowanie to powana praca... w kadym razie, jeli chcesz, eby z miasta nie pozosta kamie na kamieniu. Tak wanie byo w moich czasach z Mediolanem. Ale do tego potrzebni s pawijczycy, ci bowiem wiedz, jak zrwna miasto z ziemi. Ci tutaj niejednego musz si jeszcze nauczy, obalaj jaki posg, potem siadaj na nim i zaczynaj pi, jeszcze potem ktry przychodzi, cignc za wosy dziewczyn i wrzeszczc, e to dziewica, wszyscy wic wtykaj jej palec, eby sprawdzi, czy rzecz jest warta zachodu... Kiedy robi si to naleycie, trzeba oczyszcza teren, dom po domu, a zabawa potem, w przeciwnym bowiem razie najbardziej szczwani wezm wszystko, co najlepsze. W sumie jednak mj kopot polega na tym, e z takimi ludmi zawsze jest za mao czasu, by wyjani, e ja te urodziem si nieopodal marchii monferrackiej. Bya na to tylko jedna rada. Przyczaiem si za rogiem i czekaem, a w zauku pojawi si rycerz, ktry wypi tyle, e nie wiedzia, na jakim wiecie yje, i pozwala, by nis go sam ko. Wystarczyo pocign go za nog. Kiedy run na ziemi, zdjem mu hem i upuciem kamie na gow... Zabie go? Nie, ten kamie to bya waciwie gruda ziemi, ledwie wystarczy, eby mj rycerz straci przytomno. Zebraem si na odwag, bo zacz wymiotowa czym przypominajcym z zabarwienia lewkonie, zdjem mu kolczug i kaan, hem, bro, zabraem konia i dalej przez miasto, a do bram Hagia Sofia. Widziaem, jak wprowadzaj do rodka muy, obok mnie przesza gromada odakw wynoszcych srebrne kandelabry z grubymi jak rami acuchami. Mwili jak Lombardczycy. Kiedy usyszaem ten zgiek, kiedy ujrzaem t hab, te godne pogardy targi, straciem gow, gdy ci, ktrzy dokonywali tego dziea zniszczenia, pochodzili w kocu z mojej ziemi, byli oddanymi synami rzymskiego papiea... Tak rozprawiajc, akurat kiedy uczywa zaczy ju przygasa, wyszli z cysterny w cakowite ju teraz ciemnoci i pustymi uliczkami dotarli do wieyczki geneuczykw. Zastukali do drzwi, kto zszed, powitano ich i nakarmiono z szorstk serdecznoci. Baudolino robi wraenie czowieka, ktry czuje si wrd tych ludzi jak u siebie, zaraz te poleci im Niketasa. Jeden z genueczykw powiedzia: To atwe, zajmiemy si wszystkim, moesz spokojnie zasn. W jego gosie byo tyle pewnoci siebie, e nie tylko Baudolino, ale rwnie Niketas spali ca noc spokojnie jak dzieci.

3. Baudolino wyjania Niketasowi, o czym pisa w dziecistwie

Nastpnego ranka Baudolino przywoa najbystrzejszych spord genueczykw, Peverego, Bolamonda, Grilla i Taraburla. Gdy Niketas im wyjawi, gdzie znajd jego rodzin, wyruszyli na miasto, raz jeszcze zapewniajc go, e moe by o wszystko spokojny. Niketas poprosi wwczas o wino i napeni kielich Baudolina. Czy smakuje ci to wino o zapachu ywicy? Wielu acinnikw uwaa, e jest okropne, i mwi, e trci pleni. Kiedy Baudolino zapewni, e ten grecki nektar jest jego ulubionym napojem, Niketas przygotowa si do wysuchania opowieci. Baudolino robi wraenie czowieka, ktry pragnie rozmowy, jakby zaleao mu na tym, eby uwolni si od czego, co bardzo dugo zachowywa tylko dla siebie. A wic tak, panie Niketasie powiedzia, otwierajc skrzany saczek, ktry mia zawieszony na szyi, i podajc Niketasowi pergamin. Oto pocztek mojej opowieci. Niketas, cho umia czyta aciskie pismo, wpatrywa si bacznie w pergamin, ale nic nie zrozumia. Co to takiego? spyta. To znaczy, co za jzyk? Co za jzyk, nie wiem. Zacznijmy tak, panie Niketasie. Masz wyobraenie o tym, gdzie s Lanua, czyli Genua, i Mediolan, czyli Mayland, jak mwi Teutoni, czyli Germanie, czyli Alamanoi, jak powiada si u was. Oto w poowie drogi midzy tymi miastami pyn dwie rzeki, Tanaro i Bormida, a midzy nimi rozciga si rwnina, na ktrej albo jest skwar, e mona ugotowa jajko, pooywszy je na kamieniu, albo wszystko tonie we mgle, kiedy za nie ma mgy, pada nieg, kiedy za nie pada nieg, wszystko cina mrz, kiedy za mrz ustpuje, i tak jest zimno. Tam si urodziem, na rwni, ktra zwie si Frascheta Marincana, jako e midzy rzekami s te wspaniae moczary. Nie przypomina to za bardzo brzegw Propontydy... Tak mniemam. Mnie si jednak tam podobao. Wszdzie towarzyszy ci przestrze. Duo podrowaem, panie Niketasie, moe nawet do Indii Wikszych... 21

 Nie jeste pewny? Nie, nie wiem dokadnie, dokd zawdrowaem, ale z pewnoci tam, gdzie yj ludzie rogaci i inni, ktrzy maj usta na brzuchu. Cae tygodnie spdzaem na nie koczcej si pustyni, na stepach, ktre cign si jak okiem sign, i bez ustanku czuem si winiem czego, co przerastao moliwoci mojej wyobrani. Natomiast w moich stronach, kiedy idziesz lasem we mgle, masz uczucie, e jeste nadal w brzuchu swej matki, niczego si nie boisz i czujesz si wolny. A kiedy nawet nie ma mgy, a ty idziesz i czujesz pragnienie, odrywasz sopel od drzewa i potem dmuchasz sobie w palce, bo robi si odzibliny... Czym s owe... ziby? Nie, nie adne ziby! U was nie ma nawet sowa, musiaem wic uy swojego. To rany, ktre tworz si na palcach i kykciach, kiedy jest bardzo zimno, i swdz, a jeli je drapiesz, bol... Mwisz tak, jakby to dobrze wspomina... Chd jest pikn rzecz. Kady kocha miejsce, gdzie przyszed na wiat. Mw dalej. No dobrze, tam wanie yli Rzymianie, ci z Rzymu, mwicy acin, nie za ci, ktrymi mienicie si dzisiaj wy, mwicy grek, a ktrych my nazywamy, wybacz mi, prosz, romaei, czyli pielgrzymami do Rzymu, albo Greczynami. Potem imperium tamtych Rzymian znikno i w Rzymie zosta tylko papie, a w Italii pojawili si ludzie rozmaici i rozmaitymi jzykami mwicy. Ludzie z Fraschety mwi jednym jzykiem, a ju ci z Terdony innym. Podrujc z Fryderykiem po Italii, syszaem jzyki pene sodyczy, lecz w porwnaniu z nimi jzyk z Fraschety nie jest nawet jzykiem, lecz ujadaniem psa, i nikt w tym jzyku nie pisze, bo pisze si jeszcze po acinie. Kiedy wic gryzmoliem na tym pergaminie, pewnie jako pierwszy prbowaem pisa tak, jak mwimy. Pniej nauczyem si sztuki pisania i uywaem aciny. Ale co znacz sowa, ktre zapisa? Jak widzisz, yem wrd ludzi uczonych i wiedziaem, ktry mamy rok. Pisaem w grudniu Anno Domini 1155. Nie wiedziaem, ile mam lat, ojciec mwi, e dwanacie, matka uwaaa, e trzynacie, moe dlatego, i chciaa wychowa mnie w bojani boej i przez to wydawao si jej, e mino wicej czasu. Kiedy pisaem, z pewnoci zbliaem si do czternastego roku ycia. Midzy kwietniem i grudniem nauczyem si pisa. Cesarz zabra mnie ze sob i wziem si z zapaem do nauki, korzystajc z kadej sposobnoci, w obozie, pod namiotem, oparszy si o cian zburzonego domu. Przewanie na tabliczkach, rzadko na pergaminie. Przyzwyczajaem si ju do ycia, jakie prowadzi Fryderyk, ktry nigdy nie przebywa w jednym miejscu duej ni kilka miesicy, a i tak tylko zim, reszt za roku by cigle w drodze i spa kadej nocy gdzie indziej. No tak, ale o czym tu opowiadasz? 22

 Na pocztku tamtego roku mieszkaem jeszcze z rodzicami, byo kilka krw i ogrd. Pewien tamtejszy eremita nauczy mnie czyta. Wczyem si po lasach i moczarach, nie brakowao mi wyobrani, widywaem jednoroce i (mwiem) objawia mi si we mgle wity Baudolino... Nigdy nie syszaem o tym witym mu. Naprawd ci si ukazywa? To wity z naszych stron, by biskupem Villa del Foro. Czy go widziaem, to inna sprawa. Panie Niketasie, najwikszym moim utrapieniem byo zawsze to, e myliem rzeczy, ktre widziaem, z tymi, ktre chciaem widzie... Nie jednemu si to przytrafia... Racja, ale ze mn byo zawsze tak, e ledwie powiedziaem: widziaem to czy tamto albo znalazem ten list, ktry mwi to a to (sam go za napisaem), inni jakby tylko na to czekali. Wiedz, panie Niketasie, e kiedy mwisz rzecz, ktr sobie wyobrazi, inni za powiadaj, i tak wanie jest, w kocu sam zaczynasz w ow rzecz wierzy. Bkaem si wic po Fraschecie i widywaem w lesie witych i jednoroce, a gdy spotkaem cesarza, nie wiedzc, kto zacz, i przemwiem w jego jzyku, rzekem, e wity Baudolino wyjawi mi, e on, cesarz, zdobdzie Terdon. Powiedziaem tak, eby sprawi mu przyjemno, ale dla niego dobrze byoby, bym powiedzia t rzecz wszystkim, a zwaszcza tym z Terdony, bo wtedy zobacz, e maj przeciw sobie nawet witych. Oto czemu kupi mnie od mego ojca, nie tyle za par soldw, ktre mu da, ile za to, e uwolni go od jednej gby do wykarmienia. I tak zmienio si moje ycie. Stae si jego sug? Nie, synem. W tamtych czasach Fryderyk nie by jeszcze ojcem, chyba si do mnie przywiza, gdy mwiem mu rzeczy, ktre inni z szacunku przemilczali. Traktowa mnie jak wasne dziecko, chwali za moje gryzmoy, za pierwsze prby rachowania na palcach, za to, czego uczyem si o jego ojcu i ojcu jego ojca... Czasem zwierza mi si, by moe sdzc, e go nie pojmuj. Kochae go bardziej ni ojca cielesnego czy bye jeno urzeczony jego majestatem? Panie Niketasie, przedtem nigdy si nie zastanawiaem, czy kocham mojego ojca, Gagliauda. Baczyem tylko, eby unika jego kopniakw i kijw, i wydawao mi si, e z synem tak ju musi by. e go miowaem, pojem dopiero, kiedy zmar. Chyba nigdy przedtem go nie uciskaem. Wypakiwaem si na onie mojej matki, ale musiaa dba o tyle zwierzt gospodarskich, e nie dostawao jej czasu na pocieszanie swego syna. Fryderyk mia pikn postaw, twarz bia i row, nie za barwy wyprawionej skry jak moi ziomkowie, wosy na gowie i brodzie jak pomienie, donie dugie, palce delikatne, paznokcie zadbane, by pewny siebie i dawa poczucie bezpieczestwa, by wesoy i zdecydowany i przekazywa innym wesoo i zdecydowanie, by odwany i pobudza odwag innych... Ja byem lwitkiem, on lwem. Potrafi by okrutny, lecz oso23

bom, ktre kocha, okazywa wiele agodnoci. Kochaem go. On pierwszy i jedyny sucha tego, co mwiem. Bye dla gosem ludu... Dobrym jest panem, kto sucha nie tylko dworakw, lecz stara si zrozumie, co myl jego poddani. Masz racj, ale ja nie wiedziaem ju, kim jestem i gdzie. Odkd spotkaem cesarza, od kwietnia do wrzenia armia cesarska dwakro przemierzya Itali, raz z Lombardii do Rzymu, a raz w przeciwn stron, przemieszczajc si wowym ruchem od Spoleto po Ankon, stamtd do Apulii, potem do Romanii i do Werony, Trydentu i Bauzano, a na koniec pokonaa gry i wrcia do Germanii. Po dwunastu latach spdzonych midzy dwiema rzekami zostaem rzucony w sam rodek wiata. Tak ci si wydawao. Wiem, panie Niketasie, e to wy jestecie rodkiem wiata, lecz wiat jest rozleglejszy nili wasze cesarstwo, jest Ultima ule i kraina Hiperborejw. Bez wtpienia, w porwnaniu z Konstantynopolem Rzym to kupa gruzw, a Pary tonca w bocie miecina, ale take tam co si co jaki czas dzieje, na ogromnych obszarach wiata nie mwi si po grecku i s nawet ludzie, ktrzy powiedz oc, jeli si z czym zgadzaj. Oc? Oc. Dziwne. Mw jednak dalej. A zatem dalej. Zobaczyem ca Itali, nowe miejsca i twarze, szaty jakich nigdy nie widziaem, adamaszki, ozdoby, paszcze przetykane zotem, miecze, zbroje, syszaem gosy, ktre nie szczdzc wysiku, naladowaem dzie po dniu. Niezbyt wyranie pamitam, jak Fryderyk otrzymywa w Pawii elazn koron krla Italii, a potem by pochd w stron Italii zwanej citeriore, przemarsz przez Via Francigena, spotkanie cesarza z papieem Hadrianem w Sutri, koronacja w Rzymie... Jak to w kocu byo, ten twj bazyleus czy cesarz, jak powiadacie, by koronowany w Pawii czy w Rzymie? I dlaczego w Italii, skoro by bazyleusem Alamanoi? Wszystko po kolei, Niketasie, u nas, acinnikw, nie jest tak prosto jak u was, romaei. U was kto wyupia oczy bazyleusowi i sam zostaje bazyleusem, wszyscy s zgodni, nawet patriarcha Konstantynopola robi, co mu bazyleus kae, bo inaczej bazyleus wyupi oczy take jemu... Przesadzie. Doprawdy? Kiedy tu przybyem, wyjaniono mi zaraz, e bazyleus Aleksy III zasiad na tronie, gdy olepi prawowitego bazyleusa, swojego brata Izaaka. A u was aden krl nie usuwa poprzednika, eby przywaszczy sobie tron? Bywa tak, ale zabija go w bitwie albo trucizn, albo sztyletem. Sam widzisz, jestecie barbarzycami, nie wynalelicie mniej okrutnego sposobu nadawania biegu sprawom zwizanym z rzdzeniem. Zreszt Izaak by bratem 24

Aleksego, a nikt nie zabija brata. Pojmuj, by to wic akt yczliwoci. U nas jest inaczej. Cesarz acinnikw, sam od czasw Karola Wielkiego nieacinnik, jest sukcesorem cesarzy rzymskich, to znaczy cesarzy Rzymu, nie za Konstantynopola. Ale eby zyska pewno, e nim jest, musi przyj koron od papiea, albowiem prawo Chrystusa uniewanio prawo cesarzy faszywych i kamliwych. eby jednak dosta koron od papiea, cesarz musi by uznany take przez italskie miasta, z ktrych prawie kade rzdzi si po swojemu, a nastpnie by ukoronowany na krla Italii. Naturalnie pod warunkiem, e uprzednio wybrali go teutoscy ksita. Pojmujesz? Niketas wiedzia od dawna, e acinnicy, cho barbarzycy, miuj wszelkie komplikacje. S bezradni w obliczu subtelnoci i odrnie w kwestiach teologicznych, kiedy jednak szo o prawo, potrafili dzieli kady wos na czworo. I przez wszystkie te stulecia, ktre bizantyjscy romaei spdzili na owocnych naradach prowadzcych do zdefiniowania natury naszego Pana, nigdy nie kwestionujc jednak wadzy pochodzcej w prostej linii od Konstantyna, chrzecijanie zachodni pozostawiali teologi rzymskim ksiom, a swj czas wypeniali podawaniem sobie nawzajem trucizny i rbaniem si dla odmiany toporami, eby ustali, czy jest jeszcze jaki cesarz i kto by nim by, i osignli wspaniay rezultat, ten mianowicie, i nie mieli ju adnego cesarza. Tak wic Fryderyk potrzebowa koronacji w Rzymie. Musiao si to odby bardzo uroczycie... W pewnej mierze. Po pierwsze dlatego, e rzymski wity Piotr to lepianka w porwnaniu z Hagia Sofia, w dodatku lepianka zaniedbana. Po drugie, sytuacja w Rzymie bya zupenie niejasna: w tamtych dniach papie zaj pozycj w pobliu witego Piotra i swojego zamku, natomiast po drugiej stronie rzeki panami miasta byli rzymianie. Po trzecie, nie wiedziano zbyt dokadnie, czy papie robi na zo cesarzowi, czy te cesarz papieowi. Jak to rozumiesz? Tak, e wedle tego, co usyszaem, ksita i biskupi z cesarskiego dworu byli wciekli, widzieli bowiem, jak papie potraktowa cesarza. Koronacja powinna odby si w niedziel, a urzdzono j w sobot, cesarz powinien by namaszczony przy gwnym otarzu, a namaszczono go przy bocznym i nie namaszczono mu, jak czyniono niegdy, gowy, lecz pomazano go tylko midzy opatkami i ramionami, nie krzymem, lecz olejem katechumenw. By moe nie pojmujesz rnicy, a i ja jej wtedy nie pojmowaem, ale na dworze wszyscy chodzili z mrocznymi twarzami. Mylaem, e take Fryderyk bdzie ciska si z gniewu jak pantera, lecz on, przeciwnie, zachowywa si wobec papiea niezwykle dwornie i to raczej papie mia mroczn twarz. Jakby zrobi marny interes. Spytaem wic Fryderyka prosto z mostu, czemu baronowie szemrz, on za nie, a Fryderyk odpar, e musz zrozumie warto liturgicznych symboli, 25

bo w tej sprawie wystarczy byle bahostka, eby wszystko odmieni. Potrzebowa koronacji z rk papiea, ale nie moga si ona odby nazbyt uroczycie, bo inaczej znaczyoby to, i cesarzem zosta tylko z aski papiea, a przecie on i tak ju nim jest z woli germaskich ksit. Powiedziaem, e czek z niego przebiegy jak kuna, jest bowiem tak, jakby rzek: spjrz, papieu, jeste jeno rejentem, bo pakty podpisaem ju z Ojcem Wiekuistym. Fryderyk wybuchn miechem i lekko klepn mnie w ty gowy, mwic: wietnie, wietnie, zawsze znajdujesz trafny sposb wyraenia kwestii. Potem spyta, co robiem w cigu tych dni w Rzymie, bo by tak zajty ceremoniami, e straci mnie z oczu. Widziaem, co to byy za ceremonie, odrzekem. Sedno sprawy w tym, e rzymianom (mam na myli tych z Rzymu, nie za was) ani troch nie podobaa si ta koronacja u witego Piotra, gdy rzymski senat, ktry chcia by waniejszy od najwyszego kapana, pragn ukoronowa Fryderyka w Campidoglio. Cesarz odmwi, gdyby bowiem wyzna potem, e ukoronowa go lud, wwczas nie tylko germascy ksita, lecz rwnie krlowie Francji i Anglii powiedzieliby, co za pikne namaszczenie z rk witego plebsu, jeeli natomiast powie, e namaci go papie, wszyscy podejd do tego powanie. Sprawa bya jednak bardziej skomplikowana i zrozumiaem to dopiero pniej. Ksita germascy zaczli niedawno mwi o translatio imperii, jakby dawali do zrozumienia, e to na nich przesza spucizna cesarzy Rzymu. Jeli wic Fryderyk otrzyma koron z rk papiea, to tak, jakby mwi, e jego prawo uzna take wikariusz Chrystusa na ziemi i e nic by si nie zmienio, jeeliby mieszka na przykad w Edessie czy Ratyzbonie. Gdyby jednak pozwoli, by ukoronowa go senat i rzymski populusque, to jakby powiedzia, e cesarstwo jest nadal tu i nie nastpio adne translatio. Sprytny jak kos, powiada mj ojciec Gagliaudo. Cesarz nie trzyma si oczywicie kurczowo tego punktu. Wanie dlatego podczas wielkiej uczty koronacyjnej rozwcieczeni rzymianie przeszli na drug stron Tybru i zabili nie tylko paru ksiy, co zdarza si codziennie, ale rwnie dwch czy trzech cesarskich. Fryderykowi zaczy lata czerwone plamy przed oczami, przerwa uczt, chcia mierci ich wszystkich, tak e w Tybrze byo potem wicej trupw ni ryb i rzymianie zrozumieli, kto tu jest panem, ale z drugiej strony feta nie za bardzo si udaa. Std gniewny stosunek Fryderyka do gmin w Italia citeriore i dlatego pod koniec lipca znalaz si pod Spoleto, zada gociny, spoletaczycy zaczli krci, Fryderyk wpad w jeszcze wikszy gniew ni w Rzymie i dopuci si rzezi, przy ktrej rze Konstantynopola to zwyka zabawa... Winiene zrozumie, panie Niketasie, e cesarz musi postpowa, jak cesarzowi przystao, i nie moe folgowa uczuciom... W cigu tych miesicy nauczyem si mnstwa rzeczy: po Spoleto doszo w Ankonie do spotkania z posami bizantyjskimi, a potem powrt do Italii po drugiej stronie, a do stp Alp, ktre Otton nazywa Pirenejami, i wtedy po raz pierwszy widziaem okryte niegiem szczyty. Przez cay ten czas kanonik Rahewin wtajemnicza mnie dzie po dniu w sztuk pisania. 26

 Wielki to wysiek dla chopca... Nie, nie tak wielki. Prawda, jeli czego nie rozumiaem, kanonik Rahewin bi mnie po gowie, ale po tych wszystkich cigach, jakie zbieraem od ojca, niewiele to dla mnie znaczyo, a przecie poza tym wszyscy byli wpatrzeni w moje usta. Cesarz sprowadzi mnie jako tego, ktry widzi witych, jeli wic zdarzyo mi si powiedzie, e widziaem w morzu syren, wszyscy mi wierzyli i mwili: brawo, brawo... To nauczyo ci way starannie sowa. Przeciwnie, to w istocie rzeczy nauczyo mnie way je lekce. Wida, tak mylaem, cokolwiek powiem, jest prawd, gdy ja to powiedziaem... Podczas pochodu do Rzymu pewien ksidz o imieniu Konrad opowiedzia mi o cudach tego grodu, o siedmiu mechanicznych postaciach na Campidoglio, ktre przedstawiaj dni tygodnia, przy czym kada wieci dzwonkiem rozruchy w ktrej prowincji imperium, czy o posgach z brzu, ktre same si poruszaj, czy o paacu z zaczarowanymi zwierciadami... Wreszcie dotarlimy do Rzymu i tego dnia, kiedy wszyscy rwali si do bitki nad Tybrem, ja wymknem si i bdziem po miecie. I tak sobie to tu, to tam chodzc, widziaem tylko stada owiec wrd staroytnych ruin i pod portykami lud mwicy jzykiem ydw i handlujcy rybami, ale ni ladu mirabiliw, poza konnym posgiem na Lateranie, ale ten nie zrobi na mnie zbyt duego wraenia. Gdy opuciem Rzym i wszyscy pytali, co widziaem, czy mogem wyzna, e w Rzymie s jedynie owce wrd ruin i ruiny wrd owiec? Nie uwierzyliby. Opowiadaem wic o mirabiliach, o ktrych mi opowiadano, i dorzucaem to i owo, na przykad, e w paacu lateraskim widziaem zoty relikwiarz ozdobiony diamentami i kryjcy w swym wntrzu ppek i napletek naszego Pana. Wszyscy zawili wzrokiem na moich ustach i mwili: szkoda, e tamtego dnia musielimy zabija rzymian i nie ujrzelimy tych mirabiliw. Przez cae lata nasuchaem si bajek o cudach rzymskiego grodu, w Germanii i Burgundii, a nawet tutaj, a to tylko dziki temu, e sam je opowiadaem. Wrcili przebrani za mnichw genueczycy, kroczc wrd dwiku dzwonkw przed gromad ludzi, ktrzy okryli si brudnymi, biaymi niegdy pachtami, zasaniajc sobie take twarze. Bya to brzemienna ona Niketasa z niemowlciem na rku oraz inne dzieci, synowie i modziutkie, pene gracji crki, a take paru krewnych i gar sug. Genueczycy prowadzili ich przez miasto jako grup trdowatych i na ich widok nawet pielgrzymi odsuwali si jak najdalej. Jake mogli wzi to wszystko powanie? spyta ze miechem Baudolino. Trdowaci jak trdowaci, ale wy nawet w tym przebraniu nie wygldacie na mnichw! Z caym szacunkiem trzeba rzec, e pielgrzymi to banda zakutych bw oznajmi Taraburlo. A zreszt, mieszkajc tutaj, poznalimy tyle greki, ile byo nam po27

trzeba. Powtarzalimy chrem, lecz z cicha kyrieleisonpighepighe, jakby to bya litania, i tamci odstpowali, ten robi znak krzya, tamten pokazywa rogi, inny dotyka swych jder. Jeden ze sug przynis szkatuk i Niketas poszed w gb izby, eby j otworzy. Wrci z kilkoma zotymi monetami dla gospodarzy, ktrzy zaczli rozpywa si w bogosawiestwach i zapewnia, e dopki Niketas jest w ich domu, bdzie tu panem. Liczn rodzin rozmieszczono w ssiedztwie, po niezbyt czystych wskich zaukach, gdzie aden acinnik nie zapuci si w poszukiwaniu upu, bo nawet nie przyjdzie mu to do gowy. Zadowolony wreszcie Niketas wezwa Peverego, cieszcego si, jak mona mniema, najwikszym powaaniem wrd gospodarzy, i oznajmi, e wprawdzie musi si ukrywa, ale to jeszcze nie powd, eby wyrzeka si przyjemnoci, do ktrych przywyk. Miasto pono, lecz do portu nadal przybijaj statki kupieckie i barki rybackie, ktre musz zarzuci kotwic w Zotym Rogu, a nie mog wyadowa towarw w skadach. Kto ma wic pienidze, moe tanio kupi wszystko, co niezbdne do wygodnego ycia. Jeli chodzi o naleyt straw, wrd ocalonych dopiero co krewnych jest jego szwagier Teofil, doskonay kucharz; wystarczy, by powiedzia, jakich ingrediencji potrzebuje. Dziki temu ju po poudniu Niketas mg zaprosi swego gospodarza na posiek godny logotety. Podano tuste kol nafaszerowane czosnkiem, cebul i porami, oblane sosem z marynowanych ryb. Ponad dwiecie lat temu rzek Niketas jako pose waszego krla Ottona przyby do Konstantynopola biskup Liutprand, ktrego goci bazyleus Nikefor. Nie byo to udane spotkanie i dowiedzielimy si pniej, e Liutprand sporzdzi ze swej podry relacj, w ktrej opisa nas, Rzymian, jako ludzi skpych, nieokrzesanych, nieuprzejmych, odzianych w zniszczone szaty. Nie potrafi si nawet pogodzi z koniecznoci picia ywicznego wina i wydawao mu si, e wszystkie nasze potrawy pywaj wprost w oliwie. Ale o jednej rzeczy opowiada z zapaem, wanie o tym daniu. Baudolino take uzna, e kol jest wyborne, i dalej odpowiada na pytania Niketasa. Tak zatem nauczye si pisa, prowadzc ycie wrd onierzy. Ale czyta ju umiae. To prawda, lecz pisanie to wikszy znj. W dodatku po acinie. Kiedy bowiem cesarz wysya do Italii onierzy, mwi im to w jzyku Alemanw, kiedy jednak pisa do papiea albo do kuzyna Jasormigotta, musia robi to po acinie, podobnie jak sporzdzane byy wszystkie dokumenty jego kancelarii. Kreliem mozolnie pierwsze litery, przepisywaem sowa i zdania, ktrych sensu nie pojmowaem, ale w sumie pod koniec tamtego roku umiaem ju pisa. Lecz Rahewin nie zdy jeszcze nauczy mnie 28

gramatyki. Umiaem przepisywa, lecz wyraa wasnych myli nie umiaem. Dlatego wanie pisaem jzykiem z Fraschety. Czy jednak by to naprawd jzyk z Fraschety? Mieszaem ze sob wspomnienia rnych dialektw, ktrymi posugiwano si wok mnie, astyjczykw, pawijczykw, mediolaczykw, genueczykw, ludzi, ktrzy, bywao, nie rozumieli si nawzajem. Potem zbudowalimy w tamtych stronach miasto zamieszkane przez ludzi z rnych miejsc, ktrzy przybyli, eby zbudowa wie, i wszyscy mwili tak samo. Mniemam, e ten wsplny sposb mwienia wymyliem ja. Przynajmniej po czci. Stae si nomotet oznajmi Niketas. Nie wiem, co znaczy to sowo, ale moe to prawda. Tak czy inaczej, dalsze karty zapisaem cakiem niez acin. Byo to ju w Ratyzbonie, w cichym klasztorze, pod opiek biskupa Ottona, i w tym penym spokoju miejscu miaem do przejrzenia mnstwo kart... Uczyem si. Spostrzeesz wrd innych rzeczy i to, e pergamin jest le wyskrobany i przezieraj partie poprzedniego tekstu. Byem zaiste nicponiem, okradaem swoich panw, przez dwie noce skrobaem to, co uznawaem za starodawne pisma, eby mie na czym pisa. W nastpnych dniach biskup Otton rozpacza, gdy nie mg odnale pierwszej wersji swojej Chronica sive Historia de duabus cwitatibus, ktr pisa od ponad dziesiciu lat, i oskara biednego Rahewina, e zgubi j w ktrej z podry. Dwa lata pniej uzna, e musi napisa j na nowo, a ja suyem mu jako pisarz, ale nigdy nie miaem wyzna, e to ja wyskrobaem pierwsz wersj Chronica. Jak widzisz, sprawiedliwoci stao si zado, gdy ja te straciem moj kronik, tyle e mnie nie dostaje ju odwagi, by napisa j raz jeszcze. Wiem jednak, e przy drugim pisaniu Otton zmienia to i owo... W jaki sposb? Kiedy czytasz Chronica, ktra jest histori wiata, widzisz, e Otton, jak by to rzec, nie mia najlepszej opinii o wiecie i ludziach. Na pocztku wszystko byo dobrze, lecz potem wiat zmienia si coraz bardziej na gorsze, w sumie mundus senescit, wiat si starzeje, koniec jest coraz bliszy... Ale wanie w owym roku, kiedy Otton przystpi do powtrnego spisywania swojej Chronica, cesarz rozkaza mu utrwali take wasne czyny i Otto zacz pisa Gesta Friderici, ktrych nie ukoczy, gdy zmar nieco ponad rok pniej, i do pracy nad dzieem przystpi Rahewin. A nie mona opisa gesta swojego wadcy, jeli nie jest si przekonanym, e kiedy wstpi na tron, zacz si nowy wiek, e w gruncie rzeczy chodzi o historia iucunda... Mona napisa histori swoich cesarzy, nie wyrzekajc si przy tym surowoci sdw, objaniajc, jak i dlaczego zdali do swej klski... By moe ty tak piszesz, panie Niketasie, ale poczciwy Otton nie, a ja mwi ci tylko, jak sprawy wyglday. Tak wic ten wity czowiek z jednej strony pisa na nowo swoj Chronica, w ktrej wiat schodzi na psy, a z drugiej Gesta, w ktrych wszystko 29

musiao i ku lepszemu. Powiesz, e sam sobie przeczy. Gdyby to tylko! Sedno sprawy w tym, e, podejrzewam, w pierwszej wersji Chronica wiat bardziej schodzi na psy, ale nie chcc zbytnio sam sobie zaprzecza, Otton w miar pisania drugiej wersji kroniki okazywa nam, nieszczsnym ludziom, coraz wicej pobaliwoci. A przyczyn tego byem ja, bo przecie wyskrobaem pierwsz wersj. Moe, gdyby si zachowaa, Otton nie zdobyby si na pisanie Gesta, a poniewa wanie dziki Gesta bdzie si jutro wiedziao, co Fryderyk uczyni, a czego nie, gdybym nie wyskroba pierwszej Chronica, okazaoby si, i Fryderyk nie uczyni tego wszystkiego, co, powiadamy, uczyni. Jeste jak kamliwy Kreteczyk rzek Niketas mwisz, e patentowanym garzem, lecz chcesz, bym ci wierzy. Wmawiasz mi, e gae wszystkim, tylko nie mnie. W cigu lat spdzonych na dworze cesarzy nauczyem si unika puapek, jakie zastawiali sprytniejsi od ciebie mistrzowie kamstwa... Z twoich wyzna wynika, e nie wiesz ju, kim jeste, lecz przyczyna jest by moe ta, i opowiadae za duo garstw, take samemu sobie. I dasz ode mnie, bym zbudowa ci histori, ktra tobie si wymyka. Ja jednak nie nale do plemienia garzy takich jak ty. Prawd dobywam z ycia i z opowieci innych ludzi. Moe oczekujesz ode mnie historii, ktra rozgrzeszy ci z tego, e zabie czowieka, chcc pomci mier Fryderyka. Krok po kroku budujesz histori swojej mioci do cesarza, by potem w sposb naturalny wyjani, dlaczego twoim obowizkiem byo go pomci. Przyjmuj, e go zabito i e dokona tego ten, ktrego ty potem zabi. Potem Niketas wyjrza na zewntrz. Ogie dochodzi do Akropolu. Przynosz miastom nieszczcie. Mylisz, e wszechmocny. To grzech pychy. Nie, to raczej umartwienie. Przez cae moje ycie byo tak, e gdy tylko zbliyem si do jakiego miasta, ulegao ono zniszczeniu. Urodziem si na ziemi usianej miasteczkami i paroma skromnymi zamkami i suchaem tam, jak wdrowny kupiec opiewa uroki urbis Mediolani, ale nie wiedziaem, czym jest prawdziwe miasto, nie dotarem nigdy choby do Terdony, widziaem tylko z daleka jej wiee, co si za tyczy Asti czy Pawii, mylaem, e le gdzie na granicach ziemskiego raju. Pniej jednak wszystkie miasta, ktre widziaem, miay lec w gruzach albo ju strawi je ogie: Terdona, Spoleto, Crema, Mediolan, Lodi, Ikonium, potem za Pndapetzim. Tak te bdzie z tym miastem. Moe mam ze spojrzenie i jestem, jak powiedzielibycie wy, Grecy, polioklast. Przesta sam siebie kara. Susznie. Chocia raz zdarzyo si, e dziki garstwu uratowaem miasto, i byo to moje miasto. Uwaasz, e taki jeden raz wystarczy, eby wykluczy ze spojrzenie? To oznacza, e nie ma przeznaczenia. Baudolino zamilk. Po chwili obrci si 30

i powid wzrokiem po tym, co byo niegdy Konstantynopolem. Mimo to czuj si winny. Czyni to wenecjanie, ludzie z Flandrii, a zwaszcza rycerze z Szampanii, Blois, Troyes, Orleanu, Soissons, nie mwic ju o moich monferratczykach. Wolabym, eby to miasto zniszczyli Turcy. Turcy nigdy by tego nie zrobili odpar Niketas. Nasze stosunki z nimi s doskonae. Strzec si musimy chrzecijan. Ale moe jestecie ramieniem Boga, ktry zesa was, by ukara nas za grzechy. Gesta Dei per Francos rzek Baudolino.

4. Baudolino rozmawia z cesarzem i zakochuje si w cesarzowej

Po poudniu Baudolino przyspieszy tok opowieci i Niketas postanowi wicej mu nie przerywa. Chcia, by mwi bardziej wartko i szybciej dotar, do czego zmierza. Nie pojmowa, e owego czego Baudolino, opowiadajc, sam jeszcze nie zna i po to wanie opowiada, by je pozna. Fryderyk odda Baudolina w piecz biskupowi Ottonowi i jego asystentowi, kanonikowi Rahewinowi. Otton wywodzi si z wysokiego rodu Babenbergw i by wujem cesarza, cho mia od niego ledwie dziesi lat wicej. Ten nadzwyczajnie uczony m studiowa w Paryu u wielkiego Abelarda, a potem zosta cysterskim mnichem. Jako bardzo mody czowiek zosta wyniesiony do godnoci biskupa Freisingu. Nie oznacza to zgoa, e powica wiele si temu szlachetnemu miastu, ale w zachodnim wiecie chrzecijaskim tumaczy Baudolino Niketasowi potomkw szlachetnych rodw mianowano biskupami tego czy innego miasta, lecz nawet nie musieli si tam udawa, wystarczyo, i napyway zwizane z godnoci dochody. Otton nie mia jeszcze pidziesiciu lat, ale wyglda, jakby mia sto, cigle pokasywa, jednego dnia sabowa z powodu blu w biodrze, innego w ramieniu, cierpia bowiem na kamie, oczy mia kaprawe, gdy duo czyta i pisa zarwno przy wietle soca, jak i wiecy. acno wpada w rozdranienie, jak to bywa z chorymi na podagr, i kiedy pierwszy raz rozmawia z Baudolinem, powiedzia mu, prawie warczc: Zdobye serce cesarza, opowiadajc mu same blagi, nieprawda? Nie, przysigam, panie zaprotestowa Baudolino. Ot to, garz, ktry zaprzecza, potwierdza. Chod ze mn. Naucz ci tego, co wiem odrzek Otton. To dowodzi, e w ostatecznym rozrachunku Otton by czowiekiem z gruntu dobrym i od razu upodoba sobie Baudolina, uzna bowiem, e jest pojtny i umie zapamita wszystko, co syszy. Zda sobie jednak spraw, e Baudolino wyjawia na cay gos nie tylko to, czego si nauczy, lecz take to, co zmyli. 32

 Baudolinie powtarza cesarz jeste urodzonym garzem. Czemu mwisz tak rzecz, panie? Bo jest wedle prawdy. Nie myl jednak, e ci to wyrzucam. Jeli chcesz zosta czowiekiem pira i pisa kiedy Historie, musisz take kama i wymyla opowieci, inaczej twoja Historia byaby nudna. Trzeba jednak zachowa umiar. wiat potpia garzy, ktrzy cigle , nawet w rzeczach bahych, nagradza za poetw, ktrzy tylko w sprawach najwikszej wagi. Baudolino bra sobie do serca te nauki swego pana i jak bardzo sta si kamc take i on, pojmowa krok po kroku, widzc, jak mona sobie samemu zaprzecza, przechodzc od Chronica sive Historia de duabus cwitatibus do Gesta Friderici. Uzna wic, e jeli chce zosta kamc doskonaym, musi sucha take tego, co mwi inni, by zobaczy, jak ludzie nabieraj kolejno przekonania w tej czy innej kwestii. By na przykad obecny przy rozmaitych rozmowach cesarza i Ottona o miastach lombardzkich. Jake mog by takimi barbarzycami? Nie bez przyczyny ich krlowie nosili niegdy koron z elaza! oburza si Fryderyk. Nikt im nie powiedzia, e cesarzowi naley si szacunek? Co takiego, Baudolinie, tylko pomyl! Do nich nale regalia! A co to takiego owe regaliole, mj dobry ojcze? Wszyscy wybuchnli miechem, a najgoniej Otton, zna bowiem jeszcze acin z minionych czasw, t dobr, i wiedzia, e regaliolus to ptasz. Regalia, regalia, iura regalia, Baudolinie, ty drewniana gowo! wykrzykn Fryderyk. To prawa, ktre przysuguj mnie, jak mianowanie rajcw, pobieranie podatkw na drogach publicznych, targowiskach i rzekach spawnych, a take prawo bicia monety i jeszcze, jeszcze... i co jeszcze, Reginaldzie? ...oraz zyski z grzywien i wyrokw wskutek przejcia spadku, jeli nie jest si prawowitym dziedzicem, i wskutek konfiskat za przestpcze czyny, i od kazirodczych maestw, i od przychodw z kopal, up solnych i rybowstwa, procenty od skarbw wykopanych w miejscach publicznych cign Reginald z Dassel, ktry rycho ju mia zosta mianowany kanclerzem, a zatem drug osob w cesarstwie. Wanie. A te miasta przywaszczyy sobie wszystkie moje prawa. Przecie ci ludzie nie maj poczucia tego, co sprawiedliwe i dobre, jaki demon tak ich opta? Siostrzecze mj i cesarzu zabra gos Otton mylisz o Mediolanie, Pawii i Genui, jakby to by Ulm lub Augusta. Miasta Germanii zrodziy si z woli ksicia i z ksiciem si od samego pocztku utosamiaj. Lecz z tymi miastami jest inaczej. Pojawiy si, kiedy germascy cesarze trudzili si innymi sprawami, i wzrastay, korzystajc z nieobecnoci swoich ksit. Kiedy mwisz mieszkacom o tym, e chcesz nada im podest, oni widz w tefpotestatis insolentiam co w rodzaju nieznonego jarzma i yj pod rzdami konsulw, ktrych sami sobie wybieraj. I nie chc czu nad sob pieczy ksicia ani uczestniczy w godnoci i chwale ce33

sarstwa? Bardzo chc i za nic w wiecie nie wyrzekliby si takiej korzyci, bo inaczej padliby upem jakiego innego monarchy, cesarza Bizancjum albo nawet sutana Egiptu. Byleby tylko ksi przebywa daleko. yjesz w otoczeniu szlachetnych panw i moe nie wiesz, e w tych miastach stosunki s cakiem inne. Nie uznaj one wielkich wasalnych wodarzy pl i lasw, gdy pola i lasy nale do miast, by moe poza marchi Monferratu i nielicznymi innymi. Zwa, e w miastach modzi, ktrzy praktykuj rozmaite rzemiosa i nigdy nie mogliby stawi si na twoim dworze, rzdz, skazuj i bywaj wybierani do godnoci rycerskiej... wiat idzie ku zgubie! wykrzykn cesarz. Mj dobry ojcze odezwa si wwczas Baudolino, unoszc palec wszak traktujesz mnie, jakbym nalea do twojej rodziny, cho wczoraj jeszcze spaem na somie. Jak to wic jest? Tak, e jeli zechc, jeli ja zechc, zrobi z ciebie nawet diuka, gdy jestem cesarzem i kadego mog moim zarzdzeniem podnie do stanu szlacheckiego. Ale nie oznacza to zgoa, e kady moe nobilitowa si na wasn rk! Czy ci ludzie nie pojmuj, e jeli wiat pjdzie ku zgubie, to ich take czeka marny koniec? Ot zdaje si, Fryderyku, e nie pojmuj zabra gos Otton. Te miasta ze swoim sposobem rzdzenia stay si miejscem, przez ktre przechodzi wszelkie bogactwo, kupcy zbiegaj si tam ze wszystkich stron, a mury tych miast s pikniejsze i potniejsze ni mury wielu zamkw. Po czyjej jeste stronie, wuju?! wrzasn cesarz. Po twojej, mj siostrzecze i cesarzu, ale wanie dlatego moim obowizkiem jest wskazywa ci, jak wielk si maj twoi nieprzyjaciele. Jeeli nadal bdziesz z takim uporem zabiega, eby te miasta day ci to, czego da nie chc, reszt ycia strwonisz na ich obleganiu, zdobywaniu i patrzeniu, jak po kilku miesicach odradzaj si jeszcze wspanialsze ni przedtem, na przeprawach przez Alpy, eby znowu je sobie podporzdkowa, cho przecie twoje cesarskie przeznaczenie jest zupenie gdzie indziej. A gdzie to? Fryderyku, w mojej Chronica, ktra znikna w niewyjaniony sposb i ktr bd musia spisywa na nowo, oby Bg pokara kanonika Rahewina, on bowiem z pewnoci ponosi win za t strat, ot w mojej Chronica napisaem, e w czasach, kiedy najwyszym kapanem by Eugeniusz III, zoy mu wizyt syryjski biskup Gabali wraz z ormiaskim poselstwem. Opowiedzia, e na Dalekim Wschodzie, w krajach nieodlegych od raju ziemskiego, rozkwita krlestwo pewnego Rex Sacerdos, prezbitera Johannesa, krla niewtpliwie chrzecijaskiego, aczkolwiek zwolennika herezji Nestoriusza. Jego przodkami byli owi magowie, rwnie krlowie i kapani, ale i powiernicy bardzo starej mdroci, ci sami, ktrzy przybyli do Dziecitka Jezus. 34

 A co ja, cesarz witego rzymskiego cesarstwa, mog mie wsplnego z tym ksidzem Janem, niechaj Pan zachowa go jak najduej krlem i kapanem pord swoich Maurw, tam gdzie diabe mwi dobranoc. Widzisz, mj sawny siostrzecze, powiadasz Maurowie i mylisz jak inni chrzecijascy krlowie, ktrzy trac siy, bronic Jerozolimy, co jest, przyznaj, rzecz nader pobon. Zostawmy j jednak krlom Francji, ktrzy dowodz w Jerozolimie Frankami. Przeznaczeniem chrzecijastwa i kadego cesarstwa uwaajcego si za wite i rzymskie nie s zgoa Maurowie. Istnieje chrzecijaskie krlestwo pooone gdzie indziej nili Jerozolima i ziemie nalece do niewiernych. Cesarz, ktry zdoaby poczy te dwa krlestwa, zmieniby krlestwo niewiernych i samo cesarstwo bizantyjskie w dwie porzucone przez wszystkich wyspy, zagubione we wspaniaym morzu jego chway! To zwyke rojenia, mj drogi wuju. Stjmy raczej obiema nogami na ziemi. Jeli pozwolisz. I wrmy do tych italskich miast. Skoro ich pooenie jest tak godne pozazdroszczenia, wyjanij mi, najdroszy wuju, dlaczego jedne z nich sprzymierzaj si ze mn przeciwko innym, zamiast podj wsplnie walk przeciwko mnie. W kadym razie jak dotd rzuci ostron uwag Reginald. Powtarzam tumaczy Otton te miasta wcale nie chc przeczy temu, e podlegaj cesarstwu. I dlatego prosz ci o pomoc, kiedy inne miasto je uciska, jak Mediolan Lodi. Skoro jednak by miastem to najlepsze z wszystkich moliwych wyj, czemu kade stara si uciska miasto ssiednie, jakby chciao pochon jego terytorium i przeobrazi si w krlestwo? W tym momencie Baudolino uzna, e powinien sign do swej mdroci czowieka stamtd i zabra gos. Ojcze mj, kopot z tym, e nie tylko miasta, ale i mae mieciny po drugiej stronie Alp czerpi wielk przyjemno z podejmowania... aj!... (Otton stosowa take ten rodek dydaktyczny, jakim jest szczypanie ucznia)... to znaczy jedno upokarza drugie. Tak ju u nas jest. Nienawidzi si obcego, ale jeszcze bardziej ssiada. A jeli obcy pomaga zaszkodzi ssiadowi, jest mile widziany. Ale dlaczego? Dlatego, e ludzie s li, powiada mj ojciec, ale ci z Asti s gorsi ni Barbarossa. A kime jest w Barbarossa?! wykrzykn z wciekoci Fryderyk, cesarz. Ty, mj ojcze, nazywaj ci tam Rudobrodym, a waciwie nie widz w tym nic zego, gdy naprawd masz rud brod i bardzo ci z ni do twarzy. A gdyby chcieli powiedzie, e jest barwy miedzi, podobaoby ci si, gdyby nazwali ci Miedzianobrodym? Ja kochabym ci i czci, nawet gdyby mia brod czarn, ale skoro masz rud, nie wiem, po co przejmowa si tak tym, e nazywaj ci Rudobrodym. Chciaem ci jednak powiedzie (jeli nie gniewasz si z powodu brody), e winiene zachowa spokj, 35

gdy moim zdaniem nigdy nie wystpi razem przeciwko tobie. Boj si, e jeliby zwyciyli, jedno z nich staoby si silniejsze od innych. Pod warunkiem, e nie kaesz im za duo paci. Nie zwaaj na to, co mwi ci Baudolino. Otton si umiechn. Ten chopak jest kamc z przyrodzenia. Nie, panie mj odpar Fryderyk w sprawach Italii mwi zwykle rzeczy suszne. Oto teraz, na przykad, uwiadamia nam, e nasz jedyn szans jest skca italskie miasta najbardziej, jak to moliwe. Ale sedno sprawy w tym, e nigdy si nie wie, kto jest z tob, a kto przeciwko tobie! Jeeli nasz Baudolino ma racj umiechn si szyderczo Reginald z Dassel to, po czyjej stronie stan, nie zaley od ciebie, lecz od tego, ktremu z miast pragn w danej chwili zaszkodzi. Baudolino frasowa si troch tym, e wielki, gruby i potny Fryderyk nie potrafi pogodzi si ze sposobem mylenia poddanych. Pomyle tylko, e wicej czasu spdza na italskim pwyspie ni na swoich ziemiach. Chce dobra naszych ludzi rozmyla Baudolino i nie pojmuje, dlaczego ci go zdradzaj. Moe dlatego zabija niby zazdrosny m. W cigu kilku miesicy po powrocie Baudolino mia niewiele sposobnoci, by zobaczy Fryderyka, ktry przygotowywa sejm w Ratyzbonie, a potem drugi, w Worms. Musia zabiega o spokj ze strony dwch bardzo gronych krewnych, Henryka Lwa, ktremu da w kocu Ksistwo Bawarskie, i Henryka Jasormigotta, dla ktrego po prostu wymyli Ksistwo Austrii. Na przedwioniu nastpnego roku Otton zapowiedzia Baudolinowi, e w czerwcu udadz si wszyscy do Herbipolis, gdzie Fryderyk zostanie szczliwym maonkiem. Cesarz ma ju maonk, ale od kilku lat yje z ni w separacji, teraz za zamierza poj za on Beatrycze z Burgundii, ktra wniesie mu w wianie swe hrabstwo sigajce a po Prowansj. Z powodu tego wiana Otton i Rahewin myleli, e chodzi o maestwo z rozsdku, i w takim samym duchu rwnie Baudolino, przystrojony w nowe szaty, jak wymagaa tego szczliwa okoliczno, gotowa si na spotkanie z przybranym ojcem u boku burgundzkiej starej panny, bardziej pocigajcej przez odziedziczone po przodkach dobra nili przez sw urod. Wyznaj, byem zazdrosny powiedzia Baudolino Niketasowi. Dopiero co znalazem sobie drugiego ojca, a ju zabiera mi go, przynajmniej czciowo, nowa macocha. W tym miejscu Baudolino zrobi przerw, okaza, e jest nieco zakopotany, przemkn palcem po blinie, a potem wyjawi straszliw prawd: dotar na miejsce zalubin i zobaczy, e Beatrycze z Burgundii to dwudziestoletnie dziewcz niezwykej urody a w kadym razie tak jawia si jemu, ktry ledwie j ujrza, znieruchomia jak gaz 36

i wpatrywa si tylko w ni wytrzeszczonymi oczami. Wosy miaa lnice niczym zoto, twarz przepikn, usta mae i czerwone jak dojrzay owoc, zby nienobiae i rwne, posta prost, spojrzenie pene skromnoci, oczy jasne. Przemawiaa obyczajnie, lecz zniewalajco, miaa delikatne ciao i wydawao si, e blaskiem swego wdziku panuje nad wszystkimi, ktrzy j otaczaj. Umiaa okaza (a to najwiksza cnota przyszej krlowej), e jest posuszna maonkowi i e lka si go jako swego pana, lecz bya te jego pani, nie kryjc swojej woli jako maonki, a wszystko to czynia z tak gracj, i kada jej proba od razu stawaa si rozkazem. Jeliby trzeba byo dorzuci jeszcze jak pochwa, mona by doda, e bya biega w sztukach, zrczna w muzyce i pena sodyczy w piewie. Tak e oznajmi na zakoczenie Baudolino nie darmo zwaa si Beatrycze, bya bowiem zaiste beata, bogosawiona. Niketas nie potrzebowa dugich wywodw, by si domyli, e modzik zakocha si od pierwszego wejrzenia w macosze, tyle e nie wiedzia, co si z nim dzieje, albowiem co podobnego nigdy mu si jeszcze nie zdarzyo. Ju pierwsza mio wiejskiego chopaka do krostowatej wieniaczki byaby czym poraajcym i nie do zniesienia, a wyobramy sobie dopiero, co dla takiego wieniaka oznacza zakocha si po raz pierwszy w dwudziestoletniej cesarzowej o mlecznej cerze! Baudolino zaraz zrozumia, e to, co czuje, jest jakim oszukastwem wobec ojca, i wmawia sobie, e poniewa macocha jest moda, widzi w niej jakby siostrzyczk. Pniej jednak, cho niewiele czasu powici na studiowanie teologii moralnej, zda sobie spraw, e nie wolno mu kocha nawet siostrzyczki w kadym razie nie z takimi dreszczami i tak si namitnoci, jakie budzi w nim widok Beatrycze. Zarumieni si wic i spuci gow wanie w chwili, kiedy Beatrycze, ktrej Fryderyk przedstawi maego Baudolina (dziwnego i umiowanego swawolnika z rwniny padaskiej, jak to okreli), z czuoci wycigna do i pogaskaa go najpierw po policzku, potem za po czuprynie. Baudolino ju traci zmysy, ujrza, jak wok niego wiato traci blask, a w uszach dzwoni mu jakby wielkanocne dzwony. Obudzia go cika do Ottona, ktry waln go w kark i sykn przez zby: Na kolana, bydlaku!. Przypomnia wic sobie, e znalaz si przed obliczem witej rzymskiej cesarzowej, a ponadto krlowej Italii, pad na kolana i od tej chwili zachowywa si jak przystao dowiadczonemu dworakowi poza tym, e nocami nie mg zasn i zamiast radowa si, i w niewytumaczony sposb znalaz si na swojej drodze do Damaszku, paka wskutek nieznonego aru tej nierozpoznanej namitnoci. Niketas przyglda si swemu rozmwcy o lwiej gowie, podziwia jego subtelno wysawiania si, retoryczn tre prawie literackiej greki i zadawa sobie pytanie, co za czowieka ma przed sob, ktry umie uy jzyka prostakw, kiedy mwi o wie37

niakach, i jzyka krlw, kiedy mwi o monarchach. Czy czek, ktry potrafi tak nagina sw opowie i wyraa rozmaito ducha rzeczy, sam ma dusz? rozmyla. A jeli ma wiele dusz, to ktra z nich moe wyrzec sowo prawdy?

5. Baudolino udziela mdrych rad Fryderykowi

Nastpnego ranka miasto byo nadal spowite chmur dymu. Niketas zjad troch owocw, przez chwil kry niespokojnie po izbie, a potem spyta Baudolina, czy mona by posa ktrego z genueczykw po niejakiego Archit, ktry oczyciby mu twarz. Co takiego powiedzia sobie Baudolino miasto pjdzie z dymem, na ulicach podrzynaj ludziom garda, ledwie dwa dni temu ten czek mg straci ca rodzin, a dzisiaj zachciao mu si kogo, kto oczyciby mu twarz. Wida, e w tym znieprawionym miecie ludzie z paacu przywykli do takich rzeczy Fryderyk kogo takiego kazaby wyrzuci przez okno. Po jakim czasie przyby Archita, dwigajc kosz peen srebrnych narzdzi i naczynek z rzadko spotykanymi wonnociami. Ten artysta najpierw rozpulchnia twarz rozgrzanymi ptnami, potem przystpowa do pokrywania jej zmikczajcymi kremami, nastpnie wygadza j, usuwa wszelkie nieczystoci, a na koniec nakada na zmarszczki kosmetyki, podmalowywa lekko oczy bistrem, usta rem i depilowa wntrze uszu, nie mwic ju o tym, co wyczynia z brod i wosami. Niketas siedzia z zamknitymi oczami, pieciy go biege donie, koysa gos Baudolina, ktry cign swoj opowie. Baudolino za milk co jaki czas, eby przyjrze si, co takiego robi w mistrz urody, kiedy, na przykad, wydobywa z naczynka jaszczurk, ucina jej eb i ogon, sieka j prawie na miazg i podgrzewa w garnuszku z oliw. C za pytanie? Przyrzdza dekokt, eby zachowa resztk wosw, ktre Niketas mia na gowie, i nada im poysk i zapach. A ta fiolka? Ale to esencje z gaki muszkatoowej albo kardamonu, a to woda rana, a kada z tych rzeczy przywraca wigor jakiej czci twarzy; ta miodowa masa wzmacnia wargi, a ta, ktrej sekretu nie mog wyjawi, dodaje jdrnoci dzisom. Po tym wszystkim Niketas wyglda olniewajco, jak przystao sdziemu Zasony i logotecie tajemnic, i jakby odrodzony jania wasnym blaskiem w wietle tego bladego przedpoudnia, na gniewnym tle okrytego dymami agonii Bizancjum. I Baudolino z pewnym zakopotaniem opowiada mu o swoim yciu modzika w zimnym i niegocinnym klasztorze acinnikw, gdzie stan zdrowia Ottona zmusza go do dzielenia 39

z nim posikw skadajcych si z gotowanych jarzyn i cienkiego rosou. Tego roku Baudolino mia spdzi niewiele czasu na dworze (a gdy si tam znalaz, kry z lkiem i zarazem nadziej w sercu, e spotka Beatrycze, i bya to jedna udrka). Fryderyk musia najpierw porachowa si z Polakami (Polanos de Polunia pisa Otton gens quasi barbara ad pugnandum promptissima), na marzec zwoa nowy sejm w Worms, by przygotowa kolejn wypraw do Italii, gdzie jak zawsze Mediolan ze swoimi satelitami coraz bardziej si buntowa, potem sejm w Herbipolis na wrzesie, w Besancon na padziernik, jednym sowem wydawao si, e gna go jaki diabe. Baudolino za przewanie przebywa w opactwie Morimond z Ottonem, powica si studiom z Rahewinem i by kopist biskupa, ktry coraz bardziej zapada na zdrowiu. Kiedy doszli do tej ksigi Chronica, w ktrej mwi si o prezbiterze Johannesie, Baudolino zapyta, co to znaczy by chrzecijaninem sed Nestorianus. Czy ci nestorianie byli troch chrzecijanami, a troch nie? Synu mj, mwic krtko, Nestoriusz by heretykiem, lecz wiele mu zawdziczamy. Wiedz, e w Indiach po tym, jak Ewangeli gosi tam aposto Tomasz, wanie nestorianie szerzyli wiar chrzecijask a po granice tych dalekich krajw, z ktrych pochodzi jedwab. Nestoriusz popeni tylko jeden, ale bardzo powany bd w sprawie Jezusa Chrystusa naszego Pana i Jego Przenajwitszej Matki. Widzisz, my wierzymy mocno, e jest jedna jedyna natura boska i e mimo to Trjca wita skada si w jednoci tej natury z trzech oddzielnych osb, Ojca, Syna i Ducha witego. Lecz wierzymy rwnie, e w Chrystusie jest tylko jedna osoba, mianowicie boska, i dwie natury, ludzka i boska. Natomiast Nestoriusz utrzymywa, e w Chrystusie s wprawdzie dwie natury, ludzka i boska, lecz take dwie osoby. Tak zatem Maryja wydaa na wiat tylko osob ludzk i nie mona jej nazywa Matk Bosk, ale tylko matk Chrystusa czowieka, nie eotkos, czyli Bogurodzic, t, ktra urodzia Boga, lecz co najwyej Christotokos. Czy to wielki bd, jeli kto tak myli? I tak, i nie... niecierpliwi si Otton. Mona miowa Najwitsz Pann, mylc o niej jak Nestoriusz, to pewne jednak, e oddajesz Jej wwczas mniejsz cze. A zreszt osoba to indywidualna substancja rozumnej istoty i jeeli w Chrystusie byy dwie osoby, czyby byy rwnie dwie substancje indywidualne dwch istot rozumnych? Dokd w ten sposb zajdziemy? Do twierdzenia, e Jezus jednego dnia rozumowa w taki, a taki sposb, a drugiego w inny? To rzekszy, nie chc wcale utrzymywa, e prezbiter Johannes jest wiaroomnym heretykiem, lecz byoby bardzo dobrze, gdyby zechcia spotka si z chrzecijaskim cesarzem, dziki ktremu mgby doceni prawdziw wiar, a poniewa z pewnoci jest czowiekiem prawym, musiaby si nawrci. Nie ulega jednak wtpliwoci, e pki nie przyoysz si cho troch do studiw teologicznych, nigdy tych spraw nie pojmiesz. Rozbudzie ju umys, Rahewin jest wy40

bornym mistrzem, jeli chodzi o czytanie, pisanie, proste rachunki i jedn, drug regu gramatyczn, atoli trwium i quadrwium to rzecz inna, a jeli chcesz doj do teologii, musisz studiowa dialektyk, tego za tutaj, w Morimond, nie moesz si nauczy. Musisz uda si do jakiego studium, do jednej ze szk, jakie s w wielkich miastach. Ale ja nie chc i do studium, bo nie wiem nawet, co to takiego. Kiedy si dowiesz, bdziesz zadowolony, e tam poszed. Widzisz, synu mj, wszyscy zwykli powtarza, e podstaw rodzaju ludzkiego s trzy siy, rycerze, mnisi i wieniacy, i moe a do wczoraj byo to prawd. Lecz yjemy w nowych czasach, w ktrych rwnie wany bdzie czek uczony, niekoniecznie mnich, a za to znajcy prawo, filozofi, niejedno o ciaach niebieskich i wielu innych rzeczach, z ktrych nie zawsze zdaje spraw swemu biskupowi czy krlowi. A te studia, ktre pojawiaj si powoli w Bolonii czy Paryu, to miejsca, w ktrych uprawia si i przekazuje wiedz, wiedza za jest form wadzy. Ja byem uczniem wielkiego Abelarda, oby Bg mia w swej opiece tego czowieka, ktry duo nagrzeszy, ale te duo cierpia i pokutowa. Kiedy spotkao go nieszczcie i z zemsty pozbawiono go mskoci, zosta mnichem i opatem i y z dala od wiata. Ale u szczytu chway by mistrzem w Paryu, uwielbianym przez studentw i szanowanym przez monych wanie ze wzgldu na swoj wiedz. Baudolino obiecywa sobie, e nigdy nie opuci Ottona, od ktrego nadal uczy si mnstwa rzeczy. Ale nim drzewa zakwity po raz czwarty, odkd pozna Ottona, malaryczne gorczki, ble wszystkich staww, fluksje piersiowe i oczywicie choroba kamienia sprawiy, e jego ywot dobiega ju koca. Liczni medycy, a wrd nich kilku Arabw i ydw, czyli wszystko najlepsze, co chrzecijaski cesarz mg da biskupowi, umczyli jego wte teraz ciao, przystawiajc niezliczone pijawki; lecz z powodw, ktrych nie umiaa objani skarbnica wiedzy, gdy do cna prawie wytoczyli z niego krew, byo z nim gorzej, ni gdyby zostawili go w spokoju. Otton wezwa najpierw do wezgowia Rahewina, by powierzy mu dalszy cig swej historii czynw Fryderyka, i oznajmi, e sprawa nie jest trudna: trzeba opowiedzie o wydarzeniach i woy w usta cesarza sowa wyjte z pism staroytnych. Potem wezwa Baudolina. Puer dilectissimus rzek odchodz. Mona by te powiedzie, e wracam, a nie jestem pewien, ktre z tych wyrae jest trafniejsze, podobnie jak nie mam pewnoci, czy waciwa jest moja opowie o dwch miastach albo ta o czynach Fryderyka... (Zrozum, panie Niketasie, doda Baudolino, na yciu chopca moe odcisn pitno spowied umierajcego mistrza, ktry nie umie ju dokona rozrnienia midzy dwiema prawdami). Nie jestem zgoa zadowolony, e odchodz czy wracam, ale tak chce nasz Pan, a gdybym zacz podawa w wtpliwo jego rozporzdzenia, mgby jeszcze w tej samej chwili razi mnie gromem, lepiej wic, bym wykorzysta t odrobin czasu, jak mi zostawi. Wysuchaj mnie przeto. Jak wiesz, pragnem, by cesarz zrozumia racje 41

miast po drugiej stronie Alp. Cesarz chcia podporzdkowa je cesarstwu, inaczej nie mg postpi, ale s rne sposoby uznawania czyjej wadzy i moe daoby si znale taki, ktry nie uciekaby si do oble i rzezi. Tak zatem ty, ktrego cesarz wysuchuje i ktry nade wszystko jeste synem tamtej ziemi, staraj si uczyni co w twej mocy, by pogodzi wymagania naszego pana z wymaganiami twoich miast, aeby jak najmniej ludzi rozstao si z yciem i wszyscy w kocu byli zadowoleni. By tego dokona, musisz nauczy si myle, jak Bg przykaza, poprosiem wic cesarza, eby wysa ci do Parya, tam bowiem najlepiej moesz studiowa. Nie do Bolonii, bo tam zajmuj si tylko prawem, a taki nicpo jak ty nie powinien wtyka nosa w pandekta, albowiem w prawie nie ma miejsca na garstwo. W Paryu bdziesz studiowa retoryk i czyta poetw: retoryka to sztuka dobrego mwienia tego, o czym nie wiesz na pewno, czy jest prawd, a poeci maj obowizek zmylania piknych kamstw. Dobrze te bdzie, jeeli zajmiesz si cho troch teologi, nie zmierzajc jednak do tego, by zosta teologiem, albowiem w sprawach Boga Wszechmogcego nie mona artowa. Studiuj na tyle, by potem piknie prezentowa si na dworze, z pewnoci bdziesz jakim urzdnikiem, a to najwicej, co moe osign syn wieniakw, bdziesz y jak rycerz na rwnej stopie z wieloma ludmi szlachetnego rodu i bdziesz mg suy wiernie swemu przybranemu ojcu. Tak czy na moj pamitk i niechaj Jezus mi wybaczy, em mimo woli uy Jego sw. Potem zarzzi, opad na poduszki i znieruchomia. Baudolino ju mia zamkn mu oczy, uznajc, e Otton wyda ostatnie tchnienie, ale ten otworzy nagle usta i wykorzystujc ten ostatni dech, szepn: Baudolino, pamitaj o krlestwie prezbitera Johannesa. Tylko w poszukiwaniu tych ziem mona zanie chorgwie chrzecijastwa dalej, ni ley Bizancjum i Jerozolima. Syszaem, jak wymylae rozmaite historie, w ktre cesarz zechcia wierzy. Jeli wic nie masz innych wiadomoci o tym krlestwie, zmylaj je. Bacz, e nie dam, by dawa wiadectwo temu, co uwaasz za fasz, byby to bowiem grzech, lecz by dawa faszywe wiadectwo temu, co uwaasz za prawd, to za jest czynem cnotliwym jako rada na brak czego, co z pewnoci istnieje albo si wydarzyo. Prosz ci zatem: z pewnoci jaki Johannes yje dalej ni ziemie Persw i Ormian, dalej ni Bakta, Ekbatana, Persepolis, Susa i Arbela i jest potomkiem magw... Pchnij Fryderyka na wschd, tam bowiem jest wiato, ktre owietli go jako najwikszego z wszystkich krlw... wyprowad cesarza z tego bota, ktre rozciga si midzy Mediolanem i Rzymem... Pozostanie nim oblepiony do samej mierci. Niech trzyma si jak najdalej od krlestwa, w ktrym rzdzi papie. Bdzie bowiem cesarzem tylko w poowie. Pamitaj, Baudolino... Prezbiter Johannes... Droga na Wschd... Czemu jednak mwisz to mnie, mistrzu, nie za Rahewinowi? Bo Rahewin nie ma wyobrani, potrafi opowiada tylko o tym, co sam widzia, 42

a czasem nawet i o tym nie, gdy nie pojmuje, co zobaczy. A ty umiesz wyobrazi sobie rzeczy, ktrych nie widziae. Och, skd ta ciemno? Baudolino, ktry by wszak garzem, powiedzia, by si tym nie gnbi, bo nadciga noc. Dokadnie z wybiciem poudnia Otton wyda z gbi garda ochrype syknicie i jego otwarte oczy zastygy wpatrzone w jeden punkt, jakby w ksidza Jana zasiadajcego na tronie. Baudolino zamkn mu powieki i zala si szczerymi zami. Zasmucony mierci Ottona, Baudolino na kilka miesicy znalaz si u boku Fryderyka. Najpierw pociesza si myl, e widzc cesarza, zobaczy take cesarzow. I zobaczy, ale tylko jeszcze bardziej si zasmuci. Nie zapominajmy, e zblia si ju do szesnastego roku ycia i cho przedtem jego mio moga uchodzi za dziecicy zamt w gowie, z ktrego niewiele pojmowa, teraz zmieniaa si w wiadome podanie i prawdziw udrk. By nie pogra si w smutku na dworze, zawsze trzyma si Fryderyka w polu i by wiadkiem rzeczy, ktre niezbyt si mu spodobay. Mediolaczycy po raz drugi zburzyli Lodi, a waciwie za pierwszym razem spldrowali to miasto, uprowadzajc zwierzta, zabierajc z kadego domu plony i sprzty, potem za wypdzili poza mury samych lodijczykw, zapowiadajc, e jeli nie pjd wszyscy std do diaba, wytn ich mieczem take kobiety, starcw i dzieci, nawet te w koysce. Lodijczycy pozostawili w miecie tylko psy i w deszczu ruszyli pieszo przez pola, rwnie panowie, ktrym zabrano konie, niewiasty z dziemi na rku, i bywao, padali na drodze albo staczali si niebezpiecznie do roww. Schronili si midzy rzekami Adda i Serio, gdzie z trudem znaleli rudery, w ktrych spali jedni na drugich. To jednak nie umierzyo gniewu mediolaczykw, ktrzy wrcili do Lodi, pojmali tych nielicznych, co nie chcieli std odej, wycili winorole i roliny uprawne i podoyli ogie pod domy, niosc zagad wielkiej liczbie psw. Czego takiego cesarz nie moe darowa, tak wic Fryderyk raz jeszcze ruszy do Italii z wielk armi zoon z Burgundw, Lotaryczykw, Czechw, Wgrw, Szwabw, Frankw i kogo tam jeszcze. Przede wszystkim ufundowa w Montegezzone nowe Lodi, a potem rozbi obz pod Mediolanem wraz z penymi zapau pomocnikami, a to pawijczykami, kremoczykami, pisaczykami, lukkijczykami, florentyczykami, sieneczykami, vicentyczykami, trewizyjczykami, padewczykami, ferraryjczykami, rawennijczykami, modeczykami i tak dalej, ktrzy sprzymierzyli si z cesarstwem, eby upokorzy Mediolan. I dopili swego. Pod koniec lata miasto ulego i eby je ocali, mediolaczycy poddali si obrzdowi, ktry upokorzy nawet Baudolina, cho jego z mediolaczykami nic nie czyo. Pokonani przeszli smutn procesj przed swoim panem, jak bagajcy o przebaczenie wszyscy boso i ubrani w pokutne worki, nawet biskup, onierze za z mie43

czami zawieszonymi na szyi. Wtedy Fryderyk okaza wspaniaomylno i wymieni z upokorzonymi pocaunek pokoju. Czy warto byo powiedzia sobie Baudolino postpowa tak despotycznie z lodijczykami, a potem tak stchrzy? Czy warto y na tej ziemi, gdzie jest tak, jakby wszyscy lubowali popeni samobjstwo i jedni pomagaj drugim zabija samych siebie? Chc znale si std jak najdalej. W gruncie rzeczy chcia te znale si jak najdalej od Beatrycze, gdy w kocu wyczyta gdzie, e czasem oddalenie moe wyleczy z miosnej choroby (a nie przeczyta jeszcze innych ksig, w ktrych powiada si co przeciwnego, to jest, i oddalenie podsyca pomie namitnoci). Poszed wic do Fryderyka, eby przypomnie mu o radzie Ottona i poprosi o wysanie do Parya. Zasta cesarza smutnego i gniewnego. Fryderyk kry po komnacie, a w kcie siedzia Reginald z Dassel i czeka, by jego pan si uspokoi. W pewnym momencie Fryderyk przystan, spojrza w oczy Baudolina i rzek: Jeste wiadkiem, chopcze, e trudz si, eby nada miastom Italii jedno prawo, ale za kadym razem musz zaczyna od nowa. Moe moje prawo jest ze? Kto powiedzia, e moje prawo jest sprawiedliwe? Na to Baudolino, prawie bez zastanowienia: Panie, jeeli zaczniesz myle w ten sposb, nie skoczysz nigdy, a przecie cesarz jest wanie po to, to znaczy nie dlatego jest cesarzem, e przychodz mu do gowy myli suszne, ale myli s suszne dlatego, e przychodz do gowy wanie jemu, koniec, kropka. Fryderyk mu si przyjrza, a potem, zwracajc si do Reginalda, rzek: Ten chopak potrafi uj rzecz trafniej ni wy wszyscy! Gdyby te sowa przeoy na dobr acin, byyby wprost wspaniae! Quod principi plaquit legis habet vigorem, co podoba si ksiciu, ma moc prawa powiedzia Reginald. Tak, to brzmi bardzo roztropnie i rozstrzygajco. Ale musiaoby by zapisane w Ewangelii, jake bowiem inaczej przekona wszystkich, eby pogodzili si z t pikn zasad? Widzielimy, co stao si w Rzymie cign Fryderyk. Jeli ka si namaci papieowi, przyznam ipso facto, e jego wadza jest nad moj, jeli wezm papiea za konierz i cisn do Tybru, bd biczem boym, jakim nawet witej pamici Attyla... Gdzie, do diaska, znajd kogo, kto okreli moje prawa, nie prbujc przy tym wynie siebie ponad mnie? Nie masz nikogo takiego na tym wiecie. Moe nie ma takiej wadzy odezwa si Baudolino ale jest wiedza. Co masz na myli? Kiedy biskup Otton opowiada mi, czym jest studium, rzek, e te wsplnoty mistrzw i uczniw s samodzielne: uczniowie przybywaj z caego wiata i nikt nie pyta, 44

kto jest ich wadc, opacaj mistrzw, ktrzy wskutek tego od nich tylko zale. Tak jest z mistrzami prawa w Bolonii i tak si zaczyna to ukada take w Paryu, gdzie mistrzowie nauczali w szkole katedralnej, a zatem zaleeli od biskupa, a potem zaczli naucza na Grze witej Genowefy i staraj si doj do prawdy, nie dajc posuchu ani biskupowi, ani krlowi. Gdybym by ich krlem, raz dwa zobaczyliby, jak si dochodzi do prawdy. A jeli nawet tak jest? Bdzie tak, jeli ogosisz prawo, w ktrym przyznasz, e mistrzowie z Bolonii s naprawd niezawili od wszelkiej wadzy, od ciebie, papiea czy innego suwerena, i su jedynie Prawu. Gdy tylko zyskaj t jedyn na wiecie godno, obwieszcz, e zgodnie z prawym rozumem, wiatem przyrodzonym i tradycj jedynym prawem jest prawo rzymskie, a jedynym, ktry je reprezentuje, wity cesarz rzymski, i e naturalnie, jak uj to nader trafnie Reginald, quod principi plaquit legis habet vigorem. A czemu mieliby co takiego powiedzie? Bo ty w zamian dasz im prawo do powiedzenia wanie tego, a to wcale niemao. W ten sposb ty bdziesz zadowolony, oni te, i jak powiada mj ojciec Gagliaudo, ni ciebie, ni ich nikt nie mie tkn palcem. Nigdy si na to nie zgodz wymamrota Reginald. Ale tak twarz Fryderyka pojaniaa zapewniam ci, e si zgodz. Tyle e najpierw bd musieli zoy to owiadczenie, a potem ja dam im niezawiso, inaczej bowiem wszyscy pomyl, e zoyli je z wdzicznoci za mj dar. Jeli kto zechce powiedzie, e umwilicie si w tej sprawie, to i tak powie, nie pomoe dobry Boe zauway sceptycznie Baudolino. Ale kiedy ju sam cesarz zechce pokornie poprosi doktorw z Bolonii o zdanie, chciabym zobaczy takiego, ktry odway si powiedzie, e ci uczeni mowie s nic niewarci. W takiej sytuacji wszystko, co powiedz, bdzie jak Ewangelia. I wanie tak si to odbyo jeszcze tego samego roku w Roncaglii, gdzie po raz drugi zwoano wielki sejm. Dla Baudolina byo to przede wszystkim wspaniae widowisko. Jak wyjani mu Rahewin by nie myla, e wszystko, co widzi, te rozwiane na wietrze chorgwie, te herby, barwne namioty, ci kupcy i kuglarze, jest tylko cyrkow gr Fryderyk kaza zbudowa nad Padem typowy rzymski obz, chcia bowiem przypomnie w ten sposb, e jego godno ma swe rdo w Rzymie. W samym rodku obozu sta niby witynia namiot cesarski otoczony krgiem przez namioty feudaw, wasali pierwszego stopnia i dalszych. Po stronie Fryderyka znaleli si arcybiskup Kolonii, biskup Bambergu, Daniel z Pragi, Konrad z Augusty i inni. Na drugim brzegu rzeki rozbili namioty kardyna legat Stolicy Apostolskiej, patriarcha Akwilei, arcybiskup Mediolanu, biskupi Turynu, Alby, Ivrei, Asti, Novary, Vercelli, Terdony, Pawii, Como, Lodi, Cremony, Piacenzy, Reggio, Modeny, Bolonii i kt by spamita jacy jesz45

cze. Zasiadszy w tym uroczystym, majestatycznym i zaiste powszechnym zgromadzeniu, Fryderyk otworzy dysput. Jednym sowem (powiedzia Baudolino, eby nie zanudza Niketasa arcydzieami cesarskiego, prawniczego i kocielnego krasomwstwa), cesarz poprosi czterech doktorw z Bolonii, najsawniejszych uczniw wielkiego Irneriusza, by przedstawili swoje ostateczne doktrynalne zdanie w sprawie jego wadzy, i trzej z nich, Bugar, Jacopus i Hugon z Porta Ravegnana, wypowiedzieli si zgodnie z yczeniem Fryderyka, to znaczy oznajmili, e wadza cesarza wynika z prawa rzymskiego. Odmiennego zdania by tylko Martinus. Ktremu Fryderyk kaza wyupi oczy wtrci swj komentarz Niketas. Ot nie, panie Niketasie odpar Baudolino. Wy, romaei, wyupiacie oczy na prawo i lewo i sami nie wiecie ju, gdzie jest prawo, zapominajc o waszym wielkim Justynianie. Natychmiast potem Fryderyk ogosi Constitutio Habitu, w ktrej uzna niezawiso boloskiego studium, a skoro studium jest niezawise, Martinus moe mwi, co tylko zechce, i nie spadnie mu za to wos z gowy. Gdyby bowiem spad, doktorzy nie byliby niezawili, a jeliby nie byli niezawili, ich wyrok byby bezwartociowy i Fryderyk mgby by poczytany za uzurpatora. Wybornie rozmyla Niketas pan Baudolino chce da mi do zrozumienia, e to on jest zaoycielem cesarstwa i e cokolwiek powiedzia, jego moc bya tak wielka, e to cokolwiek stawao si prawd. Suchajmy dalej. Przyszli genueczycy z koszykiem owocw, gdy zbliao si poudnie i Niketas powinien nabra si. Oznajmili, e pldrowanie miasta trwa i lepiej siedzie nadal w domu. Baudolino wrci do swej opowieci. Fryderyk uzna, e skoro taki goows, edukowany ponadto przez gupca, jakim jest Rahewin, miewa tak mdre pomysy, kto wie, co si zdarzy, jeli naprawd wyle si go na nauki do Parya. Uciska wic Baudolina z mioci, zalecajc, by sta si naprawd mdrcem, zwaywszy, e on sam, zaprztnity rzdzeniem i wyprawami wojennymi, nigdy nie mia do czasu, by zdoby naleyte wyksztacenie. Cesarzowa odprawia modzieca, skadajc mu pocaunek na czole (atwo sobie wyobrazi, jak rozkosz odczu w tym momencie Baudolino) i mwic (ta niezwyka niewiasta, cho przecie wielka dama i krlowa, sama umiaa czyta i pisa): Pisz do mnie, opowiadaj o sobie, o wszystkim, co ci si przytrafia. ycie jest krtkie i monotonne. Twoje listy podtrzymaj mnie na duchu. Bd pisa, przysigam zapewni Baudolino z zapaem, ktry powinien wzbudzi podejrzenia obecnych. Nikt nie powzi jednak podejrze (kt zwraca uwag na podniecenie modzika, ktry wyprawia si do Parya?) poza moe sam Beatrycze. Spojrzaa na, jakby widziaa go po raz pierwszy, i jej biae lico okryo si nagle rumiecem. Lecz Baudolino zoy ju ukon, ktry zmusza go do wbicia wzroku w ziemi, i opuci komnat.

6. Baudolino wyprawia si do Parya

Baudolino jecha do Parya nieco za pno, gdy do owych szk wstpowao si nawet przed czternastym rokiem ycia, on za mia dwa lata wicej. Ale tylu rzeczy dowiedzia si ju od Ottona, e jak zobaczymy pozwala sobie opuszcza wykady i zajmowa si innymi sprawami. Wyruszy z towarzyszem, synem pewnego rycerza z Kolonii, modziecem, ktry wola powici si sztukom wyzwolonym ni wojaczce ku strapieniu ojca, lecz wspierany przez matk. Radoway j talenty modziutkiego poety, ktrego prawdziwego imienia Baudolino zapomnia, cho moe nigdy go nie pozna. Nazywa go Poet, podobnie jak inni, ktrzy poznali go pniej. Bardzo szybko odkry, e Poeta nigdy nie napisa adnego wiersza, lecz tylko gosi, e chce je pisa. Poniewa recytowa zawsze poezje innych, w kocu take ojciec nabra przewiadczenia, e jego syn musi suy muzom, i pozwoli mu wyjecha, wyposaajc go tak tylko, by starczyo na ycie, ywi bowiem cakowicie bdne mniemanie, e to, co wystarczy, by przey w Kolonii, wystarczy, i to z nawizk, w Paryu. Po przybyciu na miejsce Baudolino nie mg si doczeka chwili, kiedy bdzie mg speni yczenie cesarzowej, i zaraz napisa kilka listw. Na pocztku mia nadziej, e wykonujc jej wol, ugasi trawicy go ogie, ale bardzo szybko spostrzeg, ile blu przysparza pisanie, kiedy nie moe wyjawi tego, co naprawd czuje, i ukada nieskazitelne i grzeczne listy, w ktrych opisywa Pary, miasto ju wtedy bogate w pikne kocioy. Oddychao si tam czystym powietrzem, niebo byo rozlege i pogodne, chyba e wanie padao, lecz to zdarzao si nie czciej ni raz albo dwa razy dziennie, i dla kogo, kto przybywa z krainy prawie wiecznych mgie, byo to miejsce nigdy nie ustajcej wiosny. Pyna tam krta rzeka z dwiema wyspami porodku, woda do picia bya doskonaa, a tu za murami cigny si obszary, nad ktrymi unosiy si balsamiczne wonie, jak choby owa ka nieopodal opactwa witego Germana, gdzie mona byo spdza przyjemnie popoudnia, grajc w pik. Opisa swoje trudy z pierwszych dni pobytu, musia bowiem znale sobie jaki pokj, ktry bdzie dzieli z towarzyszem, baczc przy tym, by gospodarz nie zdar 47

z niego skry. Znaleli drog, do przestronn stancj ze stoem, dwiema awami, pkami na ksigi oraz skrzyni na rzeczy. Byo tam wysokie oe z pierzyn z pir strusich i drugie niskie na kkach z pierzyn z pir gsich, wsuwane na dzie pod tamto wysokie. W licie nie byo ani sowa o tym, e po krtkiej sprzeczce o przydzia ek zapado postanowienie, i kadego wieczoru dwaj wsplokatorzy bd grali w szachy o wygodniejsze gdy szachy uwaano na dworze za gr niezbyt godn polecenia. W innym licie bya mowa o tym, e przyszo mu wstawa bardzo wczenie, gdy wykady zaczynaj si o sidmej i trwaj do pnego popoudnia. Trzeba byo przygotowa sobie solidn porcj chleba i porzdny dzban wina: mistrzw suchao si w pomieszczeniu przypominajcym stajni, siedzc na okrytej cienk warstw somy ziemi, przy czym w rodku panowa wikszy chd ni na zewntrz. Beatrycze wzruszya si t wiadomoci i polecia nie oszczdza na winie, bo inaczej przez cay dzie bdzie si czu ospale, oraz przyj sucego nie tylko po to, by nosi ksigi, ktre s wszak bardzo cikie, a noszenie ich przynosi ujm osobie godnej, ale rwnie, by kupowa drewno i rozpala na czas ogie, aeby wieczorem panowao w izbie mie ciepo. I na te wszystkie wydatki przysaa czterdzieci soldw susaskich, za ktre mona by kupi wou. Sugi nie wzito, drewna nie kupiono, gdy dwie pierzyny wystarczay w nocy cakowicie, soldy wydano na rzeczy poyteczniejsze, jako e wieczory spdzao si w oberach, ktre byy wymienicie ogrzewane i pozwalay wrci do si po pracowitym dniu powiconym nauce i obmacywaniu tyeczkw sucych. A poza tym w tych miejscach wesoego odpoczynku, jak Srebrna Tarcza, elazny Krzy czy Pod Trzema Kandelabrami, midzy jednym a drugim dzbanem czowiek pokrzepia si wieprzowym albo kurzym pasztetem, dwoma gobkami albo pieczon gsi, jeli za kto by biedny flakami czy baranin. Baudolino wspiera Poet, ktry mia puste kieszenie, bo nie chcia, by ten odywia si cigle flakami. Ale Poeta by przyjacielem kosztownym, gdy przez wino, ktre wypija, w w susaski marnia w oczach. Baudolino, nie dbajc o tego rodzaju szczegy, przechodzi od razu do opisu swoich mistrzw i owych piknych rzeczy, ktrych si od nich uczy. Beatrycze bya niezwykle zaciekawiona tego rodzaju wieciami, pozwalay bowiem umierzy wasne pragnienie wiedzy, i wiele razy czytaa listy, w ktrych Baudolino opowiada jej o gramatyce, dialektyce, retoryce i arytmetyce, o geometrii, muzyce i astronomii. Czu si jednak coraz podlej, gdy przemilcza to, co dziao si w jego sercu, i wszystko inne, co czyni, a czego nie wyjawia si ani matce, ani siostrze, ani cesarzowej, a ju z pewnoci umiowanej niewiecie. Przede wszystkim grywao si, a jake, w pik, ale dochodzio te do bjek z mieszkacami opactwa witego Germana lub midzy studentami z rnych krajw, na przykad midzy Pikardyjczykami i Normanami, ktrzy zniewaali si przy tym po acinie, 48

aeby kady mg zrozumie, e si go obraa. Wszystko to nie wzbudzao zachwytu wielkiego prewota, ktry wysya swoich ucznikw, eby zatrzymywali najbardziej krewkich. Nie trzeba dodawa, e wwczas acy zapominali o dzielcych ich rnicach i rami w rami ruszali przeciwko ucznikom. Trudno byo znale na caym wiecie kogo bardziej przekupnego ni ucznicy prewota, jeli wic zatrzymali ktrego z akw, pozostali musieli sign do kieszeni, by nakoni ich do wypuszczenia winia. To take podnosio koszty paryskich przyjemnoci. Poza tym ak, ktry unika miosnych przygd, stawa si przedmiotem szyderstw ze strony swych kolegw. Niestety, kobiety byy dobrem najtrudniej dostpnym dla zaprztnitego naukami modzieca. ak rodzaju eskiego by rzadkoci i cigle jeszcze kryy legendy o piknej Heloizie, za ktr kochanek zapaci utrat mskoci, aczkolwiek co innego by akiem, czyli kim z definicji cieszcym si z saw, a co innego profesorem, jak wielki i nieszczsny Abelard. Jeli chodzi o mio patn, nie mona byo zbytnio sobie folgowa, okazywaa si bowiem kosztowna, pozostawao wic zbliy si do jakiej suki z obery albo miejscowej dziewczyny z ludu, ale w dzielnicy byo zawsze wicej chtnych akw ni dziewczt. Chyba e umiao si kry z roztargnion min i ajdackim spojrzeniem po wyspie Cite i uwodzi mone damy. Wielkim wziciem cieszyy si maonki rzenikw z placu Greve, ktrzy po latach wykonywania z honorem swego zawodu nie zabijali ju zwierzt, lecz rzdzili targiem i zachowywali si jak panowie. Maonki rzemielnikw, ktrzy urodzili si wrd wierci wow i dorobili si na stare lata, byy wraliwe na uroki co dorodniejszych akw. Ale damy te nosiy zbytkowne stroje i futra oraz pasy zdobne srebrem i klejnotami, tak e trudno byo odrni je na pierwszy rzut oka od kosztownych nierzdnic, ktre odzieway si tak samo, cho prawo wyranie tego zakazywao. Naraao to akw na zgubne pomyki, ktre cigay potem na ich gowy kpiny kolegw. Jeli za udao si zdoby prawdziw dam albo nawet nieskalan dziewic, prdzej czy pniej o szkodzie dowiadywali si mowie lub ojcowie, dochodzio do rkoczynw, a nawet sigano po bro, wszystko koczyo si mierci albo ranami, przy czym ofiar prawie zawsze pada maonek lub ojciec, i trzeba byo wraca do bijatyk z ucznikami prewota. Baudolino nikogo nie zabi i zwykle trzyma si daleko od burd, ale mia do czynienia z pewnym mem (i rzenikiem). Poniewa by peen aru w mioci, ale ostrony w wojennej potrzebie, kiedy tylko maonek wkroczy do izby, wymachujc jednym z tych hakw, na ktrych wiesza si zwierzta po dokonaniu uboju, sprbowa wyskoczy przez okno. Wanie oblicza rozwanie wysoko czekajcego go skoku, gdy otrzyma cicie w policzek, ktre na zawsze ozdobio jego oblicze szram godn wojennego ma. 49

Z drugiej strony niecodziennie zdarzaa si sposobno do przywabienia sobie niewiasty z ludu i wymagao to cierpliwego trwania na obranym stanowisku (z uszczerbkiem dla wykadw) oraz caych dni wpatrywania si w okno, a to stawao si nader nudne. Lepiej wic byo porzuci marzenia o podbojach i oblewa wod przechodniw lub zaczepia kobiety, strzelajc grochem z dmuchawy, albo po prostu wymiewa si z przechodzcych mistrzw, a jeli ci wpadali w zo, mona byo poda za nimi ca gromad a do domu i rzuca kamieniami w okna, bo przecie to acy ich opacali, mieli wic chyba jakie prawa. W gruncie rzeczy Baudolino mwi Niketasowi to, co przemilcza Beatrycze, e mianowicie by na dobrej drodze, by sta si jednym z tych klerkw, ktrzy studiowali sztuki wyzwolone w Paryu, prawo w Bolonii, medycyn w Salerno czy magi w Toledo, lecz w adnym z tych miejsc nie przyswajali sobie dobrych obyczajw. Niketas nie wiedzia, czy ma si czu zgorszony, zdumiony czy rozbawiony. W Bizancjum byy tylko prywatne szkoy dla synw zamonych rodzin, gdzie od najmodszych lat uczono gramatyki oraz czytano pobone dziea i arcydziea staroytnych; po ukoczeniu jedenastego roku ycia zapoznawano si z poezj i retoryk, uczono si ukada wiersze wedug zasad, jakie uznawali staroytni, a im bardziej wyszukanych terminw si uywao, im bardziej zoonych konstrukcji syntaktycznych, tym pewniejsza bya, jak mniemano, wietlana przyszo w cesarskiej administracji. Potem jednak zostawao si albo mdrcem w tym czy innym klasztorze, albo studiowao prywatnie u mistrzw materie takie, jak prawo czy astronomia. Studiowano jednak z powag, w Paryu za acy robili, jak si zdaje, wszystko, tylko nie przykadali si do nauk. Baudolino wyprowadzi go z bdu: W Paryu ciko si pracowao. Na przykad po pierwszych paru latach brao si ju udzia w dysputach, w dysputach za mona si nauczy formuowania zastrzee i przechodzenia do definicji, a zatem do ostatecznego rozstrzygnicia kwestii. Nie myl zreszt, e wykady s dla studenta rzecz najwaniejsz ani e obera jest miejscem, w ktrym traci si tylko czas. Najpikniejsze w studium jest to, e owszem, uczysz si od mistrzw, lecz jeszcze wicej od kompanw, a zwaszcza starszych od siebie, opowiadaj ci bowiem, co przeczytali, ty za widzisz, e wiat jest peen rzeczy cudownych i e jeli chcesz je pozna, musisz czyta ksigi, bo ycia by ci nie starczyo na wdrwki po caej ziemi. Baudolino mia okazj przeczyta wiele ksig, kiedy przebywa u boku Ottona, ale nie wyobraa sobie, e moe ich by na wiecie tyle, ile zobaczy w Paryu. Nie wszyscy mieli do nich dostp, lecz dziki sprzyjajcemu losowi, a moe pilnemu uczszczaniu na wykady, pozna Abdula.

50

 Jeli mam wyjani, co Abdul ma wsplnego z bibliotekami, musz, panie Niketasie, zrobi krok wstecz. Kiedy wic pewnego ranka suchaem akurat wykadu, dmuchajc sobie jak zwykle w palce, eby nieco je rozgrza, ze zlodowaciaym siedzeniem, gdy soma marnie zasaniaa posadzk, zzibnity jak cay Pary w tych zimowych dniach, zobaczyem nieopodal chopca, ktry z cery wyda mi si Saracenem, lecz by rudowosy, co u Maurw si nie zdarza. Nie wiem, czy sucha wykadu, czy szed tropem swoich myli, ale jego spojrzenie gino gdzie w pustce. Dra z zimna i co jaki czas otula si cianiej ubraniem, a potem znw zatapia wzrok gdzie w powietrzu i czasem zapisywa co na tabliczce. Wycignem szyj i zauwayem, e raz kreli te lady muszej sraczki, jakimi s litery Arabw, raz za pisa w jakim jzyku przypominajcym acin, lecz nie bdcym acin, a nasuwajcym na myl dialekty uywane w moich stronach. Kiedy wykad dobieg koca, sprbowaem do niego zagada. Chopak odpowiedzia grzecznie, jakby od dawna szuka kogo, z kim mgby porozmawia. Zawizaa si midzy nami przyja i przechadzalimy si nad rzek, on za opowiada mi swoj histori. Nazywa si Abdul, wanie jak Maur, lecz urodzi si z matki pochodzcej z Hiberni, co tumaczyo, skd te rude wosy, wszyscy bowiem przybywajcy z tej wyspy na kracach wiata maj takie wanie wosy oraz saw dziwakw i marzycieli. Ojciec by Prowansalczykiem i pochodzi z rodziny, ktra ponad pidziesit lat wczeniej, po zdobyciu Jerozolimy, osiada w Outremer. Abdul prbowa wyjani, e szlachetni Frankowie z krlestw ultramarines przejli obyczaje podbitych ludw, nosili turbany i inne turecczyzny, mwili jzykiem swoich wrogw i niewiele brakowao, a postpowaliby wedug zalece Alkoranu. Dlatego rudowosy Hiperborejczyk (w poowie) otrzyma imi Abdul i mia twarz spalon od soca ojczystej Syrii, gdzie przyszed na wiat. Myla po arabsku, a po prowansalsku opowiada zasyszane od matki starodawne sagi z lodowatych mrz pnocnych. Baudolino od razu zapyta go, czy przyby do Parya, by sta si na nowo dobrym chrzecijaninem i mwi jak si naley, to znaczy pynn acin. Jeli chodzi o powody przybycia do Parya, Abdul zachowywa raczej powcigliwo. Mwi o czym, co mu si przytrafio; jak si zdaje, chodzio o jak niepokojc spraw, o straszliw prb, ktrej zosta poddany jako dziecko, tak e rodzice postanowili wysa go do Parya, eby uchroni przed nie wiadomo czyj zemst. Kiedy o tym mwi, spochmurnia, zarumieni si, jeli Maur moe si zarumieni, dray mu rce, Baudolino postanowi wic zmieni temat. Chopak by bystry, po kilku miesicach pobytu w Paryu mwi po acinie i dialektem tutejszego gminu, mieszka u stryja, kanonika opactwa witego Wiktora, jednego z najwikszych sanktuariw wiedzy w tym miecie (i by moe w caym chrzecijaskim wiecie), ktre miao bibliotek bogatsz ni aleksandryjska. Oto wyjanie51

nie, w jaki sposb dziki Abdulowi take Baudolino i Poeta zyskali dostp do tej skarbnicy powszechnej wiedzy. Baudolino zapyta Abdula, co ten pisa podczas wykadu, a przyjaciel odpowiedzia, e notatki po arabsku dotyczyy pewnych spraw poruszonych przez mistrza, a dotyczcych dialektyki, arabski jest bowiem z pewnoci jzykiem najbardziej odpowiednim do filozofowania. Inne rzeczy byy po prowansalsku. Nie chcia o tym mwi, dugo si wymigiwa, ale mia min jak czowiek, ktry baga oczami, by go dalej wypytywa, a w kocu wyjawi sw tajemnic. Byy to wiersze i brzmiay mniej wicej tak: O ma mioci z tak odlegej ziemi, serce mnie boli, gdy myl o tobie... o kwiecista ma zasono, moja nieznajoma, moja towarzyszko. Piszesz wiersze? spyta Baudolino. piewam pieni. piewam to, co czuj. Kocham pewn dalek ksiniczk. Ksiniczk? Kime jest ona? Nie wiem. Widziaem j... waciwie niezupenie, ale jakbym j widzia... kiedy w Ziemi witej byem winiem... no tak, kiedy przeywaem przygod, o ktrej jeszcze ci nie opowiedziaem. Moje serce ogarn pomie i przysigem tej Damie dozgonn mio. Postanowiem powici jej ycie. Moe ktrego dnia j odnajd, boj si jednak zarazem, e moe to nastpi. Tak piknie jest tskni za mioci, ktra nie moe si speni. Baudolino ju mia powiedzie: przebiegy kos, jak mawia jego ojciec, lecz zaraz sobie przypomnia, e take on tskni za mioci, ktra nie moe si speni (chocia on z pewnoci widzia Beatrycze i jej obraz nka go po nocach), i rozczuli si nad losem swojego druha Abdula. Tak zaczyna si pikna przyja. Tego samego wieczoru Abdul zjawi si w izbie Baudolina i Poety z instrumentem, jakiego Baudolino nigdy dotd nie widzia, w ksztacie mandorli i z mnstwem napitych strun, a pobdziwszy po niej chwil palcami, zapiewa: Gdy strumyk wytryska ze rda Przejrzyst wod, olniewa Jak zawsze blaskiem dzika ra, A sowik piewa na gazce kancon zmienn, lecz i cisz Pie swoj syci, i sodycz, Wtedy ma pie mu towarzyszy. 52

O mioci ma z ziem dalekich, Jakime blem serce ranisz, Jake inaczej je uleczy, Nili biec za twym wezwaniem Tam, gdzie ciepo twojej weny, O zasono ma ukwiecona, Przyjaciko, o nieznajoma. Nie wiem, kdy k tobie droga, I ar pragnienia mnie trawi. To wiem jeno, z woli Boga, e rd chrzecijanek prawych, Saracenek ni ydwek Nie najd rwnej piknoci. Kt godzien twojej mioci? Z wieczora i gdy dzie nadchodzi, Przyzywam ci, umiowana; Rozum od zmysw odchodzi, Mio soce mi przesania. I cier boleciwy czuj, Ktry zdrowia jest zwiastunem, I z, ktra mnie obmywa. Melodia bya pena sodyczy, akordy rozbudzay nieznane lub upione namitnoci i Baudolino myla w tym momencie o Beatrycze. Chryste Panie rzek Poeta czemu nie umiem napisa wierszy tak piknych? Nie chc by poet. piewam dla siebie i tyle. Jeli chcesz, dam ci je rzek rozczulony teraz Abdul. A kiedy przeo je z prowansalskiego na niemiecki, zmieni si w gwno odpar Poeta. Abdul doczy na trzeciego do ich kompanii i podczas gdy Baudolino stara si nie myle o Beatrycze, ten obdarzony talentem rudowosy Maur bra do rki przeklty instrument i piewa kancony, ktre drczyy serce Baudolina. Gdy sowik midzy listowiem Mioci pragnie i miowa 53

Przysiga, i do wtru piewa Przyjacika, ktrej pienia cz si z potoczku szmerem I ki cichym weselem, Rado serce me wypenia. Od miowania topnieje Dusza ma i o prebendy wiksze Ani dba, nili ktre przeleje Mio i ktre najprdzej Rozpalaj me serce schorzae Pragnienia i tsknoty arem, Zostawiajc smak zasmucenia. Baudolino pomyla, e nadejdzie dzie, kiedy i on napisze kancon dla swej dalekiej cesarzowej, lecz nie wiedzia, jak to robi, gdy ani Otton, ani Rahewin nie mwili mu nigdy o poezji chyba e uczc jakiej nabonej pieni. Na razie zadowala si tym, e dziki Abdulowi mia dostp do biblioteki u witego Wiktora, w ktrej z uszczerbkiem dla wykadw spdza przedpoudnia, z potwartymi ustami przetrawiajc niezwyke ksigi, nie podrczniki gramatyki, lecz opowieci Pliniusza, romans Aleksandra, geografi Solinusa i etymologie Izydora... Czyta wic o dalekich ziemiach, gdzie yj krokodyle, wielkie wodne we, ktre pacz, kiedy zjedz czowieka, maj ruchom grn szczk, a nie maj jzyka; hipopotamy, p ludzie, p konie; leucocroca, bestia o ciele osa, zadzie jelenia, piersi i udach lwa, kopytach konia, rogu widlastym, pysku, ktry siga od ucha do ucha i z ktrego dobywa si prawie ludzki gos, i z jedn koci zamiast zbw. Czyta o krajach, gdzie yj ludzie bez staww kolanowych, inni bez jzykw albo z olbrzymimi uszami, ktrymi chroni si przed chodem, a take jednonodzy, ktrzy biegaj niezwykle szybko na tej swojej jedynej nodze. Poniewa nie mg wysa Beatrycze nie swoich kancon (a nie miaby nawet, gdyby je sam napisa), uzna, e podobnie jak inni l ukochanej kwiaty i klejnoty, on zoy jej w darze wszystkie te osobliwoci, ktre sobie przyswaja. Pisa jej wic o krajach, gdzie rosn drzewa z mki i miodu, o grze Ararat, na ktrej szczycie wida w pogodne dni szcztki arki Noego, a kto tam dotar, mwi, e dotkn palcem owej dziury, co z niej uciek diabe, kiedy Noe odmwi Benedicite. Opowiada jej o Albanii, gdzie ludzie s bielsi ni gdzie indziej i maj wosy rzadkie jak kocie wsy; o kraju, gdzie czowiek, kiedy obrci si ku wschodowi, rzuca cie po swej prawicy; o innym zamieszkanym przez straszliwie okrutnych ludzi, gdzie nastaje wielka aoba, kiedy rodzi si dziecko, 54

a radosne wito, kiedy kto umiera; o ziemiach, gdzie wznosz si ogromne zote gry, ktrych strzeg mrwki wielkie jak psy, i gdzie yj Amazonki, wojownicze niewiasty trzymajce mczyzn na zesaniu, i kiedy rodzi si chopczyk, odsyaj go ojcu albo zabijaj, kiedy za dziewczynka, wypalaj jej rozarzonym elazem pier, i jeli jest wysokiego stanu pier lew, aby moga nosi tarcz, jeli natomiast niskiego praw, aby moga strzela z uku. A wreszcie opowiada jej o Nilu, jednej z czterech rzek, ktre bior pocztek na grze w ziemskim raju. Nil pynie przez pustynie Indii, wpywa pod ziemi i wypywa nieopodal gry Atlas, na koniec za przepywa przez Egipt i wpada do morza. Kiedy jednak Baudolino doszed do Indii, prawie zapomnia o Beatrycze i jego umys zwrci si ku innym rojeniom, gdy wbi sobie do gowy, e jeli w ogle istnieje krlestwo prezbitera Johannesa, o ktrym opowiada mu Otton, tam wanie musi lee. O Johannesie Baudolino ani na chwil nie przestawa myle; przypomina sobie o nim za kadym razem, kiedy czyta o jakim nieznanym kraju, a jeszcze wicej o nim myla, kiedy na pergaminie ukazyway si kolorowe miniatury osobliwych istot w rodzaju rogatych ludzi albo pigmejw, ktrzy przez cae ycie musz walczy z urawiami. Myla tak duo, e w mylach rozmawia z owym ksidzem Janem, jakby by to przyjaciel rodziny. Nic dziwnego, e tak bardzo chcia si dowiedzie, gdzie jest krlestwo ksidza Jana, a jeli nie ma go nigdzie, znajdzie przecie Indie, gdzie mgby je ulokowa, czu si bowiem zwizany przysig (cho nigdy jej nie zoy) z umiowanym konajcym biskupem. Rozmawia o ksidzu Janie ze swoimi dwoma kompanami, ci za zaraz dali si wcign w t gr i dzielili si z Baudolinem wszelk niejasn i osobliw wieci, jak odnajdowali, wertujc kodeksy, w ktrych wywszyli indyjskie wonie. Abdulowi bysna nawet myl, e jego daleka ksiniczka, skoro ma by naprawd daleka, powinna skrywa swj blask w kraju zaiste najdalszym ze wszystkich. Owszem odpar Baudolino lecz ktrdy zda si do Indii? Musi to by kraj nieodlegy od ziemskiego raju, a zatem na wschodzie Wschodu, tam wanie, gdzie koczy si Ziemia, a zaczyna Ocean... Nie uczszczali jeszcze na wykady z astronomii i mieli niejasne pojcie o ksztacie Ziemi. Poeta by nadal przekonany, e jest wyduon pask przestrzeni, na ktrej skraju wody Oceanu spywaj w d, Bg jeden wie dokd. Natomiast Baudolinowi Rahewin powiedzia aczkolwiek z pewnym powtpiewaniem e nie tylko wielcy filozofowie staroytni i Ptolemeusz, ojciec wszystkich astronomw, lecz take sam wity Izydor twierdzi, i Ziemia jest kul, a Izydor by nawet wedle ludzkiego rozumu prawie pewny, e udao mu si ustali dugo rwnika na osiemdziesit tysicy stadiw. Atoli, i Rahewin wyciga do przodu rce, jest te prawd, e niektrzy Ojcowie, jak choby wielki Laktancjusz, przypominali, i wedug Biblii Ziemia ma ksztat ta55

bernaculum, a zatem na niebo i Ziemi razem trzeba patrze jak na ark, na wityni z pikn kopu i posadzk, w sumie jak na szkatu, nigdy za jak na pik. Rahewin, jak przystao czowiekowi rozwanemu, trzyma si tego, co rzek wity Augustyn, a mianowicie, e filozofowie pogascy mieli racj i Ziemia jest krga, a Biblia mwi o tabernaculum w sposb symboliczny, lecz wiedza o tym, jaka jest, wcale nie pomaga w rozwizaniu jedynego powanego problemu kadego chrzecijanina, to jest, jak zbawi sw dusz, ergo powici choby i p godziny na rozwaania o ksztacie Ziemi to marnotrawi czas. Uwaam, e to suszne owiadczy Poeta, ktremu pilno byo do obery i nie ma co szuka ziemskiego raju, poniewa musia by cudem ogrodw wiszcych, jest nie zamieszkany od czasw Adama, nikt nie dba wic o umacnianie tarasw ywopotami i palisadami, dlatego podczas potopu cay osun si w gb Oceanu. Abdul by jednak pewny, e Ziemia jest kul. Gdyby bya jedn pask przestrzeni argumentowa niewtpliwie poprawnie moje spojrzenie, ktre mio wyostrzya jak spojrzenie kadego, kto miuje, wypatrzyoby hen w dali jaki znak obecnoci mojej ukochanej, lecz zakrzywienie Ziemi wydziera j memu podaniu. I szperajc w bibliotece opactwa witego Wiktora, znalaz map, ktr odtworzy z pamici dla swoich przyjaci. Ziemia znajduje si porodku wielkiego piercienia Oceanu i dziel j trzy wielkie wody, Hellespont, Morze rdziemne i Nil. Zaraz, a gdzie jest Orient? Ale tu, na grze, gdzie Azja, a na skraju Orientu, dokadnie tam, gdzie wschodzi stonce, jest ziemski raj. Na lewo od raju mamy Mons Caucasus i tu obok Mare Caspium. Trzeba wam natomiast wiedzie, e jest troje Indii, Indie Wiksze, bardzo upalne, tu na prawo od raju, Indie Pnocne, za Mare Caspium, s tu, w grze i na lewo, gdzie jest tak zimno, e woda zmienia si w kryszta, i gdzie mieszkaj ludy Goga i Magoga, ktre Aleksander Wielki uwizi za murami, a wreszcie Indie Umiarkowane, w pobliu Afryki. Afryk za widzisz tutaj u dou po prawej stronie ku poudniu, gdzie pynie Nil i gdzie z Morzem Czerwonym cz si Zatoka Arabska i Zatoka Perska, za ktrymi rozciga si ziemia pustynna, najblisza socu rwnikowemu i tak gorca, e nikt nie moe si na ni zapuci. Na zachd od Afryki, nieopodal Mauretanii, mamy Wyspy Szczliwe albo Wysp Zagubion, ktr wiele wiekw temu odkry pewien wity z mojego kraju. W dole czci pnocnej jest ziemia, na ktrej my yjemy, Konstantynopol nad Hellespontem, dalej Grecja i Rzym, a na najdalszej pnocy Germanie i wyspa Hibernia. Jake moesz traktowa powanie tak map zamia si szyderczo Poeta ktra przedstawia Ziemi pask, cho ty utrzymujesz przecie, e jest kul. C to za rozumowanie! oburzy si Abdul. Czy umiaby przedstawi na 56

kuli wszystko, co na niej jest, i to tak, eby byo to widoczne? Mapa suy do odnajdowania drogi, a kiedy wdrujesz, widzisz wszak Ziemi pask, nie za krg. A poza tym chocia jest kul, caa dolna cz jest nie zamieszkana i zajmuje j Ocean, a gdyby kto tam y, chodziby gow w d, a nogami do gry. Tak zatem do przedstawienia czci grnej wystarcza krg taki jak ten. Ale chciabym przyjrze si dokadniej mapie w opactwie take dlatego, e w bibliotece poznaem pewnego klerka, ktry wie wszystko o ziemskim raju. A jake, by tam, kiedy Ewa podawaa Adamowi jabko rzek Poeta. Nie trzeba by w jakim miejscu, eby wszystko o nim wiedzie odpowiedzia Abdul w przeciwnym razie eglarze byliby mdrzejsi od teologw. To wszystko wyjania Baudolino Niketasowi ma pokaza, jak to od pierwszych lat w Paryu nasi przyjaciele, kiedy byli jeszcze prawie goowsami, zaczli zajmowa si ow spraw, ktra kilka lat pniej miaa poprowadzi ich na kraj wiata.

7. Baudolino nakania Poet do napisania listu miosnego i poematu dla Beatrycze

Na wiosn Baudolino spostrzeg, e jego mio cigle wzrasta, jak to bywa z kochankami na tym etapie, i wcale nie umniejszay jej marne przygody z byle jakimi dziewcztami, a nawet wskutek tego olbrzymiaa, gdy Beatrycze poza przewag gracji, rozumu, krlewskiego namaszczenia miaa i t, i jej przy nim nie byo. Zauroczenie nieobecn ukochan bezustannie wzmaga Abdul, ktry wieczorami pieci instrument i piewa coraz to inne kancony, a w kocu Baudolino, chcc naleycie si w nich rozsmakowa, nauczy si prowansalskiego. Gdy w maju dzie duszy nastanie, Luba mi ptakw pie odlega, Bo odkd trwa me wdrowanie, Ku mojej miej myl w dal biega. Z frasunku nie unosz gowy, Nie dbam o pieni, na nic gogi... Baudolino wpada w zamylenie. Abdul nie ma nadziei, e ujrzy kiedy sw nieznan ksiniczk mwi sobie. Jaki jest szczliwy! Gorsza jest moja bieda, bo ja z pewnoci prdzej czy pniej zobacz moj ukochan, a nie miaem tego szczcia, by nigdy jej nie widzie, lecz wanie nieszczcie, wiem bowiem, kim i jaka jest. Skoro jednak Abdul znajduje pociech w tym, e opowiada nam o swojej biedzie, czemu i ja nie miabym jej znale, opowiadajc o mojej biedzie jemu? Innymi sowy, Baudolino wyczu, e moe zapanowa nad drgnieniami serca, przelewajc swoje uczucia na pergamin, a jeli przedmiot jego mioci bdzie pozbawiony tych tkliwych skarbw trudno. Tak wic pewnego pnego wieczoru, kiedy Poeta ju zasn, Baudolino zacz pisa.
Gwiazda owietla biegun, ksiyc zabarwia noc. Lecz moim przewodnikiem jest jedna tylko gwiazda i jeli umkn mroki, a wstanie moja gwiazda wschodu, mj umys zapomni o mrokach

58

cierpienia. Ty moj gwiazd niosc wiato, ktra odpdzi noc, a bez ciebie noc jest nawet wiato, z tob za nawet noc jest penym splendoru wiatem.

I dalej:
Gdy akn, wystarczysz, by mnie nasyci; gdy pragn, wystarczysz, by mnie napoi. Co ja powiadam? Ty nie sycisz, lecz przywracasz siy. Nigdy nie nasyciem si tob i nigdy nie nasyc...

I znowu:
Tyle w tobie sodyczy, twoja stao jest tak cudowna, brzmienie twego gosu tak niewysowione, taka uroda i gracja s twoj koron, e niestosown byaby prba ujcia tego w sowa. Niech wzmaga si ogie, co nas trawi, cigle podsycany, a im bardziej jest ukryty, tym bardziej spala i na manowce wiedzie zawistnych i podstpnych, i niech zawsze trwa niepewno, ktre z nas dwojga bardziej miuje, aby midzy nami nie ustawaa pikna dysputa i bymy oboje wychodzili z niej zwycisko...

Byy to pikne listy i czytajc je, Baudolino dra i gorza coraz wiksz mioci do istoty, ktra umiaa rozbudzi takie zapay. W pewnym momencie nie mg ju pogodzi si z tym, e nie wie, co rzekaby Beatrycze na tyle sodkiej przemocy, i postanowi doprowadzi do tego, by mu odpowiedziaa. Starajc si naladowa jej pismo, napisa do samego siebie:
O mioci, co rwie si z mej piersi, wonna ponad wszystkie wonnoci wiata, ta, ktra jest twoj ciaem swym i dusz, zaknionym kwiatom twej modoci wry wieo wieczystego szczcia... Tobie, moja radosna nadziei, ofiaruj m wierno i z caym oddaniem siebie sam a po kres mego ywota... O, bde mi zdrowa odpisa bez zwoki albowiem w tobie cae me dobro, w tobie ma nadzieja i spoczynek. Ledwie si budz, serce odnajduje ci pod swoj piecz...

I ona z arem:
Od pierwszej chwili, gdymy si spotkali, ciebie tylko sobie upodobaam, a upodobawszy, pragnam, a pragnc, szukaam, i szukajc, znalazam, znalazszy, pokochaam, pokochawszy, podaam, podajc, wyznaczyam ci w sercu moim miejsce ponad wszystkim innym... i skosztowaam twego miodu... Pozdrawiam ci, me serce, me ciao, moja jedyna radoci...

Ta cignca si par miesicy wymiana listw najpierw ochodzia gorejce serce 59

Baudolina, potem za daa ogromn rado, a na koniec jakby pomienn dum, gdy kochanek nie by przedtem wiadom, jak bardzo miuje go kochanka. Baudolino, jak wszyscy zakochani, sta si prny, jak wszyscy zakochani pisa, e chciaby strzec zazdronie ich wsplnego sekretu, ale jednoczenie pragn, by cay wiat wiedzia o jego szczciu i zdumiewa si niezliczonymi powabami tej, ktra go miuje. W rezultacie pewnego dnia pokaza ca korespondencj swoim przyjacioom. Mglicie i powcigliwie mwi o tym, jak i kogo dotycz te listy. Nie kama, wyzna nawet, e je pokazuje, gdy s czstk jego uroje. Lecz tamci dwaj uznali, e wanie w tym jednym jedynym przypadku kamie, i tym bardziej mu zazdrocili takiego losu. Abdul przypisa w duszy epistoy swojej ksiniczce i wpada w uniesienie, jakby to on je otrzyma. Poeta, ktry okazywa, e nie przywizuje wagi do tej literackiej gry (lecz gryz si, gdy to nie on napisa tak pikne listy, i marzy o jeszcze pikniejszych odpowiedziach), nie majc nikogo, w kim mgby si zakocha, zakocha si w samych listach, co nie powinno zgoa dziwi skomentowa Niketas gdy w modoci ma si skonno do rozmiowywania si w samym kochaniu. Abdul, moe szukajc motyww do nowych kancon, starannie przepisa listy, by rozczytywa si w nich nocami, ktre spdza u witego Wiktora. A pewnego dnia spostrzeg, e kto mu je ukrad, i zacz si lka, by jaki rozpustny kanonik nie cisn ich midzy tysiczne manuskrypty opactwa przedtem sylabizujc je lubienie po nocach. Roztrzsiony Baudolino zamkn listy w kufrze i odtd przesta pisa, by nie skompromitowa swojej korespondentki. Poniewa jednak musia da jakie ujcie swym zapaom siedemnastolatka, wzi si do pisania poematw. Jeli w listach pisa o swojej przeczystej mioci, w tych utworach wzi si za bary z poezj karczemn, w ktrej wczeni klerkowie sawili swe rozwize i beztroskie ycie, aczkolwiek nie bez odcienia melancholii z powodu jego marnotrawienia. Baudolino, chcc da Niketasowi prbk swojego talentu, wyrecytowa kilka hemistychw. Feror ego veluti sine nauta navis, Utper vias aeris vagafertur avis... Quidquit Venus imperat labor est suavis, Quae nunquam in cordibus habitat ignavis. Poniewa spostrzeg, e Niketas niezbyt dobrze rozumie po acinie, da mu przybliony przekad wierszy. Unosi mnie fala jak okrt bez steru, jak ptasz bdz po drogach niebios... Jaki to jednak miy trud spenia rozkazy Wenus, i nieznany duszom 60

nikczemnym.... Kiedy Baudolino pokaza ten wiersz, wraz z innymi, Poecie, ten rozgorza zawici i wstydem; zapaka i wyzna, e jego fantazja jest jaowa i oscha, przeklinajc przy tym sw bezsi i wykrzykujc, i wolaby nie wiedzie, jak zagbi si w biaogowe, nili nie mc wyrazi tego, co czuje w swej duszy i co wanie Baudolino wyrazi tak zgrabnie, e zadaje sobie pytanie, czy nie czyta w jego sercu. Potem za doda, e jego ojciec byby niezmiernie dumny, gdyby si dowiedzia, i jego syn ukada takie pikne wiersze. A przecie nadejdzie dzie, kiedy bdzie musia jako uzasadni przed rodzin i wiatem swoje miano Poety, ktre nadal mu pochlebia, lecz i budzi uczucie, e jest poeta gloriosus, samochwaem przywaszczajcym sobie cudz godno. Baudolino, ujrzawszy t rozpacz, wetkn mu w rce pergamin, oddajc w darze swoje poezje, by pokazywa je jako wasne. By to cenny dar, gdy zdarzyo si tak, e Baudolino, chcc opowiedzie co nowego Beatrycze, wysa jej te wiersze, przypisa ich autorstwo przyjacielowi. Beatrycze za przeczytaa je Fryderykowi, usysza je te Reginald z Dassel i jako amator literatury, cho cigle zajty paacowymi intrygami, rzek, e chtnie przyjby Poet na sub... Reginald wanie w owym roku zosta uhonorowany wysokim stanowiskiem arcybiskupa Kolonii i Poecie myl o tym, by sta si poet arcybiskupa, a tym samym, jak powiedzia czciowo artem, a czciowo przez pych, Arcypoet, do si spodobaa, take dlatego, e nie mia wielkiej chci do nauk, pienidze od ojca na paryskie ycie nie wystarczay i wbi sobie do gowy zbytnio si nie mylc i poeta dworski codziennie je i pije do syta i o nic innego nie musi si troszczy. Kopot tylko w tym, e jeli chce si zosta nadwornym poet, trzeba pisa wiersze. Baudolino obieca, e napisze mu co najmniej tuzin, lecz nie wszystkie za jednym razem. Widzisz rzek wielcy poeci nie zawsze maj twrcz biegunk, czasem doskwiera im konstypacja, i to wanie tym najwikszym. Ty musisz robi wraenie czowieka drczonego przez muzy i zdolnego do wydobycia z siebie jednego dystychu raz na jaki czas. Dziki temu, co dostaniesz ode mnie, minie ci jak z patka kilka dobrych miesicy, musisz jednak da mi troch czasu, bo ja nie cierpi wprawdzie na konstypacj, lecz na biegunk te nie. Od wic wyjazd i wylij Reginaldowi kilka wierszy, eby nabra apetytu. Na razie dobrze bdzie, jeli nie staniesz przed swym dobroczyc z pustymi rkami, ale z dedykacj dla niego, z elogium. Rozmyla ca noc, a potem da mu kilka wierszy dla Reginalda. Presul discretissime veniam te precor, Morte bona morior dulci nece necor, Meum pectum sauciat puellarum decor, Et quas tacto nequeo saltem chorde mechor. 61

Czyli: Wybacz, szlachetny biskupie, gdy przede mn pikna mier i odbiera mi siy nader sodka rana: powab dziewczt rani moje serce, a te, ktrych nie mog dotkn, zdobywam przynajmniej w mylach. Niketas zwrci uwag, e aciscy biskupi rozkoszuj si niezbyt witymi pieniami, lecz Baudolino rzek na to, e powinien przede wszystkim zrozumie, kim jest aciski biskup, od ktrego wcale si nie da, eby by witym czowiekiem, zwaszcza za gdy jest kanclerzem cesarstwa, a po drugie, kim jest Reginald, troch biskupem, ale duo bardziej kanclerzem, z pewnoci mionikiem poezji, ale jeszcze bardziej czowiekiem, ktry chtnie wykorzystaby talenty poety rwnie do swoich celw politycznych, co zreszt pniej uczyni. A zatem Poeta zyska saw dziki twoim wierszom. No wanie. Przez niemal rok Poeta posya Reginaldowi listy przepenione zapewnieniami o oddaniu i wierszami, ktre stopniowo dla niego pisaem, a wreszcie Reginald zapragn, by ten niezwyky talent poetycki znalaz si za wszelk cen u jego boku. Poeta wyruszy z solidnym zapasem wierszy, co najmniej na rok, jak przystao na twrc nkanego konstypacj. By to prawdziwy tryumf. Nigdy nie udao mi si zrozumie, jak mona by dumnym ze sawy, ktr otrzymao si w jamunie, ale Poeta by z tej sytuacji zadowolony. Nie tylko to dziwi, zastanawiam si bowiem, jak przyjemno czerpae z tego, e twoje utwory przypisywano innemu. Czy nie jest straszne, e ojciec daje innym w jamunie owoc swoich trzewi? Przeznaczeniem poezji karczemnej jest kry z ust do ust, to szczcie sucha, jak j piewaj, i byoby egoizmem chepi si ni po to tylko, by powikszy sw chwa. Nie wierz, by by czowiekiem tak pokornym. Jeste szczliwy, gdy raz jeszcze stae si Ksiciem Kamstwa, i to jest twoja chwaa, podobnie jak masz nadziej, e pewnego dnia kto odkryje wrd zniszczonych ksig u witego Wiktora twoje listy miosne i przypisze je nie wiadomo komu. Wcale nie zamierzam okazywa pokory. Podoba mi si, e wszystko uoyo si tak, a nie inaczej, i e tylko ja wiem, i s moim dzieem. Istota sprawy przez to si nie zmienia, przyjacielu rzek Niketas. Okazujc ci pobaanie, wyraziem przypuszczenie, e chcesz by Ksiciem Kamstwa, ale teraz dowiode, e chciaby by samym Panem Bogiem.

8. Baudolino w ziemskim raju

Baudolino studiowa w Paryu, ale docieray do niego wieci o wszystkim, co dziao si w Italii i Germanii. Rahewin, wykonujc wol Ottona, pisa dalej Gesta Friderici, lecz doszedszy do koca czwartej ksigi, postanowi zaprzesta, uzna bowiem, e przekraczanie liczby Ewangelii byoby blunierstwem. Zadowolony ze spenionego obowizku, opuci dwr i nudzi si w bawarskim klasztorze. Baudolino napisa mu, e ma teraz dostp do biblioteki u witego Wiktora, gdzie jest nieskoczone mnstwo ksig, i Rahewin poprosi, by podsun mu tytu jakiego rzadko spotykanego traktatu, aby w ten sposb mg wzbogaci sw wiedz. Baudolino, podzielajc opini Ottona, e biednemu kanonikowi nie dostaje wyobrani, uzna, i warto troch t wyobrani wzbogaci, i najpierw przekaza mu wprawdzie kilka tytuw kodeksw, ktre widzia w bibliotece, ale pniej przytacza mu inne, piknie zmylone, na przykad: De optimitate triparum Bedy Czcigodnego, Ars honeste petandi. De modo cacandi. De castramentandis crinibus i De patria diabolorum. Dziea te wzbudziy zdumienie i zaciekawienie poczciwego kanonika, ktry czym prdzej poprosi o kopie tych nieznanych skarbw wiedzy. Baudolino jak najchtniej oddaby mu t przysug, by tym sposobem uwolni si od wyrzutw sumienia z powodu owych pergaminw Ottona, ktre zniszczy, ale nie wiedzia, co ma przepisywa, i musia naga, e dziea te s, a jake, u witego Wiktora, lecz maj posmak herezji i kanonicy nikomu nie pozwalaj do nich zajrze. Dowiedziaem si potem rzek Baudolino Niketasowi e Rahewin napisa do pewnego swego znajomego z Parya, uczonego, i poprosi, by ten wystara si o owe manuskrypty u wiktorianw, ktrzy oczywicie nie znaleli ani ladu takich ksig. Oskaryli swojego bibliotekarza o niedbao, cho przysiga, i nigdy ich nie widzia. Wyobraam sobie, e wreszcie ktry z kanonikw, chcc zaprowadzi w bibliotece porzdek, naprawd owe ksigi napisa, i mam nadziej, i przyjdzie dzie, kiedy kto je odnajdzie. Poeta donosi mu przez cay czas o czynach Fryderyka. Italskie gminy nie dotrzymy63

way wiary wasnym przysigom skadanym na sejmie w Roncaglii. Zgodnie z zawartymi paktami buntownicze miasta miay rozebra mury obronne i zniszczy wojenne machiny, lecz chocia mieszczanie udawali, e zasypuj fosy wok miast, fosy wcale nie znikny. Fryderyk wysa legatw do Cremy z daniem, by dopeniono zobowiza, ale kremijczycy zagrozili, e zabij cesarskich wysannikw, i naprawd by to zrobili, gdyby ci nie umknli. Nastpnie pchnito do Mediolanu samego Reginalda i pewnego palatyskiego grafa, aby mianowali podestw, bo przecie mediolaczycy nie mog gosi, e uznaj prawa cesarskie, a potem wybiera sobie sami konsulw. Take w tym przypadku niewiele brakowao, eby obaj posowie przypacili sw wypraw yciem, cho przecie nie chodzio tu o pierwszego lepszego wysannika, ale o kanclerza cesarstwa i jednego z grafw cesarskiego paacu! Niezadowoleni mediolaczycy przystpili do oblenia zamku Trezzo i po jakim czasie zakuli w acuchy cay garnizon. W kocu znowu ruszyli na Lodi, a kiedy w gr wchodzio Lodi, cesarzowi zaczynay lata przed oczami czerwone plamy. Chcc wic da przykad, zacz oblega Crem. Oblenie od pocztku przebiegao zgodnie z zasadami, jakie obowizuj w wojnie toczonej przez chrzecijan. Wspierani przez mediolaczykw kremijczycy przeprowadzili kilka udanych wycieczek i schwytali niemao cesarskich jecw. Kremoczycy (z nienawici do kremijczykw stanli wtedy po stronie cesarza wraz z pawijczykami i lodijczykami) zbudowali przepotne machiny oblnicze ktre kosztoway ycie wikszej liczby oblegajcych ni oblonych, ale tak to ju jest. Dochodzio do wspaniaych potyczek opowiada z widocznym upodobaniem Poeta i wszyscy wspominali, jak to ktrego razu cesarz poleci, by lodijczycy zoyli mu w darze dwiecie pustych beczek, a potem napenili ziemi i wtoczyli do fosy, i kaza przykry je ziemi i drewnem, ktre owi lodijczycy przywieli ponad dwoma tysicami wozw, dziki czemu mona byo przej z motami i taranami i przystpi do rozbijania murw. Kiedy jednak doszo do szturmu ze wsparciem najwikszej drewnianej wiey, tej zbudowanej przez kremoczykw, i oblegani jli miota tak gsto kamienie ze swych katapult, e moga wskutek tego run, cesarz wpad w wielki gniew i straci gow. Kaza przyprowadzi kremijskich i mediolaskich jecw wojennych i przywiza ich po bokach i z przodu wiey. Myla, e oblegani, widzc swych braci, kuzynw, synw i ojcw, zaprzestan dziaa. Nie wzi pod uwag tego, jak straszliwy jest rwnie gniew kremijczykw tych na murach i tych zwizanych pod murami. Ci ostatni zaczli krzycze do swych braci, by nie myleli o nich, i ci na murach, oprawcy wasnych krewnych, z zacinitymi zbami i zami w oczach dalej miotali kamienie, zabijajc dziewiciu swoich. Przybywajcy do Parya mediolascy acy przysigali Baudolinowi, e do wiey przywizano take dzieci, ale Poeta zapewni go, i ta plotka nie jest zgodna z prawd. Tak czy inaczej, na cesarzu zrobio to wielkie wraenie i kaza rozwiza pozosta64

ych jecw. Ale kremijczycy i mediolaczycy, rozsierdzeni tak mierci towarzyszy, wyprowadzili jecw alemaskich i lodijskich na stok twierdzy i z zimn krwi zabili na oczach Fryderyka. Kazano wic zawlec pod mury dwch jecw kremijskich, odbyto nad nimi sd, jako nad zbjcami i krzywoprzysizcami, i skazano na mier. Kremijczycy owiadczyli, e jeli Fryderyk powiesi ich ludzi, oni powiesz jako zakadnikw tych jego ludzi, ktrzy im jeszcze zostali. Fryderyk odpar, e chciaby to zobaczy, i kaza powiesi dwch jecw. W odpowiedzi kremijczycy powiesili coram populo wszystkich zakadnikw. Fryderyk, ktry straci ju zdolno trzewego mylenia, kaza wyprowadzi pozostaych kremijczykw, ustawi pod miastem las szubienic i przystpi do wieszania. Biskupi i opaci przybiegli na miejsce kani, bagajc, by on, ktry winien by rdem miosierdzia, nie naladowa niegodziwoci swoich wrogw. Fryderyk by poruszony tymi probami, nie mg jednak cofn rozkazu, kaza wic osdzi co najmniej dziewiciu spord nieszcznikw. Kiedy Baudolino usysza o tym, zapaka. Nie tylko dlatego, e by z natury czowiekiem nastawionym pokojowo, ale i na myl, e jego umiowany przybrany ojciec splami si tyloma zbrodniami; postanowi wic zosta w Paryu i dalej pobiera nauki. W jaki niejasny sposb, nawet nie zdajc sobie z tego sprawy, pozby si te poczucia winy z powodu swej mioci do cesarzowej. Wrci do pisania coraz bardziej namitnych listw i odpowiedzi, od ktrych zadraoby serce niejednego eremity. Tyle e tym razem nie pokaza ich ju przyjacioom. Sumienie kazao mu jednak zrobi co, co przysporzyoby chway jego panu. Otton pozostawi mu wite dziedzictwo, przykazanie, by wydoby ksidza Jana z mroku pogosek. Baudolino postanowi wic przystpi do poszukiwa zapoznanego, lecz jak powiadczy Otton z pewnoci sawnego ksidza. Poniewa po latach trwium i quadrivium Baudolino i Abdul ksztacili si w dyspucie, przede wszystkim zadali sobie pytanie: czy ksidz Jan naprawd istnieje? Zaczli si jednak nad tym zastanawia w okolicznociach, o ktrych Baudolino opowiada Niketasowi nader powcigliwie. Po wyjedzie Poety Abdul zamieszka z Baudolinem. Pewnego wieczoru Baudolino zasta po powrocie Abdula piewajcego sobie samemu jedn ze swych najpikniejszych kancon, w ktrej roi o spotkaniu z dalek ksiniczk i o tym, jak to nagle, kiedy bya ju tu-tu, wydao mu si, e zaczyna si od niego oddala. Baudolino nie wiedzia, czy sprawia to muzyka, czy moe sowa, lecz kiedy sucha tej pieni, stan mu przed oczami wizerunek Beatrycze, ktry zaraz zacz jednak nikn, rozpywa si pod jego spojrzeniem w nico. Abdul piewa i jeszcze nigdy jego piew nie by tak czarowny. Odpiewawszy kancon, Abdul pad z wyczerpania. Baudolino zlk si, e zemdleje, i pochyli si nad nim, ale Abdul unis rk, jakby chcc go uspokoi, i zacz mia 65

si cichutko sam, bez powodu. mia si i dra na caym ciele. Baudolinowi przyszo do gowy, e przyjaciel dosta febry, Abdul za, cigle si miejc, powiedzia, by zostawi go w spokoju, zaraz si uspokoi, dobrze wie, o co chodzi. I w kocu, nkany przez Baudolina pytaniami, zgodzi si wyjawi swoj tajemnic. Posuchaj, przyjacielu. Spoyem odrobin zielonego miodu, tylko odrobin. Wiem, e to diabelska pokusa, ale czasem pomaga mi w piewaniu. Posuchaj i zga mnie. Od czasw dziecistwa opowiadano mi w Ziemi witej pewn cudown i straszliw histori. Bajano, e nieopodal Antiochii yje plemi Saracenw, ktre zamieszkuje w grach zamek dostpny tylko orom. Ich pan nazywa si Aloadyn i budzi straszn trwog zarwno w ksitach saraceskich, jak i chrzecijaskich. Powiadano, e w rodku jego zamku jest ogrd peny owocw i kwiatw wszelkich gatunkw i e s tam kanay wypenione winem, mlekiem, miodem i wod, a dokoa tacz i piewaj niezrwnanej urody dziewczta. W ogrodzie mogli przebywa tylko modziecy, ktrych Aloadyn kaza porwa i ktrych w tym rajskim ogrodzie wiczy jedynie w rozkoszach. Uyem sowa rozkosze, gdy, jak szeptali sobie doroli, ja za wtedy rumieniem si z zawstydzenia, te dziewczta byy nader szczodre i zawsze gotowe zaspokaja goci, dajc im niewysowion i, jak sobie wyobraam, wyniszczajc siy uciech. Nic dziwnego, e kiedy kto raz tam wszed, za adn cen nie chcia wyj. Niezy ten twj Aloadyn czy jak go zwiesz. Baudolino umiechn si, odgarniajc z czoa przyjaciela mokry od potu kosmyk. Sdzisz tak, bo nie znasz prawdziwej historii odpar na to Abdul. Bywao, e pewnego piknego ranka jeden z modziecw budzi si na ndznym, spalonym od soca podwrcu i spostrzega, e jest zakuty w acuchy. Po paru dniach takiej udrki by prowadzony przed oblicze Aloadyna. Rzuca si mu do stp, groc samobjstwem i bagajc, by przywrcono mu rozkosze, bez ktrych nie mg si ju obej. Aloadyn wyjawia mu wtedy, e popad w nieask u proroka i e jeli chce odzyska jego wzgldy, musi przysic, i gotw jest dokona wielkiego czynu. Wrcza mu zoty sztylet i nakazywa uda si w podr, wkra si na dwr pewnego pana, ktry jest jego wrogiem, i zabi go. W ten sposb znowu zasuy na to, czego pragnie, a nawet jeli sprawa skoczy si jego mierci, bdzie wyniesiony do raju, a przecie raj w niczym nie ustpuje miejscu, z ktrego go zabrano, a nawet jest w nim lepiej. Oto dlaczego Aloadyn by bardzo potny i nie byo dokoa ksicia, Maura czy chrzecijanina, ktry nie czuby przed nim trwogi: jego wysannicy byli gotowi na kad ofiar. W takim razie zauway Baudolino lepsza ju ktra z paryskich obery i tamtejsze dziewczta, ktre mona mie, nie dajc niczego w zastaw. Ale co to wszystko ma wsplnego z tob? A ma, bo kiedy miaem dziesi lat, porwali mnie ludzie Aloadyna. I przebywaem tam cae pi lat. 66

 I w wieku dziesiciu lat zaywae rozkoszy z wszystkimi dziewcztami, o ktrych mi opowiadasz? A potem posano ci, eby kogo zabi? Co ty te powiadasz, mj Abdulu? Baudolino spojrza z trosk na przyjaciela. Byem zbyt may, by posa mnie od razu midzy szczliwych modziecw, zostaem wic oddany na sub pewnemu zamkowemu eunuchowi, ktry dba o ich rozkosze. Posuchaj jednak, co odkryem. Przez te pi lat nie widziaem ogrodw, gdy modziecy byli zawsze zakuci ca gromad w acuchy na owym spalonym od soca podwrcu. Kadego ranka eunuch bra z pewnej szafy srebrne wazy z gst jak mid, lecz zielonkaw mas, podchodzi do kadego z winiw i karmi go t substancj. Oni za kosztowali jej i zaczynali opowiada samym sobie i innym o wszystkich rozkoszach, o ktrych mwia legenda. Posuchaj, przez cay dzie mieli oczy szeroko otwarte i umiechali si ze szczcia. Pod wieczr ogarniao ich znuenie i zaczynali si mia, czasem cicho, czasem bez miary, a potem zasypiali. W kocu, stopniowo dorastajc, zrozumiaem, jak Aloadyn ich oszukuje: yli w acuchach, a wierzyli, e s w raju, i nie chcc tego raju traci, stawali si narzdziem zemsty swojego pana. Jeli wracali cao z wypraw, z powrotem zakuwano ich w acuchy i znowu widzieli i czuli to, o czym roili po spoyciu zielonego miodu. A ty? Pewnej nocy, kiedy wszyscy spali, zakradem si tam, gdzie przechowywano srebrne wazy, i skosztowaem zielonego miodu. Skosztowaem? Zjadem dwie yeczki i natychmiast zobaczyem rzeczy cudowne... Czue, e jeste w ogrodzie? Nie, by moe tamci nili o ogrodzie, bo po przybyciu do zamku wanie o ogrodzie opowiada im Aloadyn. Sdz, e dziki zielonemu miodowi mona zobaczy to, czego pragnie si w gbi serca. Ja znalazem si na pustyni, a waciwie w oazie, i patrzyem, jak zblia si wspaniaa karawana: wielbdy ozdobione piropuszami i zastp Maurw w barwnych turbanach, ktrzy bili w bbny i grali na cymbaach. Za nimi za, w lektyce niesionej przez czterech olbrzymw, przybywaa Ona, ksiniczka. Nie umiem ci ju powiedzie, jaka bya, bya taka... jak by to rzec... olniewajca, e przypominam sobie tylko blask, olepiajcy splendor... Jak miaa twarz, bya pikna? Twarzy nie widziaem, nosia zason. W kime wic si zakochae? W niej, gdy jej nie ujrzaem. Widzisz, w serce, tutaj, wnikna mi ogromna sodycz, tsknota, ktra pozostaa ju na zawsze. Karawana oddalia si w stron wydm, zrozumiaem, e wizja nigdy nie wrci, mwiem sobie, e musz biec za t istot, ale nad ranem zaczem si mia, wtedy mylaem, e z radoci, lecz jest to skutek zielonego miodu, kiedy koczy si jego dziaanie. Soce byo ju wysoko, gdy si obudziem, 67

i niewiele brakowao, a eunuch zaskoczyby mnie podczas snu. Wwczas powiedziaem sobie, e musz uciec i odnale dalek ksiniczk. Przecie wiedziae, e to tylko dziaanie zielonego miodu... To prawda, wizja bya uud, ale nie byo ni to, co czuem w sercu moim, to byo prawdziwe pragnienie. A pragnienie, ktre czujesz, nie jest uud, jest i tyle. Ale byo to pragnienie uudy. Sedno sprawy w tym, e ja nie chciaem tego pragnienia straci. Wystarczyo go, by powici mu ycie. Krtko mwic, Abdulowi udao si znale sposb, by uciec z zamku i powrci do rodziny, ktra mylaa, e ju go stracia. Ojciec lka si zemsty Aloadyna, odesa wic syna z Ziemi witej do Parya. Abdul za przed ucieczk od Aloadyna przywaszczy sobie jedno naczynie z zielonym miodem, ale jak wyjani Baudolinowi nigdy go nie skosztowa, ba si bowiem, e przeklta substancja przeniesie go do tej samej oazy i bdzie przeywa w nieskoczono sw ekstaz. Nie wiedzia, czy wytrzyma takie wzruszenie. Teraz ksiniczka jest z nim i nikt mu jej nie odbierze. Lepiej spoglda na ni mionie jako na cel, ni posi j w nieprawdziwym wspomnieniu. Po jakim czasie, chcc zyska si potrzebn do tworzenia kancon, w ktrych ksiniczka miaa zaszczytne miejsce i bya obecna w swym oddaleniu, zdobywa si czasem na odwag i kosztowa odrobin miodu na czubku yeczki, by poczu jego smak na jzyku. Przeywa krtkie ekstazy jak dzisiejszego wieczoru. Historia Abdula zaciekawia Baudolina; kusio go, eby przey choby krtk wizj, w ktrej ujrzaby cesarzow. Abdul nie mg mu tego odmwi. Baudolino poczu tylko leciutkie oszoomienie i pragnienie miechu. Czu jednak, e umys ma pobudzony. Osobliwe, e nie podziaaa tak na Beatrycze, lecz ksidz Jan, a sam siebie j pyta, czy prawdziwym przedmiotem jego podania nie jest tamto nieosigalne krlestwo bardziej ni pani jego serca. I stao si tak, e tego wieczoru Abdul, prawie ju uwolniony od dziaania miodu, Baudolino za lekko oszoomiony, zaczli dyskutowa o ksidzu, zastanawiajc si wanie nad jego istnieniem. A poniewa zielony mid mia ten przymiot, e dotykalne stawao si to, czego nigdy si nie widziao, obaj wypowiedzieli si za istnieniem ksidza. Istnieje zdecydowa Baudolino poniewa nie ma adnych racji, ktre zaprzeczayby jego istnieniu. Istnieje zgodzi si Abdul poniewa syszaem od pewnego klerka, e za krajami Medw i Persw panuj chrzecijascy krlowie, ktrzy zwalczaj tamtejszych pogan. Kim jest ten klerk? spyta Baudolino i zadra. To Boron odpar Abdul. I zaraz nastpnego dnia zaczli szuka owego Borona. 68

By to klerk z Montbliard, wagabunda jak inni jemu podobni, i przebywa teraz w Paryu (odwiedza bibliotek u witego Wiktora), lecz jutro bdzie nie wiadomo gdzie, gdy wdrowa wedug planu, o ktrym nikomu nie opowiada. Mia wielk gow zwieczon rozczochranymi wosami i oczy zaczerwienione od trudu czytania przy wietle kaganka, lecz robi wraenie istnej skarbnicy wiedzy. Urzek ich ju przy pierwszym spotkaniu, naturalnie w obery przedstawiajc wielce subtelne kwestie, nad ktrymi ich mistrzowie wiedliby wielodniowe dysputy: czy sperma moe zamarzn, czy prostytutka moe pocz, czy pot bijcy z gowy jest bardziej cuchncy ni pot z innych czonkw, czy uszy czerwieniej, kiedy czowiek si wstydzi, czy wiksze cierpienie sprawia mier, czy wstpienie kochanki w zwizek maeski, czy ludzie szlachetnie urodzeni winni mie zwisajce uszy albo czy stan szalecw pogarsza si w czasie peni ksiyca. Najbardziej intrygujc kwesti by problem istnienia prni i Boron twierdzi, e doszed w tej sprawie do wikszej wiedzy ni wszyscy inni filozofowie. Prnia owiadczy Boron, ktremu jzyk ju si nieco plta nie istnieje, albowiem natura ma do niej odraz. Jest to jasne z powodw filozoficznych, gdyby bowiem istniaa, byaby albo substancj, albo akcydensem. Substancj materialn by nie moe, gdy inaczej byaby ciaem i zajmowaa jak przestrze, i nie jest te substancj bezcielesn, gdy wwczas byaby rozumna jak anioowie. Nie jest te akcydensem, gdy akcydensy istniej jedynie jako atrybuty substancji. Poza tym prnia nie istnieje z przyczyn fizycznych: wemy naczynie w ksztacie walca... Czemu jednak przerwa mu Baudolino tak zaley ci na tym, by dowie, e nie ma prni? Co ci obchodzi prnia? A obchodzi, i to jeszcze jak! Sedno sprawy w tym, e prnia moe by albo szczelinowa, a wic wystpowa midzy jednym a drugim ciaem w naszym wiecie sublunarnym, albo rozciga si poza wiatem, ktry widzimy, i by zamknita w wielkim krgu cia niebieskich. A jeli tak, w tej prni musiayby istnie inne wiaty. Jeeli jednak dowiedziemy, e nie istnieje prnia szczelinowa, tym bardziej nie bdzie istnie prnia rozciga. Ale co ci obchodzi, czy istniej inne wiaty? A obchodzi, i to jeszcze jak! Gdyby bowiem istniay, Pan nasz musiaby zoy siebie w ofierze w kadym z nich i w kadym te konsekrowa chleb i wino. Tym samym najwzniolejszy przedmiot, wiadectwo i lad tego cudu, nie byby czym jedynym, lecz istniaoby wiele jego kopii. I jak warto miaoby moje ycie, gdybym nie wiedzia, e jest gdzie jeszcze przedmiot najwzniolejszy ze wszystkich, ktry naley odnale? I czyme byby ten najwzniolejszy przedmiot? W tym miejscu Boron przeci dyskusj. To moje sprawy, kwestie nieodpowiednie dla uszu profanw. Porozmawiajmy jednak o czym innym: gdyby istniao wiele wiatw, istniaoby te wielu pierwszych ludzi, 69

wielu Adamw, wiele Ew i wiele grzechw pierworodnych. Byoby take wiele ziemskich rajw, z ktrych zostali wygnani pierwsi rodzice. Czy moecie sobie wyobrazi, e istnieje wielo dzie Stwrcy tak wzniosych jak ziemski raj, niby wielo miast nad rzek i ze wzgrzem przypominajcym Wzgrze witej Genowefy? Ot istnieje tylko jeden raj ziemski, na odlegym ldzie, dalej ni krlestwa Medw i Persw. W ten sposb doszli do sprawy, ktra ich zajmowaa, i opowiedzieli Boronowi o swoich spekulacjach na temat ksidza Jana. Owszem, Boron sysza od pewnego mnicha o chrzecijaskich krlach na Wschodzie. Czyta te sprawozdanie z wizyty jak wiele lat temu zoy papieowi Kalikstowi II patriarcha Indii. Opowiedziano tam o tym, z jakim trudem porozumiewa si papie z patriarch, poniewa posugiwali si zupenie odmiennymi jzykami. Patriarcha opisa miasto Hulna, przez ktre przepywa jedna z rzek biorcych pocztek w ziemskim raju, a mianowicie rzeka Gichon, przez innych zwana Gangesem, i koo ktrego wznosi si na wzgrzu witynia przechowujca szcztki witego Tomasza. Gra ta jest zwykle niedostpna, gdy wyrasta porodku jeziora, lecz na osiem dni w roku wody jeziora si cofaj i tamtejsi dobrzy chrzecijanie mog uda si do wityni, by adorowa ciao apostoa, ktre pozostaje nienaruszone, jakby aposto nadal y, a nawet, utrzymuje w tekst, ma twarz pen blasku jak gwiazda, sigajce ramion dugie wosy, brod i szaty wygldajce tak, jakby dopiero co je uszyto. Nic jednak nie wiadczy, by ten patriarcha by ksidzem Janem dorzuci ostrone zastrzeenie Boron. To pewne rzek na to Baudolino pono jednak od jakiego czasu kry wie o odlegym krlestwie, szczliwym i nieznanym. Mj umiowany biskup Otton opowiedzia w swojej Historia de duabus civitatibus, e niejaki Hugon z Dabali uwaa, i Jan, pokonawszy Persw, chcia nie pomoc chrzecijanom z Ziemi witej, ale musia si zatrzyma, dotarszy do rzeki Tygrys, nie mia bowiem okrtw, ktrymi mgby przeprawi swoich ludzi na drugi brzeg. Zgadzasz si z tym? Najpikniejsze jest jednak to, e wszyscy powinni byli wiedzie o Janie, zanim jeszcze wspomnia o nim Hugon. Wczytajmy si w to, co napisa Otton, nie przypadkiem bowiem zaj si t kwesti. Czemu to w Hugon miaby udawa si do papiea i usprawiedliwia go, wyjaniajc, z jakiego powodu Jan nie mg pomc chrzecijanom z Jerozolimy? Gdy najwyraniej kto w Rzymie mia wanie tak nadziej. A kiedy Otton pisze, e Hugon wspomina o Janie, uywa sw sic enim eum nominare solent, jak zwykli go zwa. C oznacza ta liczba mnoga? Oczywicie to, e nie tylko Hugon, lecz i inni solent, zwykli, czyli e w owych czasach wanie zwykli go tak nazywa. Tene Otton utrzymuje, e wedle Hugona Jan, tak samo jak magowie, od ktrych si wywodzi, chcia uda si do Jerozolimy, lecz nie twierdzi zgoa, e wedle Hugona nie zdoa tego dokona, tylko e fertur, powiada si, i e inni, i uy tu liczby mnogiej, asserunt, twierdz, i si mu nie 70

powiodo. Dowiadujemy si od mistrzw naszych, e nie ma lepszego dowodu prawdy zakoczy swj wywd Baudolino nili cigo tradycji. Abdul szepn Baudolinowi do ucha, e by moe take biskup Otton zaywa co jaki czas zielonego miodu, lecz Baudolino w odpowiedzi wymierzy mu okciem kuksaca pod ebra. Nie pojem dotd, czemu ten ksidz jest dla was taki wany powiedzia Boron jeli jednak trzeba go szuka, to nie nad rzek wypywajc z ziemskiego raju, lecz w samym ziemskim raju. A na ten temat niejedno miabym do powiedzenia... Baudolino i Abdul prbowali nakoni Borona do tego, by opowiedzia co wicej o ziemskim raju, ale Boron zbytnio naduy z zawartoci beczek Pod Trzema Kandelabrami i oznajmi, e nic ju nie pamita. Dwaj przyjaciele, jakby przysza im do gowy ta sama myl, cho przecie si nie porozumiewali, ujli Borona pod pachy i zawlekli do swojej stancji. Kiedy znaleli si na miejscu, Abdul skpo wprawdzie, lecz da mu jednak na samym czubku yeczki odrobin zielonego miodu, a i sami zayli rwnie znikomej iloci tej substancji. Boron za by jeszcze chwil jakby osupiay i rozglda si dokoa jak kto, kto nie wie, gdzie si znalaz, a potem nagle dojrza to i owo z ziemskiego raju. Zacz mwi, opowiadajc o niejakim Tugdalusie, ktry rzekomo odwiedzi pieko i raj. Jak si przedstawia pieko, nie warto i gada, lecz raj jest miejscem wypenionym mioci bliniego, wszelkimi urokami, radoci, prawoci, piknem, witoci, zgod, jednoci i nieskoczon wiecznoci, a broni go zoty mur. A kiedy si w mur pokona, wida mnogo ozdobionych cennymi kamieniami krzese, na ktrych zasiadaj mowie i niewiasty, modzi i starzy, i wszyscy maj na sobie jedwabne stuy, a oblicza ich janiej jak soce, a wosy ich czyste zoto, i piewaj chrem alleluja, czytajc z ksigi iluminowanej zotymi literami. Ot do pieka mog i wszyscy, wystarczy chcie, i bywa, e kto stamtd wraca pod postaci inkuba, sukkuba czy innej przykrej zjawy, by nam o nim opowiedzie cign rozsdnie Boron. Czy mona jednak przedstawi sobie, e kto, kto te sprawy oglda, zostanie przyjty do krlestwa niebieskiego? Gdyby si nawet to zdarzyo, ywy czek nigdy nie byby do bezwstydny, by o tym opowiada, albowiem s tajemnice, ktre czowiek skromny i prawy powinien zachowa dla siebie. Oby nie dopuci Bg, by pojawia si na ziemi osoba trawiona tak pych dorzuci Baudolino e okazaaby si niegodn zaufania, jakie okaza jej Pan. Chyba syszelicie histori o Aleksandrze Wielkim, ktry dotarszy nad Ganges, znalaz si pod murem cigncym si nad rzek i pozbawionym wszelkich drzwi snu sw opowie Boron. Po trzech dniach eglowania ujrza w murze okienko, z ktrego wyglda starzec. Wdrowcy zadali, by miasto zapacio danin Aleksandrowi, krlowi krlw, lecz starzec odpar, e jest to miasto zbawionych. To niemoliwe, by Aleksander, 71

wielki wprawdzie krl, lecz poganin, dotar do miasta niebiaskiego, tak zatem i on, i Tugdalus musieli widzie raj ziemski. To za, co widz w tej chwili... Gdzie? Tam odrzek, wskazujc kt izby. Widz miejsce, gdzie cign si przyjemne i zieleniejce ki zdobne kwieciem i wonnymi zioami i wok niesie si peen sodyczy zapach, a kiedy go wdycham, nic mi ju po jadle i napojach. Jaka pikna ka, i s tu czterej mowie o czcigodnych obliczach, a na gowach maj zote korony i w doniach palmowe gazki... Sysz piew, czuj balsamiczn wo, Boe mj, w ustach mam peen sodyczy smak jakby miodu... I widz koci cay z krysztau, i porodku otarz, z ktrego spywa woda biaa niby mleko. Od strony septentrionalnej koci zda mi si cennym kamieniem, od strony australnej jest barwy krwi, na zachodzie biay jak nieg, a nad nim byszcz niezliczone gwiazdy janiejsze ni te, ktre widzimy na naszym niebie. Widz ma o nienobiaych wosach, pierzastego jak ptak, lecz oczu jego prawie nie mog wypatrzy, gdy zakryte s brwiami, ktre spywaj sw biel. Pokazuje mi palcem drzewo, ktre nigdy si nie starzeje i uzdrawia z wszelkiej choroby kadego, kto usidzie w jego cieniu, i inne, ktrego licie maj wszystkie barwy tczy. Lecz czemu widz te rzeczy wanie dzisiejszego wieczoru? Moe przeczytae gdzie o nich, a wino sprawio, e wyoniy si z gbi duszy rzek Abdul. w cnotliwy m, ktry y na mojej wyspie i zwa si wity Brendan, eglowa po morzu a do ostatnich kracw ziemi i dotar do wyspy poronitej dojrzaymi winnymi gronami, a jedne z nich byy bkitne, inne fioletowe, jeszcze inne biae, i byo tam te siedem cudownych rde i siedem kociow, pierwszy z krysztau, drugi z granatu, trzeci z szafiru, czwarty z topazu, pity z rubinu, szsty ze szmaragdu, sidmy z koralu, i kady mia siedem otarzy i siedem lamp. A na rodku placu przed kocioem wznosia si kolumna z chalcedonu, ktra miaa na szczycie wirujce koo z dzwoneczkami. Nie, nie, u mnie nie ma adnej wyspy zaperzy si Boron lecz bardzo bliski Indiom ld, na ktrym widz ludzi z uszami wikszymi ni nasze i z podwjnym jzykiem, tak e mog rozmawia jednoczenie z dwiema osobami. Jakie plony, ma si wraenie, e wszystko samo ronie... A jakeby inaczej! dorzuci Baudolino. Pamitajmy, e wedle Ksigi Wyjcia lud boy otrzyma obietnic ziemi mlekiem i miodem pyncej. Nie mieszajmy rnych rzeczy zabra gos Abdul bo w Ksidze Wyjcia chodzio wszak o ziemi obiecan, obiecan po upadku, natomiast raj ziemski to ziemia naszych pierwszych rodzicw, sprzed upadku. Abdulu, to nie disputatio. Nie chcemy przecie wskaza ziemi, do ktrej si udamy, lecz zrozumie, jak ma wyglda idealne miejsce, w ktrym kady chciaby si znale. Nie ulega wtpliwoci, e jeli co tak cudownego istniao i istnieje nadal nie tylko 72

w ziemskim raju, lecz rwnie na wyspach, na ktrych Adam i Ewa nigdy nie postawili nogi, krlestwo Jana musi by do tych miejsc bardzo podobne. Staramy si zrozumie, jak wyglda krlestwo obfitoci i cnoty, gdzie nie ma kamstwa ni chciwoci, ni lubienoci. W innym razie po co bymy ku niemu zdali jako ku krlestwu chrzecijaskiemu per excellentiam? Lepiej jednak unika przesady zaleca rozsdnie Abdul w przeciwnym bowiem razie, kt zechce nam uwierzy? To znaczy nikt nie uwierzy, e moliwa jest wyprawa w tak odlege rejony. Powiedzia odlege. Jeszcze przed chwil Baudolino sdzi, e wyobraajc sobie ziemski raj, Abdul zapomnia choby na ten wieczr o swej namitnoci, ktra nigdy nie bdzie zaspokojona. Ale nie. Cigle o niej myla. Mia przed oczyma raj, szuka w nim jednak swojej ksiniczki. I kiedy ustpoway powoli skutki miodu, szepta: langan li jorn son long en mai, gdy w maju dzie duszy nastanie... Boron zacz si z cicha mia. Tak wic, panie Niketasie powiedzia Baudolino kiedy nie byem wydany na pastw namitnoci tego wiata, spdzaem noce na wyobraaniu sobie innych wiatw. Troch pomagao mi w tym wino, a troch zielony mid. Nie ma nic lepszego ni wyobraa sobie inne wiaty, kiedy chcemy zapomnie, ile cierpie przysparza ten, na ktrym przyszo nam y. Tak w kadym razie mylaem w tamtych czasach. Nie pojem jeszcze, e kiedy zaczynamy wyobraa sobie inne wiaty, w kocu bierzemy si do zmieniania tego. Starajmy si na razie zachowywa pogod ducha na tym, ktry wyznaczya nam wola Boga odrzek Niketas. Spjrz, nasi niezrwnani genueczycy przygotowali nam rozkosze podniebienia tutejszej kuchni. Skosztuj tej zupy z rozmaitych ryb sodkowodnych i morskich. By moe take w twoim kraju s smaczne ryby cho sdz, e panuje tam zbyt wielki chd, eby mogy rosn tak wspaniale jak w Propontydzie. Przyprawiamy zup cebulk przysmaon na oliwie z oliwek, koprem, innymi zioami i dodajemy dwa kieliszki wytrawnego wina. Zalej ni te kromki chleba i moesz doda avgolemono, czyli tego sosu z tek i soku cytryny, podgrzanych w odrobinie rosou. Sdz, e Adam i Ewa tak wanie jadali w ziemskim raju. Ale przed popenieniem grzechu pierworodnego. Potem by moe musieli pogodzi si z koniecznoci jedzenia flaczkw. Jak w Paryu.

9. Baudolino strofuje cesarza i uwodzi cesarzow

Baudolino spdzi ju w Paryu cztery zimy, dzielc czas midzy niezbyt pilne pobieranie nauk i rojenia o Edenie. Stskni si za Fryderykiem, a jeszcze bardziej za Beatrycze, ktra w jego penym zamtu umyle utracia wszelkie cechy ziemskie i na podobiestwo dalekiej ksiniczki Abdula staa si mieszkank owego raju. Pewnego razu Reginald zada, aby Poeta napisa od do cesarza. Ogarnity desperacj Poeta chcia zyska na czasie, mwic swemu panu, e musi mie odpowiednie natchnienie, wysa zatem do Baudolina list z wezwaniem na ratunek. Baudolino napisa doskonay poemat Salve mundi domine, w ktrym postawi Fryderyka ponad wszystkimi krlami i owiadczy, e jego jarzmo jest pene sodyczy. Nie mia jednak powierzy swego dziea posacowi i postanowi wrci do Italii, gdzie w tym czasie zdarzyo si mnstwo rzeczy, ktre z pewnym trudem wyjania Niketasowi. Reginald powici ycie tworzeniu wizerunku cesarza jako pana wiata, ksicia pokoju, kogo, kto jest rdem wszelkiego prawa, lecz sam adnemu nie podlega, Melchizedeka, ktry jest jednoczenie rex et sacerdos, a tym samym zmaga si z papieem. Teraz, w czasach oblenia Cremy, nie y ju papie Hadrian, ktry koronowa Fryderyka w Rzymie, i wikszo kardynaw wybraa kardynaa Bandinellego. Nowy papie przybra imi Aleksandra III. Dla Reginalda byo to nieszczcie, gdy z Bandinellim ukadao mu si jak psu z kotem i w kwestii prymatu papiea nie byo mowy o ustpstwach. Nie wiem, co knu Reginald, ale udao mu si doprowadzi do tego, e cz kardynaw i czonkowie senatu wybrali innego papiea, Wiktora IV, ktrym kanclerz i cesarz mogli posugiwa si wedug swej woli. Aleksander III natychmiast ekskomunikowa i Fryderyka, i Wiktora i jak rycho si okazao, nie wystarczyo powiedzie, i Aleksander nie jest prawdziwym papieem, a tym samym jego ekskomunika nic nie znaczy, poniewa z jednej strony krlowie Francji i Anglii skonni byli go uzna, a z drugiej dla miast italskich papie, ktry mwi, e cesarz jest schizmatykiem i nikt nie musi go sucha, to prawdziwa manna z nieba. W dodatku zaczy dochodzi wieci, e Aleksander, chcc zapewni sobie potniejsze wsparcie, knuje co z waszym 74

bazyleusem Manuelem, rozglda si bowiem za cesarstwem wikszym ni cesarstwo Fryderyka. Jeli Reginald pragn, by Fryderyk zosta jedynym spadkobierc cesarstwa rzymskiego, musia znale widomy dowd jego pochodzenia. Oto czemu zaprzg do pracy take Poet. Niketas z trudem nada za opowieci Baudolina, ukadan kolejno rok po roku. Nie tylko mu si wydawao, e Baudolino myli to, co zdarzyo si wczeniej, z tym, co zdarzyo si pniej, lecz mia te wraenie, e wszystkie czyny Fryderyka s jednakowe, i gubi si w tym, kiedy mediolaczycy chwycili znowu za bro, kiedy raz jeszcze zagrozili Lodi i kiedy cesarz ponownie wkroczy do Italii. Gdyby to bya kronika mwi sobie wystarczyoby wzi na chybi trafi jak stron i zawsze przeczytaoby si o tych samych poczynaniach. To jakby sen, w ktrym wraca cigle ta sama historyjka, a czowiek baga o przebudzenie. Rozumia jednak, jak mniema, e mediolaczycy znowu czynili jakie wstrty Fryderykowi, co tam robili mu na zo, dochodzio do potyczek i nastpnego roku cesarz, wspierany przez Novar, Asti, Vercelli, margrabiego Monferratu, margrabiego Malaspiny, hrabiego Biandrate, Como, Lodi, Bergamo, Cremony, Pawii oraz paru innych, przystpi do ktrego ju oblenia Mediolanu. Pewnego piknego wiosennego poranka dwudziestoletni teraz Baudolino, z Salve mundi domine oraz miosn korespondencj, ktrej nie chcia zostawi w Paryu na asce i nieasce zodziei, stawi si pod murami miasta. Mam nadziej, e pod Mediolanem Fryderyk zachowa si lepiej ni pod Crem rzek Niketas. Z tego, co doszo do moich uszu, gdy tam przybyem, to jeszcze gorzej. Kaza wyupi oczy szeciu jecom z Melzo i Roncate, a jednemu mediolaczykowi wyupi tylko jedno oko, eby poprowadzi tamtych do Mediolanu, ale za to obci mu nos. A jeli schwyta kogo, kto prbowa dostarczy do Mediolanu prowiant, kara obciciem rk. Sam widzisz, take on wyupywa oczy! Ale ludziom z posplstwa, nie za panom jak ty. I wrogom, nie za krewnym! Usprawiedliwiasz go? Teraz, bo wtedy nie. Wtedy byem oburzony. Nie chciaem si z nim nawet spotka. Potem jednak musiaem zoy mu pokon, nie mogem tego unikn. Kiedy cesarz zobaczy Baudolina po tylu latach, ucisn go radonie, lecz Baudolino nie mg nad sob zapanowa. Zrobi krok do tyu, zapaka, powiedzia cesarzowi, e jest niegodziwy, e nie moe by rdem sprawiedliwoci, skoro postpuje jak czowiek niesprawiedliwy, e wstydzi si by jego synem. Jeliby powiedzia to kto inny, Fryderyk nie tylko kazaby mu wyupi oczy i uci 75

nos, ale nie oszczdziby te uszu. Ale gniew Baudolina dotkn go do ywego i oto on, cesarz, zacz si usprawiedliwia. Baudolinie, to bunt, bunt przeciwko prawu, a przecie ty pierwszy powiedziae, e prawo to ja. Nie mog wybacza, nie mog by dobry. Moim obowizkiem jest by bezlitosnym. Mylisz, e mi si to podoba? A tak, podoba ci si, mj ojcze; musiae dwa lata temu zabi wszystkich tych ludzi pod Crem i okaleczy tych z Mediolanu, i to nie w bitwie, lecz na zimno, z zawzitoci, zemsty, urazy? O, widz, e ledzisz moje czyny niby Rahewin! Wiedz wic, e nie chodzio o zawzito, lecz o przykad. To jedyny sposb, eby ujarzmi tych nieposusznych synw. Mylisz, e Cezar i August okazywali wicej pobaliwoci? Jest wojna, Baudolinie, czy wiesz, co to takiego? Czy ty, ktry jeste wielkim mdrcem w Paryu, wiesz, e kiedy wrcisz, znajdziesz si na dworze pord moich dostojnikw i moe nawet zrobi z ciebie rycerza? Mylisz, e bdziesz jecha w orszaku witego cesarza rzymskiego i nie zbrukasz sobie rk? Brzydzisz si krwi? Tylko powiedz, a uczyni ci mnichem. Lecz wtedy bacz, bdziesz musia dochowa czystoci, a przecie opowiadano mi niejedno o twoich sprawkach paryskich, ktre mnichowi nie przystoj. Skd ta blizna? Dziwi si jeno, e masz j na twarzy, a nie na rzyci! Twoi szpiedzy opowiadali ci rne rzeczy o moim pobycie w Paryu, ja za nie potrzebowaem szpiegw, eby usysze pikn opowie o tym, jak poczynae sobie pod Adrianopolem. Wol ju moj histori o paryskich mach ni twoj o bizantyjskich mnichach. Fryderyk zesztywnia i poblad. Doskonale rozumia, co ma na myli Baudolino (ktry dowiedzia si o wszystkim od Ottona). Kiedy by jeszcze diukiem Szwabii, wzi krzy i uda si na drug krucjat, by ratowa chrzecijaskie krlestwo Jerozolimy. I kiedy chrzecijaska armia maszerowaa z trudem nieopodal Adrianopola, jeden z jego szlachty oddali si od kolumny, zosta napadnity i zabity by moe przez miejscowych bandytw. Midzy acinnikami i Bizantyjczykami stosunki byy ju wwczas napite, a Fryderyk potraktowa incydent jako zniewag. Podobnie jak pod Crem, nie panowa nad swoim gniewem, rzuci si do szturmu pobliskiego klasztoru i urzdzi rze wszystkich mnichw. To wydarzenie pozostawio plam na imieniu Fryderyka, wszyscy udawali, e o tym zapomnieli, przemilcza je nawet Otton w Gesta Friderici; nie omieszka za to wspomnie, jak to natychmiast potem mody diuk uratowa si niedaleko Konstantynopola z powodzi, co byo wszak znakiem, i niebiosa nadal miay nad nim piecz. Jedynym, ktry nie zapomnia o rzezi mnichw, by sam Fryderyk, a to, jak przyj sowa Baudolina, wiadczyo, e rana, jak pozostawi ten niegodziwy czyn, nigdy si nie zablinia. Jego twarz, jeszcze przed chwil blada, oblaa si czerwieni; chwyci 76

wiecznik z brzu i rzuci si na Baudolina, jakby chcia go zabi. Zapa ju modzieca za kaan, opanowa si jednak, opuci swj or i rzek przez zacinite zby: Na wszystkie diaby z piekielnej czeluci, nigdy mi o tym nie wspominaj. Ruszy w stron wyjcia z namiotu. Na progu obrci si jeszcze i powiedzia: Id, poko si cesarzowej, a potem wracaj midzy owe kobiecitka i swoich paryskich klerkw. Jeszcze obaczysz, czy moje miejsce jest midzy kobiecitkami, obaczysz, co potrafi rozmyla Baudolino, opuszczajc obz, cho nie wiedzia, co waciwie cesarz miaby obaczy, tyle e czu nienawi do przybranego ojca i pragn wyrzdzi mu co zego. Nadal przepeniony wciekoci, dotar do kwatery Beatrycze. Pocaowa jak naley rbek jej sukni, potem do, cesarzowa za zdumiaa si blizn na twarzy i zacza go z niepokojem o ni wypytywa. Baudolino zby j zapewnieniem, e to wynik potyczki z paroma zodziejami, ktrzy zaczajaj si na podrnych przemierzajcych drogi wiata. Beatrycze popatrzya na niego z podziwem, a trzeba powiedzie, e dwudziestolatek o lwich rysach twarzy, jeszcze bardziej mskiej przez t blizn, wyrs na jednego z tych, ktrych zwyko si okrela mianem urodziwych rycerzy. Cesarzowa poprosia, eby usiad i opowiedzia o swych najnowszych czynach. Umiechnita, haowaa pod piknym baldachimem, a on przysiad u jej stp i opowiada, nie wiedzc nawet, co mwi, gdy chcia po prostu rozadowa napicie w swej duszy. Snujc opowie, zerka jednak co jaki czas od dou na przepikne oblicze; wracay wszystkie zapay z minionych lat lecz wszystkie jednoczenie i pomnoone przez sto a wreszcie Beatrycze powiedziaa z jednym ze swoich najbardziej powabnych umiechw: Nie pisae jednak, ile ci rozkazaam i ile bym pragna. By moe powiedziaa to ze zwyk siostrzan yczliwoci, by moe chciaa po prostu podtrzyma konwersacj, lecz dla Baudolina wszystko, co wyszo z ust Beatrycze, byo balsamem i jednoczenie trucizn. Drcymi domi wydoby zza pazuchy swoje listy do niej i jej do niego, i podajc je, szepn: O nie, pani, pisaem, i to duo, ty za mi odpowiadaa. Beatrycze nie poja zrazu, co Baudolino ma na myli, ale wzia listy i zacza czyta je pgosem, by atwiej oswoi si z dwoistoci kaligrafii. Baudolino siedzia dwa kroki od niej, wykrca palce, obficie si poci, powtarza sobie, e chyba oszala, e Beatrycze wezwie strae i przepdzi go na zawsze, aowa, e nie ma sztyletu, ktry mgby zatopi we wasnym sercu. Beatrycze czytaa dalej, jej jagody byy coraz bardziej zarumienione, gos sylabizujcy pene ognia sowa dra, jakby odprawiaa jak bluniercz msz; wstaa, dwakro si zachwiaa, dwakro odprawia Baudolina, ktry robi krok 77

w jej kierunku, eby j podtrzyma, a wreszcie rzeka tylko omdlewajcym gosem: Och, chopcze, chopcze, ce uczyni? Baudolino znowu si do niej przybliy, by zabra te karty z drcej doni, i cesarzowa wycigna rk, by pogaska go po karku, on za odwrci twarz, bo nie mg spojrze jej w oczy. Przesuna leciutko opuszkami palcw po blinie. Chcc unikn rwnie tego dotknicia, raz jeszcze uchyli gow, lecz ona bya ju zbyt blisko i nagle musnli si nosami. Baudolino zaoy rce za plecy, by nie wzi umiowanej w ramiona, lecz ich wargi ju si zetkny, a kiedy si zetkny, same rozchyliy si odrobin, tak e na chwil, tylko na krciutek chwil trwania pocaunku, poprzez te pprzymknite wargi musny si te jzyki. Kiedy ten bysk wiecznoci dobieg koca, Beatrycze cofna si z obliczem pobladym jak u chorej i patrzc Baudolinowi w oczy, rzeka surowym gosem: Na wszystkich witych z raju, nie czy wicej tego, co uczyni. Powiedziaa to bez gniewu, gosem prawie bezbarwnym, jakby miaa zaraz zemdle. A potem oczy jej zwilgotniay i dodaa ze sodycz: Prosz! Baudolino pad na kolana i czoem prawie dotkn ziemi, a potem wyszed, sam nie wiedzc, dokd zmierza. Po jakim czasie zda sobie spraw, e w jednej chwili udao mu si popeni cztery zbrodnie: obrazi majestat cesarzowej, splami si cudzostwem, zawid zaufanie, jakim darzy go ojciec, i uleg haniebnej pokusie zemsty. Jakiej znowu zemsty? pyta sam siebie. Gdyby Fryderyk nie dopuci si tamtej rzezi, gdyby mnie nie znieway, a ja nie poczubym w sercu mym nienawici, czy i tak nie uczynibym tego, com uczyni? I w swych staraniach uniknicia odpowiedzi na to pytanie zdawa sobie jednak spraw, e jeliby odpowied bya taka, jakiej si lka, dopuciby si pitego i najokropniejszego grzechu, a mianowicie zbrukaby raz na zawsze swe bstwo i po to tylko, by da upust wasnej urazie, przeobraziby to, co stao si celem jego ywota, w marne narzdzie. Panie Niketasie, owo podejrzenie towarzyszyo mi przez wiele lat, cho te nie potrafiem zapomnie pikna tej rozdzierajcej serce chwili. Byem coraz bardziej zakochany, lecz teraz bez adnej nadziei, choby i w snach. Jeli bowiem chciaem jakiego przebaczenia, jej wizerunek winien by znikn take z moich snw. Waciwie, mwiem sobie podczas dugich bezsennych nocy, miae wszystko i niczego wicej da ju nie moesz. Konstantynopol ogarniaa ciemno i na niebie nie byo ani ladu czerwieni. Poar dogasa i tylko na niektrych wzgrzach miasta wida byo, jak migaj nie pomienie, lecz byski rozarzonych wgli. Niketas kaza przynie dwa kielichy wina zaprawionego miodem. Baudolino sczy je ze wzrokiem zagubionym w pustce. 78

 To wino z asos. Do dzbana dodaje si ciasto z paskurki rozczynione miodem. Sodkie, nieprawda? spyta Niketas. To prawda, bardzo odpar Baudolino, ktry robi w tym momencie wraenie czowieka mylcego o czym innym. Po chwili odstawi kielich. Tego wieczoru zakoczy opowie na zawsze wyrzekem si osdzania Fryderyka, czuem si bowiem bardziej ni on grzeszny. Co gorsze: uci wrogowi nos czy pocaowa w usta maonk swego dobroczycy? Nazajutrz poszed prosi swego przybranego ojca o wybaczenie twardych sw, jakie mu powiedzia, i zarumieni si, kiedy spostrzeg, e to Fryderyk ma wyrzuty sumienia. Cesarz wzi go w ramiona, przeprosi za swj gniew i oznajmi, e od stu pochlebcw, ktrych ma wok siebie, woli swego przybranego syna, albowiem ten wypomina mu zejcie na manowce. Nawet memu spowiednikowi nie dostaje odwagi, by mi to rzec powiedzia z umiechem. Tobie jedynemu mog ufa. Baudolino zacz paci za swj wystpek, poczu bowiem, e pali go wstyd.

10. Baudolino odnajduje krlw magw i kanonizuje Karola Wielkiego

Baudolino dotar pod mury Mediolanu w momencie, kiedy mediolaczycy zaczli si zaamywa midzy innymi z powodu wewntrznych sporw. W kocu jli sa ambasady, by omwi spraw poddania miasta, przy czym warunki byy ustalone jeszcze przez sejm w Roncaglii, co oznaczao, e po czterech latach zabijania i niszczenia wszystko byo tak jak przed owymi czterema laty. A waciwie kapitulacja bya jeszcze gorsza od poprzedniej. Fryderyk gotw byby znowu przebaczy, lecz nie znajcy litoci Reginald dba o podsycanie ognia. Tu potrzeba byo lekcji, ktr wszyscy zapamitaj, a take satysfakcji dla miast walczcych u boku cesarza wcale nie z mioci do niego, lecz z nienawici do Mediolanu. Baudolinie rzek cesarz tym razem nie miej do mnie urazy. Bywa, e cesarz musi czyni to, czego chc doradcy. I doda, zniajc gos: Ten Reginald budzi we mnie wikszy lk ni mediolaczycy. Rozkaza wic, by Mediolan zosta starty z powierzchni ziemi i by miasto opucili wszyscy, mczyni i niewiasty. W obozach wok miasta zaroio si od mediolaczykw, ktrzy krcili si bez adnego celu, jedni schronili si w ssiednich miastach, inni obozowali pod murami z nadziej w sercu, e cesarz wybaczy im i pozwoli wrci. Padao, uchodcy dreli nocami z chodu, dzieci si przezibiay, niewiasty szlochay, mczyni byli bezradni, a wszyscy trwali w przygnbieniu na skraju drg, wznoszc pici do nieba, albowiem stosowniej byo przeklina Wszechmogcego ni cesarza, gdy cesarz mia swoich ludzi, ktrzy kryli dokoa i pytali o powd nazbyt gonych lamentw. Fryderyk najpierw sprbowa zgadzi buntownicze miasto, podpalajc je, potem uzna, e lepiej zostawi spraw samym Italczykom, ktrzy nienawidzili Mediolanu bardziej ni on sam. Lodijczykom powierzy zniszczenie caej dzielnicy od bramy wschodniej, ktr nazywano Renza, kremoczykom zburzenie Porta Romana, pawijczykom zadbanie o to, by z Porta Ticinese nie pozosta kamie na kamieniu, nowaryjczykom kaza zrwna z ziemi Porta Vercellina, komijczykom doprowadzi do tego, by znik80

na raz na zawsze Porta Comacina, a tym z Seprio i Martesana zamieni Porta Nuova w kup gruzw. Zadanie to bardzo przypado do smaku obywatelom tamtych miast, tak e pacili nawet sono cesarzowi za przywilej wasnorcznego wyrwnywania rachunkw z pokonanym Mediolanem. Dzie po tym, jak przystpiono do burzenia, Baudolino zapuci si w obrb murw obronnych. W niektrych miejscach nie byo wida niczego poza wielkim obokiem kurzu. Kiedy si ju czowiek zagbi w taki obok, dostrzega, e tu jedni obwizywali grubymi sznurami frontowe ciany domostw i cignli rwno, a ciana si walia, tam inni, biegli mularze, rozbijali oskardami dach kocioa, a nic z niego nie zostawao, a potem uderzali w mury wielkimi motami albo obalali kolumny, wbijajc w podstaw kliny. Baudolino przez kilka dni bdzi zburzonymi ulicami i widzia, jak wali si dzwonnica najwikszego kocioa, nie majca sobie rwnych wzgldem pikna i potgi w caej Italii. Najsumienniej pracowali lodijczycy, ktrzy wprost dyszeli dz zemsty: pierwsi zburzyli swoj cz i pobiegli pomaga kremoczykom przy rwnaniu z ziemi Porta Romana. Ale najbieglejsi byli, jak si zdaje, pawijczycy, ktrzy nie walili motami na olep, lecz panowali nad swym gniewem: kruszyli zapraw w miejscach zczenia kamieni albo podkopywali podstaw murw, i reszta walia si sama. Jednym sowem, jeli kto nie rozumie, co si tam dziao, Mediolan robi wraenie radosnego placu budowy, na ktrym kady przykada si naleycie do pracy i chwali Pana. Tyle e byo to tak, jakby czas bieg wstecz: mona by pomyle, e powstaje z nicoci nowe miasto, lecz byo odwrotnie, gdy staroytne miasto zmieniao si w proch i nag ziemi. W dzie Wielkiej Nocy, kiedy cesarz zarzdza powszechne witowanie w Pawii, Baudolino, dwigajc ciar tych myli, spieszy si, by odkry jak najwicej z mirabilia urbis Mediolani, nim Mediolan zniknie z powierzchni ziemi. Znalaz si wic koo nie tknitej jeszcze olniewajcej bazyliki i widzia, jak nieopodal kilku pawijczykw koczy burzy jaki paacyk, okazujc przy tym nadzwyczajny zapa, cho byo to przecie witowanie na rozkaz. Dowiedzia si od nich, e bazylika jest pod wezwaniem witego Eustorgiusza i e nastpnego dnia wanie ni si zajm. Zbyt pikna, by j oszczdzi, nieprawda? przekonywa go jeden z burzycieli. Baudolino wszed do rodka bazyliki, do chodnej, niemej i pustej nawy. Kto zniszczy ju otarze i kaplice boczne, jakie przybye nie wiadomo skd psy uznay, e jest to miejsce gocinne, wybray je sobie za przytuek i obsikiway podstawy kolumn. Koo gwnego otarza snua si rozpaczliwie mleczna krowa. Byo to pikne zwierz i Baudolino mia okazj do rozmyla nad nienawici oywiajc burzycieli miasta, ktrzy nie dbali nawet o godny podania up, bo w gowie mieli tylko jak najszybsze jego unicestwienie. W bocznej kaplicy, przy kamiennym sarkofagu, ujrza starego ksidza, ktry szlocha 81

rozpaczliwie, a waciwie kwicza jak zranione zwierz; twarz mia bielsz ni biako oczu i przy kadym szlochu jego wychude ciao szarpay drgawki. Baudolino chcia jako pomc biedakowi i podsun mu wod, ktr mia przy sobie we flaszce. Dzikuj, zacny chrzecijaninie powiedzia starzec ale teraz pozostaje mi tylko czeka na mier. Nie zabij ci zapewni go Baudolino oblenie si skoczyo, podpisano pokj, tamci na zewntrz chc tylko zburzy twj koci, nie nastaj na twe ycie. A czyme bdzie me ycie bez tego kocioa? Ale jest to sprawiedliwa kara niebios, bo ambicja kazaa mi przez tyle lat zabiega o to, by mj koci by najpikniejszy i najsawniejszy ze wszystkich, i zgrzeszyem. Jaki grzech popeni ten biedny ksidz? Baudolino zapyta go o to. Przed laty pewien wdrowiec ze Wschodu chcia sprzeda mi najwspanialsze relikwie wiata chrzecijaskiego, nie tknite zbem czasu ciaa trzech magw. Trzech krlw magw? Wszystkich trzech? W caoci? Trzech, magw i w caoci. Wygldali jak ywi, to znaczy jakby umarli przed chwil. Wiedziaem, e to niemoliwe, albowiem o magach mwi tylko Ewangelia Mateusza, a i to mao co. Nie mwi, ilu ich byo, skd przybyli, czy byli krlami, czy te mdrcami... Mwi tylko, e dotarli do Jerozolimy, podajc za gwiazd. aden chrzecijanin nie wie, skd pochodzili i dokd wrcili. Kt mgby odnale ich grb? Dlatego nigdy nie wyjawiem mediolaczykom, co kryje ten skarbiec. Baem si, e z chciwoci zechc sprowadza tu wiernych z caej Italii, cignc zyski z faszywej relikwii... Wcale wic nie zgrzeszye. A zgrzeszyem, gdy trzymaem je w ukryciu w tym powiconym miejscu. Cigle czekaem znaku z nieba, lecz daremnie. Teraz nie chc, by znaleli je ci wandale. Mogliby podzieli si tymi szcztkami, by nada nadzwyczajn godno owym miastom, ktre dzisiaj nas niszcz. Bagam, zatrzyj wszelki lad po mojej dawnej saboci. Sprowad sobie pomoc i przyjd noc, by przenie te niepewne relikwie, i spraw, by znikny. Niewielki trud, a zasuysz sobie na raj, to za wydaje mi si rzecz wart zachodu. Widzisz, panie Niketasie, przypomniaem sobie wwczas, e Otton mwi mi o magach w zwizku z krlestwem ksidza Jana. Oczywicie, gdyby w biedny ksidz pokaza ich ot tak, jakby przybywali znikd, nikt nie daby mu wiary. Czy jednak, jeli relikwia ma by prawdziwa, musi j co czy ze witym albo z wydarzeniem, w ktrym w wity uczestniczy? Z pewnoci nie. Wiele relikwii, ktre przechowuje si tutaj, w Konstantynopolu, ma wtpliwe pochodzenie, lecz caujcy je wierny czuje, jak dobywaj si z nich nadprzyrodzone wonie. Nie relikwie czyni wiar prawdziw, ale wiara w relikwie. Ot to. Ja te pomylaem, e relikwia ma warto, jeeli znajdzie sobie odpo82

wiednie miejsce w prawdziwej historii. Jeli magowie nie maj nic wsplnego z histori ksidza Jana, s by moe oszustwem handlarza dywanw, jeli jednak s czstk prawdziwej historii owego ksidza, staj si niepodwaalnym wiadectwem. Drzwi nie s drzwiami, pki nie ma wok nich paacu, inaczej byyby tylko otworem, co ja mwi, nawet to nie, gdy pustka, wok ktrej nic nie ma, nie jest nawet pustk. Pojem wwczas, e oto mam histori, w ktrej magowie mog co przecie oznacza. Pomylaem, e jeli mam powiedzie co o Janie, by otworzy przed cesarzem szlaki Orientu, wiadectwo magw, ktrzy wszak pochodz z Orientu, wzmocni mj dowd. Trzej biedni krlowie spali sobie w sarkofagu i pozwalali, by pawijczycy i lodijczycy obracali w perzyn miasto, ktre udzielio im gociny, zgoa o tym nie wiedzc. Nic mu nie zawdziczali, zatrzymali si po drodze jak w zajedzie, nim rusz dalej, w gruncie rzeczy byli ze swej natury obieywiatami, czy nie wyruszyli nie wiadomo skd, by poda za gwiazd? Moj rzecz byo da tym trzem ciaom nowe Betlejem. Baudolino wiedzia, e zacna relikwia moe odmieni los miasta, uczyni z niego cel nie ustajcego pielgrzymowania, przeobrazi parafialny kociek w sanktuarium. Kogo mog obej magowie? Przyszed mu do gowy Reginald: otrzyma arcybiskupstwo Kolonii, lecz musia si tam jeszcze uda, eby oficjalnie przyj sakr. Gdyby wkraczajc do swej katedry, mia przy sobie magw, z pewnoci wszystkich by olni. Reginald szuka symboli cesarskiej wadzy? Oto ma pod rk nie jednego krla, lecz trzech, ktrzy jeszcze do tego byli kapanami. Spyta ksidza, czy moe ich zobaczy. Starzec poprosi, by mu pomg, trzeba byo bowiem przetoczy wieko sarkofagu na tyle, aeby odsoni relikwiarz, w ktrym zoono trzy ciaa. By to nie lada trud, ale warto byo go podj. Jaki cudowny widok! Trzej krlowie wygldali jak ywi, cho skra wyscha i upodobnia si do pergaminu. Dwaj zachowali oblicza barwy prawie mlecznej, jeden mia dug bia brod, ktra opadaa mu na piersi nienaruszona, cho zesztywniaa i przypominajca troch wat z cukru; drugi nie mia brody. Trzeci mia skr hebanow nie z powodu upywu czasu, lecz dlatego, e taka bya i za ycia: wyglda niczym posg z drewna i przez lewy policzek biega nawet jakby rysa. Mia krtk brod i misiste wargi, ktre rozchyliy si nieco, ukazujc dwa jedyne zby zwierzce i nienobiae. Wszyscy trzej wytrzeszczali wielkie zdziwione oczy o renicach lnicych jak szko. Wszyscy byli otuleni w paszcze, jeden by biay, drugi zielony, trzeci za purpurowy, a spod paszczy wystaway wedle barbarzyskiej mody trzy pary spodni, lecz z czystego adamaszku haowanego sznurami pere. Baudolino pobieg czym prdzej do cesarskiego obozu i uda si do Reginalda. Kanclerz od razu zrozumia, jak warto ma odkrycie Baudolina, i powiedzia: Trzeba dziaa w tajemnicy i szybko. Nie da si wynie caego relikwiarza, zbyt83

nio rzucaby si w oczy. Jeli kto tutaj domyli si, co znalaze, bez wahania sprbuje nam to wydrze, by zawie do swojego miasta. Ka przygotowa troje mar i wyniesiemy ich noc poza mury, rozpowiadajc, e to ciaa trzech walecznych przyjaci, ktrzy polegli podczas oblenia. Spraw zajmiesz si ty, Poeta i mj famulus. Potem zostawimy ich w spokoju, adnego popiechu. Zanim zawioz ich do Kolonii, trzeba przygotowa jakie godne wiary wiadectwa dotyczce pochodzenia relikwii i samych magw. Wyruszysz jutro do Parya, gdzie przecie znasz uczone osoby, i odnajdziesz wszystko, co ma zwizek z histori magw. W nocy trzej krlowie zostali przeniesieni do krypty w kociele witego Jerzego za Murami. Reginald chcia ich zobaczy, lecz na widok relikwii wyrzuci z siebie stek zorzecze zaiste niegodnych arcybiskupa. Portki? I to nakrycie gowy, ktre wyglda jak czapka wdrownego kuglarza! Panie Reginaldzie, wida tak ubierali si wczenie mdrcy ze Wschodu. Przed laty ogldaem w Rawennie mozaik, na ktrej trzej magowie s przedstawieni na sukni cesarzowej Teodory w ten mniej wicej sposb. No wanie, to co, co moe przekona jakich graeculi z Bizancjum. Ale wyobraasz sobie, e mog pokaza w Kolonii magw ubranych jak linoskoczki? Przebierzemy ich. A jak? spyta Poeta. Jak? Pozwoliem, by jad i pi niby wielki pan, cho piszesz ledwie dwa albo trzy wiersze na rok, a ty mi mwisz, e nie wiesz, jak ubra tych, ktrzy pierwsi zoyli hod naszemu Panu, Jezusowi Chrystusowi? Ubierz ich wedle tego, co wyobraaj sobie ludzie, jak biskupa, papiea, archimandryt! Skd mam wiedzie? Koci wikszy i biskupstwo zostay spldrowane. Moe uda si odzyska cho troch witych paramentw. Sprbuj zapewni Poeta. Bya to straszna noc. Paramenta znaleziono, a take co, co wygldao na trzy tiary, kopot by jednak z obnaeniem trzech mumii. Twarze byy jak ywe, lecz ciaa poza cakowicie zasuszonymi domi zmieniy si w plecionki z oziny i somy i rozpaday si przy kadej prbie dotknicia szat. Niewane rzuci Reginald. Gdy raz znajd si w Kolonii, nikt nie bdzie otwiera relikwiarza. Wypchajcie ich patykami, byleby zachowali sztywno, wiecie chyba, jak to si robi ze strachem na wrble. Z caym nalenym szacunkiem. Panie Jezu! ali si Poeta. Nawet gdybym si upi do utraty przytomnoci, nie przyszoby mi do gowy, e mog dobiera si od tyu do krlw magw. Zamilcz i do roboty odpar Baudolino. Pracujemy dla chway cesarstwa. Poeta wykrzykiwa przeraajce blunierstwa, a magowie wygldali teraz jak kardynaowie witego Kocioa rzymskiego.

84

Nazajutrz Baudolino wyruszy w drog. Kiedy dotar do Parya, Abdul, jak mao kto znajcy si na sprawach tyczcych Wschodu, zaprowadzi go do pewnego kanonika od witego Wiktora, ktry wiedzia jeszcze wicej ni on. Magowie, ho, ho! wykrzykn kanonik. Tradycja powouje si na nich bez ustanku, wspomniao o nich wielu Ojcw, lecz trzy Ewangelie przemilczay ich, cytaty za z Izajasza i innych prorokw nie s wcale przejrzyste: kto odczyta je, jakby mwiy o magach, lecz moe by i tak, e mwi o czym innym. Kim byli, jak si zwali naprawd? Jeden powiada, e Hormitz z Seleukei, krl Persji, Jazdegard, krl Saby, i Peroz, krl Szeby; drugi twierdzi, e Hor, Basander, Karundas. Lecz wedug innych godnych wiary autorw nazywaj si Melkon, Gaspar i Balthasar albo te Melko, Kaspar i Fadizzarda. A moe Magalath, Galgalath i Saracen. A moe Appeliusz, Amerus i Damaskus. Appeliusz i Damaskus brzmi przepiknie i przywodzi na myl odlege ziemie oznajmit Abdul, bdzc wzrokiem gdzie w dali. A czemu Karundas nie? odparowa Baudolino. Niepotrzebne nam imiona, ktre podobaj si tobie, lecz imiona prawdziwe. Kanonik za cign: Ja skaniabym si do imion Bithisarea, Melichior i Gataspha, przy czym pierwszy to krl Godolii i Saby, drugi Nubii i Arabii, trzeci Tarszisz i wyspy Egriseula. Czy znali si nawzajem, zanim wyruszyli w podr? Nie, spotkali si w Jerozolimie i rozpoznali w cudowny sposb. Ale inni utrzymuj, e byli mdrcami i mieszkali na Mons Victorialis lub grze Vaus, z ktrej wierzchoka wypatrywali znakw na niebie i na ktr wrcili po odwiedzeniu Jezusa, pniej za doczyli do apostoa Tomasza, by ewangelizowa Indie, tyle e nie byo ich trzech, ale dwunastu. Tuzin krlw magw? Nie za duo? To samo mwi Jan Zotousty. Wedle innych nazywali si Zhrwndd, Hwrmzd, Awstsp, Arsk, Zrwnd, Ayhw, Arthsyst, Astnbwzn, Mhrwq, Ahsrs, Nsrdyh i Mrwdk. Naley jednak zachowa ostrono, gdy Orygenes powiada, e byo ich trzech jak synw Noego i trzech jak Indie, z ktrych pochodzili. Choby magw byo i tuzin pomyla Baudolino w Mediolanie znalazo si trzech i na tym trzeba budowa ca prawdopodobn histori. Powiedzmy, e nazywali si Baltazar, Melchior i Kacper, gdy moim zdaniem atwiej wymwi te trzy imiona nili tamte zadziwiajce kichnicia, ktre dopiero co wyda z siebie nasz czcigodny mistrz. Kopot tylko z tym, w jaki sposb dotarli do Mediolanu. Wcale nie sdz, iby by z tym kopot zaprzeczy kanonik zwaywszy, e tam dotarli. Jestem przekonany, e ich grb na Mons Victorialis odnalaza cesarzowa Helena, matka Konstantyna. Niewiasta, ktra odnalaza Prawdziwy Krzy, wiedziaa te, jak odnale prawdziwych magw. I Helena sprowadzia ciaa do Konstantynopola, do 85

Hagia Sofia. Och, nie, przecie cesarz wschodni zapyta, jak mu je zabralimy! wykrzykn Abdul. Nie ma si czego ba odpar kanonik. Jeli znajdoway si w bazylice witego Eustorgiusza, bez wtpienia przywiz je w wity m, ktry za czasw bazyleusa Maurycjusza, w czasach, kiedy u nas trzeba byo jeszcze dugo czeka na Karola Wielkiego, opuci Bizancjum, by obj biskupi katedr w Mediolanie. Eustorgiusz nie mg wykra magw, a zatem otrzyma ich w darze od bazyleusa cesarstwa wschodniego. Z tak to zgrabn histori wrci Baudolino pod koniec roku do Reginalda i przypomnia mu, e wedug Ottona magowie winni by antenatami ksidza Jana, ktremu przekazali sw godno i urzd. Std wzia si wadza ksidza Jana nad wszystkimi trojgiem Indii, a przynajmniej nad jednymi. Reginald na mier zapomnia o tych sowach Ottona, kiedy jednak usysza o ksidzu, ktry panuje nad krlestwem, a wic o krlu majcym godno kapask, bdcym i papieem, i monarch, nabra przekonania, e Aleksander III znajdzie si teraz w trudnym pooeniu: krlami i kapanami byli magowie, krlem i kapanem Jan, c to wic za cudowna figura, alegoria, przepowiednia, proroctwo, przewidywanie tej cesarskiej godnoci, ktr krok po kroku przygotowywa dla Fryderyka! Baudolinie zapowiedzia bez chwili namysu magami zajm si teraz ja, ty za masz myle o ksidzu Janie. Z tego, co mi powiedzia, na razie mamy tylko pogoski, a to za mao. Potrzebujemy dokumentu, ktry potwierdziby jego istnienie, wyjaniby, kim jest i jak yje. A gdzie znajd taki dokument? Znajd albo sporzd. Cesarz posa ci, by pobiera nauki, i czas ju pokaza, co potrafisz. I zasuy sobie na pasowanie na rycerza, gdy tylko skoczysz nauki, ktre moim zdaniem trway ju za dugo. Rozumiesz to, panie Niketasie? spyta Baudolino. Od tej chwili ksidz Jan nie by ju dla mnie rodzajem gry, lecz obowizkiem. I miaem go teraz szuka nie przez pami Ottona, lecz wykonujc rozkaz Reginalda. Jak powiada mj ojciec Gagliaudo, byem chopak, co wszystko robi na opak. Kiedy kae mi si co zrobi, zaraz trac na to ochot. Posuchaem Reginalda i pojechaem natychmiast do Parya, ale dlatego, e nie chciaem spotka cesarzowej. Abdul znowu ukada kancony i spostrzegem, e naczynie z zielonym miodem jest ju w poowie puste. Opowiedziaem mu o sprawie magw, a on brzkn w instrument i zapiewa:

86

Wiedz to: nikogo nie dziwuje, e nie obaczy mnie kochana I jedna w sercu moim rana: Ta jeno, ktr tak miuj. Nic mnie ju dzisiaj nie raduje, Czy mi pociecha bdzie dana? Ach, ach. Ach, ach... Zaprzestaem rozmawia z nim o moich planach i jeli chodzi o ksidza Jana, przez jaki rok nie zrobiem nic. A co z krlami magami? Dwa lata pniej Reginald zawiz relikwie do Kolonii, okaza jednak szczodro. By kiedy proboszczem katedry w Hildesheimie i zanim zamkn szcztki krlw w koloskim grobowcu, uci kademu po palcu i posa w darze swemu dawnemu kocioowi. Ale w tym okresie Reginald stan przed innymi zadaniami, i to nie byle jakimi. Dwa miesice przed chwil, kiedy mg witowa w Kolonii swj tryumf, zmar antypapie Wiktor. Prawie wszyscy odetchnli z ulg, gdy dziki temu wszystko wracao na swoje miejsce i nawet Fryderyk zawar znowu pokj z Aleksandrem. Lecz zrozum, panie Niketasie, dla Reginalda ta schizma bya jak powietrze, przy dwch papieach mia wiksze znaczenie ni przy jednym. Wymyli wic nowego antypapiea, Paschalisa III, zwoujc parodi konklawe, w ktrym wzio udzia czterech pierwszych lepszych duchownych. Fryderyk nie by zbytnio przekonany. Powiedzia mi... Wrcie do niego? Baudolino westchn. Tak, na par dni. W tym samym roku cesarzowa daa Fryderykowi syna. Co czue? Zrozumiaem, e musz raz na zawsze o niej zapomnie. Siedem dni pociem, pijc tylko wod, bo wyczytaem gdzie, e woda oczyszcza umys i sprowadza po jakim czasie wizje. To prawda? A jake! Ale w tych wizjach pojawiaa si ona. Uznaem wwczas, e musz zobaczy to dziecko, by wyznaczy sobie granic midzy snem i wizj. Wrciem na dwr. Od tamtego wspaniaego i strasznego dnia miny ponad dwa lata i przez cay ten czas nie widzielimy si ani razu. Beatrycze bya wpatrzona w dziecko i wydawao si, e mj widok zgoa nie zrobi na niej wraenia. Powiedziaem sobie wtedy, e cho nie umiem pokocha Beatrycze jak matki, pokocham to dzieci jak braciszka. Ale patrzyem na malestwo w koysce i nie mogem odpdzi myli, e gdyby wszystko poszo odrobin 87

tylko inaczej, mogoby by moim synem. Tak czy owak, grozio mi, e do koca ycia bd si czu kazirodc. Fryderyk w tym czasie by zaprztnity zupenie innymi sprawami. Powiedzia Reginaldowi, e przekupny papie jest marn gwarancj jego praw, e krlowie magowie s wspaniali, ale nie wystarcz, bo przecie to, e znalaz magw, nie oznacza jeszcze, e si od nich wywodzi. Papie jest szczliwy, bo moe powoywa si na Piotra, a Piotr by wyznaczony przez samego Jezusa, co moe jednak uczyni wity cesarz rzymski? Powoa si na Cezara, ktry by wszak poganinem? Baudolino podsun wtedy pierwszy pomys, jaki przyszed mu do gowy, ten mianowicie, e Fryderyk moe, jeli chodzi o sw godno, powoa si na Karola Wielkiego. Ale Karol Wielki zosta namaszczony przez papiea, drepczemy wic w miejscu zaprotestowa Fryderyk. Chyba e zrobisz go witym odpar Baudolino, a Fryderyk poradzi mu, eby si zastanowi, zanim palnie takie gupstwo. To wcale nie gupstwo odpowiedzia Baudolino, ktry nie tyle zdy si zastanowi, ile ujrza oczyma duszy scen, jak zrodzia jego myl. Posuchaj. Udasz si do Akwizgranu, gdzie spoczywaj szcztki Karola Wielkiego, kaesz je ekshumowa, umiecisz w piknym relikwiarzu i wystawisz w samym rodku kaplicy Palatyskiej, i w swej obecnoci, w otoczeniu wiernych biskupw, a wrd nich pana Reginalda, ktry jako arcybiskup Kolonii jest rwnie metropolit tej prowincji, majc prawne wsparcie bulli papiea Paschalisa, kaesz ogosi, e Karol Wielki jest witym. Pojmujesz? Ogosisz, e witym jest czowiek, ktry stworzy wite cesarstwo rzymskie, a jako wity bdzie ponad papieem i ty jako jego prawowity sukcesor jeste z rodu witego, tym samym nie podlegasz adnej wadzy, take tej, ktra chciaa ci ekskomunikowa. Na brod Karola Wielkiego! wykrzykn Fryderyk i wosy na jego wasnej brodzie zjeyy si z podniecenia. Syszae, Reginaldzie? Ten chopiec ma, jak zwykle, racj! I tak si stao, aczkolwiek dopiero pod koniec nastpnego roku, albowiem s rzeczy, ktrych przygotowanie wymaga duo czasu. Niketas zwrci Baudolinowi uwag, e ten pomys by raczej szalony, ale Baudolino odparowa, e wszystko poszo dobrze. I patrzy z dum na swojego rozmwc. To zrozumiae pomyla Niketas jeste bezmiernie pyszny, uczynie przecie witym Karola Wielkiego. Po Baudolinie mona byo si spodziewa wszystkiego. I co dalej? spyta. Kiedy Fryderyk i Reginald gotowali si do kanonizacji Karola Wielkiego, ja powoli zaczynaem zdawa sobie spraw, e nie wystarczy ani Karol, ani magowie. Wszyscy 88

czterej przebywali sobie w raju, w kadym razie z pewnoci magowie, a Karol Wielki miejmy nadziej; aby w Akwizgranie nie doszo do szkaradnego oszustwa, potrzebne byo jeszcze co, co byoby nadal na tej ziemi i o czym cesarz mg rzec: oto tu jestem, i to uwica moje prawo. A jedynym, co cesarz mg znale na tym padole, byo krlestwo ksidza Jana.

11. Baudolino buduje ksidzu Janowi paac

W pitkowy poranek trzej genueczycy, Pevere, Boiamondo i Grillo, przybyli, by potwierdzi to, co doskonale byo wida z daleka. Poar dogas prawie sam, bo nikt nie zada sobie zbyt wielkiego trudu, by go ujarzmi. Nie oznaczao to jednak, e mona si byo zapuci w gb Konstantynopola. Poniewa zaczto swobodniej porusza si po ulicach i placach, pielgrzymi tym pilniej polowali na majtnych mieszkacw i wrd rozarzonych jeszcze gruzw burzyli resztki tego, co jeszcze stao, szukajc ostatnich skarbw, ktre zachoway si po pierwszych grabieach. Niepocieszony Niketas westchn gboko i poprosi o wino z Samos. Chcia te, by mu upraono na odrobinie oliwy gar ziaren sezamu, ktre mona powoli u midzy jednym a drugim ykiem, a potem zada te troch orzeszkw pistacjowych, by lepiej skupi si na sowach Baudolina, proszc tego ostatniego o podjcie opowieci. Pewnego dnia Reginald pchn Poet z jakim poselstwem do Parya i Poeta skorzysta ze sposobnoci, by w towarzystwie Baudolina i Abdula przypomnie sobie przyjemnoci bywania w obery. Pozna te Borona, cho jego rojenia o raju ziemskim niewiele go, jak si zdaje, obchodziy. Lata dworskiego ycia bardzo odmieniy Poet zauway Baudolino. Nabra twardoci, z wigorem przepija, ale pilnowa si, by nie przesadzi, by mie si zawsze na bacznoci, jak czek, ktry si zaczai i gotw jest w kadej chwili skoczy na swoj ofiar. Baudolinie rzek pewnego dnia wy tutaj trwonicie tylko czas. To, czego mielimy nauczy si w Paryu, ju umiemy. Przecie wszyscy ci doktorowie sfajdaliby si w portki, gdybym stawi si jutro na dysput w uroczystym stroju dworskiego urzdnika, ze szpad u boku. Na dworze nauczyem si czterech rzeczy: jeli trzymasz si wielkich ludzi, sam te stajesz si wielki, wielcy ludzie s w istocie bardzo mali, wadza jest wszystkim i nie ma powodu, by pewnego dnia nie wzi jej w swoje rce, a przynajmniej jej czstki. Trzeba nauczy si czeka, to prawda, ale za nic w wiecie nie mona przepuci sposobnoci. Natychmiast jednak nastawi ucha, kiedy usysza, e przyjaciele nadal rozmawiaj 90

o ksidzu Janie. Zostawi ich w Paryu, kiedy ta historia bya tylko rojeniem bibliotecznych moli, ale sysza w Mediolanie, jak Baudolino rozmawia o tym z Reginaldem jako o czym, co moe sta si widomym znakiem wadzy cesarskiej przynajmniej w tym stopniu co odnalezienie magw. W tej sytuacji przedsiwzicie zaczo go ywo obchodzi: zamierza wzi w nim udzia, jakby chodzio o budowanie machiny oblniczej. W miar jak o tym mwi, sprawia wraenie, e ziemia ksidza Jana przeobraa si w jego oczach niby doczesna Jerozolima z miejsca mistycznej pielgrzymki w ziemi, ktr mona podbi. Przypomnia wic swoim towarzyszom, e odkd wypyna sprawa magw, ksidz sta si znacznie waniejszy, i trzeba widzie, e jest to zaiste rex et sacerdos. Jako krl krlw powinien mie dwr, przy ktrym dwory wadcw chrzecijaskich, w tym bazyleusa konstantynopolskich schizmatykw, wygldaj jak wieniacza chata, a jako kapan winien mie wityni, przy ktrej papieskie kocioy robi wraenie ruder. Jednym sowem, potrzebowa godnego siebie paacu. Wzorzec mamy gotowy rzek Boron i jest nim niebiaska Jerozolima w tym ksztacie, w jakim widzia j aposto Jan w Apokalipsie. Musi by opasany wysokimi murami, mie dwanacie bram jak dwanacie pokole synw Izraela, od poudnia trzy bramy i od zachodu trzy bramy, i od wschodu trzy bramy, i od pnocy trzy bramy... Tak, tak zaartowa Poeta a ksidz wchodzi jedn i wychodzi drug, a kiedy nadciga burza, wszystkie razem trzaskaj. Wyobraasz sobie te przecigi. Ja w takim paacu nie chciabym zosta nawet po mierci... Nie przerywaj. Fundamenty pod murami s z jaspisu, szafiru, chalcedonu, szmaragdu, sardonyksu, krwawnika, chryzolitu, berylu, topazu, chryzoprazu, hiacyntu i ametystu, a dwanacie bram to dwanacie pere, rynek za to czyste zoto jak szko przezroczyste. Niele, niele powiedzia Abdul ale uwaam, e wzorcem powinna by witynia jerozolimska wedug opisu proroka Ezechiela. Przyjdcie jutro rano do opactwa. Jeden z kanonikw, uczony doktor Ryszard od witego Wiktora, szuka sposobu odtworzenia planu wityni, gdy tekst proroka nie zawsze jest wystarczajco jasny. Panie Niketasie rzek Baudolino nie wiem, czy zajmowa si kiedy wymiarami wityni. Jak dotd nie. Nie bierz si wic do tego, bo mona dosta pomieszania zmysw. W Ksidze Krlewskiej powiedziano, e witynia bya duga na szedziesit okci, wysoka na trzydzieci i szeroka na dwadziecia i e przysionek mia dwadziecia okci szerokoci i dziesi gbokoci. W Kronikach mwi si natomiast, e przysionek mia sto dwadziecia okci wysokoci. Ot przysionek szeroki na dwadziecia okci, gboki na dzie91

si i wysoki na sto dwadziecia nie tylko by cztery razy wyszy do caej wityni, ale byby te tak smuky, e przewrciby go lada podmuch. Lecz najwikszy kopot pojawi si, kiedy przeczytasz wizj Ezechiela. adna miara nie pasuje do innych, i wielu pobonych chrzecijan doszo do wniosku, e bya to wanie wizja, a to jest tak, jakby powiedzie, e Ezechiel troch za duo wypi i widzia wszystko podwjnie. Wcale mnie to nie gorszy, take biedny Ezechiel mia prawo si zabawi i nic by si nie stao, gdyby nie to, e w Ryszard od witego Wiktora przeprowadzi nastpujce rozumowanie: skoro wszelka rzecz, wszelka liczba, nawet kade dbo somy, o ktrym mowa w Biblii, ma znaczenie duchowe, musimy rwnie dobrze zrozumie, jaki ma sens dosowny, albowiem czym innym, co si tyczy znaczenia duchowego, bdzie powiedzie, e co ma dugo trzy, a czym innym, e dziewi, zwaywszy, i z tymi dwiema liczbami wi si odmienne znaczenia mistyczne. Nie mwi ju, jak wyglda wykad Ryszarda na temat wityni. Mia Ksig Ezechiela przed oczyma i uywa sznurka, eby dokona stosownych pomiarw. Zarysowa kontur tego, co opisa Ezechiel, a nastpnie wzi tyczki i listwy z mikkiego drewna i korzystajc z pomocy swych akolitw, przycina je i prbowa spoi klejem i wiekami... Chcia zbudowa wityni, zmieniajc proporcjonalnie miary, to znaczy tam, gdzie Ezechiel mwi o jednym okciu, on kaza przycina na jeden palec... Co dwie minuty wszystko si walio, Ryszard zoci si na pomocnikw i wykrzykiwa, e trzymaj nie do mocno albo dali za mao kleju, ci za usprawiedliwiali si, mwic, e to jego wina, bo poda bdne wymiary. Mistrz poprawia si wic, oznajmia, e by moe napisano porta, lecz w tym przypadku sowo to oznacza porticus, w przeciwnym bowiem razie okazywao si, e drzwi s prawie tak wielkie jak witynia, kiedy indziej za cofa si i mwi, e skoro dwie miary nie s zgodne, to wida za pierwszym razem Ezechiel mia na myli miar caego budynku, a za drugim jego czci. Albo e czasem mowa jest o okciu, ale chodzi o okie geometryczny, ktry wart jest sze zwykych. Jednym sowem, przez kilka dni mielimy przed poudniem zabaw, patrzc, jak w wity m wpada w gniew, i wybuchalimy miechem za kadym razem, kiedy witynia si walia. eby to ukry, udawalimy, e podnosimy co, co nam upado, ale potem pewien kanonik spostrzeg, e cigle nam co upada, i przegna nas precz. Kilka dni pniej Abdul powiedzia, e skoro Ezechiel nalea do synw Izraela, by moe ktry z jego wspwyznawcw mgby ich nieco owieci. A poniewa zgorszeni kompani zwrcili mu uwag, e nie mona czyta Pisma, sigajc po rad yda, gdy ci wiaroomni ludzie nagminnie znieksztacaj tekst witych ksig, by ukry wszelk wzmiank o przyjciu Chrystusa, Abdul ujawni, e niektrzy z najwikszych paryskich mistrzw korzystali czasem, aczkolwiek w tajemnicy, z wiedzy rabinw, w kadym razie co do ustpw, w ktrych nie byo mowy o przyjciu Mesjasza. Przypadek sprawi, e 92

wanie w tych dniach kanonicy od witego Wiktora zaprosili do swego opactwa jednego z nich, modego jeszcze, lecz cieszcego si wielk saw Solomona z Gerony. Solomon nie zatrzyma si oczywicie u witego Wiktora; kanonicy znaleli mu cuchnc i ciemn izb przy jednej z najgorszych paryskich ulic. By to naprawd mody mczyzna, cho twarz mia zniszczon od medytacji i studiw. Posugiwa si poprawn acin, ale w sposb niezbyt zrozumiay, odznacza si bowiem pewn osobliwoci: po lewej stronie ust mia wszystkie zby dolne i grne od rodkowego siekacza, ale po prawej ani jednego. Chocia by ranek, w izbie byo tak ciemno, e musia czyta przy blasku kaganka, a kiedy zjawili si gocie, pooy donie na zwoju, ktry mia przed sob, jakby nie chcia, by inni co dojrzeli ostrono zbyteczna, gdy zwj by zapisany pismem hebrajskim. Rabin stara si usprawiedliwi, mwic, e jest to ksiga najsuszniej budzca obrzydzenie chrzecijan, a mianowicie cieszcy si jak najgorsz saw Toledot Jeszu, gdzie powiada si, e Jezus by synem nierzdnicy i najemnika, niejakiego Pantery. Ale to sami kanonicy od witego Wiktora poprosili, by przetumaczy im kilka stron, gdy chcieli zobaczy, jak wielka moe by niegodziwo ydw. Doda jednak, e chtnie podj si tej pracy, albowiem on te uwaa, i ksiga ta jest nazbyt surowa, bo Jezus by z pewnoci czowiekiem cnotliwym, cho mia t sabo, e niesusznie uwaa si za mesjasza, lecz moe oszuka Go Ksi Ciemnoci, a przecie nawet Ewangelie przyznaj, e przyby Go kusi. Pado pytanie o ksztat wityni wedug Ezechiela i Solomon umiechn si. Najpilniejsi komentatorzy witego tekstu nie zdoali ustali, jak dokadnie wygldaa witynia. Nawet wielki rabbi Solomon ben Izaak przyzna, e kiedy czowiek trzyma si cile litery, nie pojmuje, gdzie byy sale pnocne zewntrzne, gdzie zaczynaj si po stronie zachodniej, jak daleko si cign po wschodniej i tak dalej. Wy, chrzecijanie, nie pojmujecie, e wity tekst zrodzi si z Gosu. Kiedy Pan, ha-kadosz baruch hu, oby wity by zawsze bogosawiony, przemawia do swoich prorokw, ci sysz dwiki, a nie pokazuje im figur, jak to jest z waszymi iluminowanymi kartami. Gos z pewnoci ksztatuje w sercu proroka obrazy, nie s to jednak obrazy nieruchome, lecz roztapiaj si, zmieniaj form zalenie od melodii tego gosu, i jeli chcecie sprowadzi do obrazw sowa Pana, oby by zawsze wity bogosawiony, zamraacie ten gos, jakby by czyst wod, ktra zmienia si w ld i nie gasi ju pragnienia, lecz usypia czonki w chodzie mierci. Kanonik Ryszard, chcc zrozumie duchowy sens kadej z czci wityni, bierze si do jej budowania niby mistrz mularski, lecz nigdy si mu to nie uda. Wizja jest podobna do snu, w ktrym jedna rzecz przemienia si w inn, nie za do obrazu waszych kociow, gdzie rzeczy zawsze pozostaj takimi, jakimi s. Potem rabbi Solomon spyta, czemu to jego gocie chc si dowiedzie, jaka bya witynia, oni za opowiedzieli o swoim poszukiwaniu krlestwa ksidza Jana. Rabin by tym wielce zaciekawiony. 93

 By moe nie wiecie rzek e take nasze teksty mwi o pooonym na najdalszym wschodzie tajemniczym krlestwie, w ktrym yje nadal dziesi rozproszonych pokole Izraela. Syszaem o tych pokoleniach powiedzia Baudolino ale bardzo niewiele o nich wiem. Wszystko jest zapisane. Po mierci Salomona doszo do zatargw midzy dwunastoma pokoleniami, na ktre dzieli si wwczas Izrael. Dwa tylko, pokolenie Judy i pokolenie Beniamina, dochoway wiernoci rodowi Dawida, a dziesi pozostaych wyruszyo na pnoc, gdzie czekaa je klska i niewola asyryjska. Potem ju o nich nie syszano. Ezdrasz powiada, e uday si do kraju, ktry nigdy nie by zamieszkany przez ludzi, w okolicy zwanej Arsareth, a inni prorocy przepowiadali, e pewnego dnia zostan odnalezione i wrc w tryumfie do Jerozolimy. Ot nasz brat Eldad z pokolenia Dana dotar ponad sto lat temu do miasta Kajrawan w Afryce, gdzie yje wsplnota ludu wybranego, ktrej czonkowie twierdz, e pochodz z krlestwa dziesiciu rozproszonych plemion, i zamieszkuj t bogosawion przez niebiosa ziemi, a ich pokojowego ycia nie zakcaj adne zbrodnie i w tamtejszych strumykach naprawd pynie mleko i mid. Ziemia ta pozostaje oddzielona od wszystkich innych krain, gdy broni jej rzeka Sambation, ktra jest szeroka na lot strzay z najpotniejszego uku, lecz pozbawiona wody. Jej oyskiem pdz tylko wciekle piasek i kamienie, czynic oskot tak okropny, e sycha go z odlegoci p dnia drogi, a ta martwa materia sunie tak wartko, e kady, kto sprbowaby przeby rzek, zostaby przez ten nurt porwany. Ten kamienny pd ustaje tylko na pocztku szabatu i tylko w szabat mona przeby rzek, lecz aden syn Izraela nie pogwaciby wszak szabasowego odpoczynku. Lecz chrzecijanin mgby? spyta Abdul. Nie, gdy w szabat dostpu do rzeki broni mur ognia. Jake wic w Eldad znalaz si w Afryce? spyta Poeta. Tego nie wiem, lecz kime jestem, by rozprawia o dekretach Pana, oby by wity zawsze i bogosawiony? Ludzie maej wiary, Eldada mg przeprowadzi na drug stron anio. Nasi rabini, od Babilonu po Hiszpani, zaczli natychmiast w zwizku z t opowieci dyskutowa nad odmiennym zagadnieniem. Jeli dziesi rozproszonych plemion yo zgodnie z prawem boym, ich prawa winny by takie same jak prawa Izraela, cho z opowieci Eldada wynikao, e byy inne. Lecz jeli Eldad mwi o krlestwie ksidza Jana rzek Baudolino wwczas tamtejsze prawa musiay w istocie by inne ni wasze, a za to podobne do naszych, aczkolwiek lepsze! To wanie rni nas od pogan, ktrymi jestecie oznajmi rabbi Solomon. Wy moecie wedle woli praktykowa swoje prawa i zepsulicie je, szukacie wic miejsca, gdzie si ich jeszcze przestrzega. My utrzymalimy nasze prawo w stanie nie94

zmienionym, lecz nie mamy swobody w kwestii jego przestrzegania. Wiedz jednak, e take pragnbym odnale to krlestwo, mogoby si bowiem okaza, e naszych dziesi rozproszonych pokole i poganie yj tam w pokoju i harmonii i kady moe praktykowa swoje prawo, a samo ju istnienie takiego cudownego krlestwa byoby przykadem dla wszystkich synw Najwyszego, oby bogosawiony zawsze wity by. A poza tym powiadam ci, e chciabym odnale to krlestwo z innego jeszcze powodu. Z tego, co utrzymuje Eldad, wynika, e mwi si tam nadal Jzykiem witym, pierwotnym jzykiem, ktry Najwyszy, oby bogosawiony wity by zawsze, da Adamowi i ktry uleg zapomnieniu wskutek budowy wiey Babel. Co za szalestwo! wykrzykn Abdul. Matka zawsze opowiadaa mi, e jzyk adamowy odtworzono na jej wyspie i jest to jzyk gaelicki zoony z dziewiciu czci dyskursu, tylu wic, z ilu materiaw budowano wie Babel, a to gliny i wody, weny i krwi, drewna i wapna, smoy, lnu i bitumu... Jzyk gaelicki ukadao siedemdziesiciu dwch mdrcw ze szkoy Fenius, wykorzystujc wszystkie siedemdziesit dwa narzecza zrodzone po pomieszaniu jzykw, i dziki temu gaelicki zawiera w sobie to, co najlepsze w kadym jzyku, a jako jzyk adamowy ma t sam form co wiat stworzony, a zatem kade uywane w nim miano wyraa istot rzeczy, ktr nazywa. Rabbi Solomon umiechn si pobaliwie. Wiele ludw wierzy, e ich jzyk jest adamowy, a zapomina, i Adam mg przemawia jedynie w jzyku Tory, nie za tych ksig, ktre opowiadaj o bogach faszywych i kamliwych. Siedemdziesit dwa jzyki, ktre zrodziy si z pomieszania, nie znaj podstawowych liter: na przykad poganie nie znaj chet, a Arabowie nic nie wiedz o pe i dlatego tego rodzaju jzyki przypominaj chrzkanie wini, rzekotanie ab albo dzwonienie urawia, albowiem uywaj ich ludy, ktre zeszy z waciwej drogi ycia. Pierwotna za Tora, w dniach stworzenia, zostaa w obecnoci Najwyszego, oby bogosawiony by zawsze wity, zapisana niby czarny ogie na ogniu biaym w porzdku, ktry nie jest porzdkiem Tory pisanej, jak czytamy dzisiaj, ta bowiem objawia si w tym ksztacie dopiero po grzechu Adama. Oto czemu noc po nocy spdzam wiele godzin na sylabizowaniu w wielkim skupieniu liter Tory pisanej, by je przemiesza, by wiroway jak koo myskie, by ujawniy pierwotny porzdek Tory wiekuistej, ktra istniaa przed stworzeniem wiata i zostaa powierzona anioom Najwyszego, oby by bogosawiony zawsze wity. Gdybym wiedzia, e istnieje odlege krlestwo, gdzie przechowuje si pierwotny porzdek oraz jzyk, ktrym Adam rozmawia ze swoim Stwrc, nim dopuci si grzechu, z ochot powicibym jego odnalezieniu ycie cae. Kiedy Solomon wypowiada te sowa, jego twarz rozwietlio takie wiato, e nasi przyjaciele zaczli si zastanawia, czy nie warto dopuci go w przyszoci do swych narad. Rozstrzygajcy argument znalaz Poeta: to, e ten yd chce odnale w krlestwie 95

ksidza Jana swj jzyk i swoje dziesi pokole, nie powinno im przeszkadza; ksidz Jan jest wszak do potny, by rzdzi take rozproszonymi pokoleniami ydw, a nie wida te powodu, aeby nie mia mwi jzykiem adamowym. Najwaniejsz spraw jest zbudowanie tego krlestwa, a do tego yd moe by rwnie przydatny jak chrzecijanin. Nie zapada jednak decyzja co do tego, jak powinien wyglda paac ksidza. Rozstrzygnli to zagadnienie kilka wieczorw potem, kiedy rozmawiali w pitk w izbie Baudolina. Geniusz miejsca sprawi, e Abdul zdecydowa si wyjawi nowym przyjacioom sekret zielonego miodu, mwic, e substancja ta nie pomoe wprawdzie myle, ale pozwoli zobaczy bezporednio paac ksidza. Rabbi Solomon owiadczy zaraz, e zna bardziej mistyczne sposoby na to, by mie wizje, i e wystarczy mu szepta w nocy mnogie ukady liter tajemnego imienia Pana, wprawiajc je na jzyku w ruch wirowy jak zwj, a nie dajc im chwili spoczynku, i wwczas rodzi si kipiel myli i obrazw, a wreszcie wpada w bogosawion szczliwo. Z pocztku Poeta odnosi si do tej metody nieufnie, potem zgodzi si j wyprbowa, ale chcc poczy przymioty miodu z przymiotami wina, w kocu straci wszelki umiar i bredzi lepiej ni pozostali. I tak oto, osignwszy odpowiedni stopie upojenia, pomagajc sobie paroma nieksztatnymi kreskami, ktre kreli na stole palcem umoczonym w winie, podsun myl, e paac powinien by taki sam jak ten, co go aposto Tomasz kaza wznie dla Gondofora, krla Hindusw: powaa i dwigary z drewna cypryjskiego, dach z hebanu i kopua zwieczona dwoma zotymi jabkami, a na kadym byszcz dwa karbunkuy, aby zoto dawao blask za dnia, w promieniach soca, klejnoty za noc, w promieniach ksiyca. Potem przesta zawierza wasnej pamici i autorytetowi Tomasza i zobaczy odrzwia z sardonyksu z osadzonymi rogami wa o nazwie barasz, ktre przekraczajcemu prg uniemoliwiaj wniesienie do rodka trucizny a take okna z krysztau, zote stoy na kolumnach z koci soniowej, podsycane balsamem pomienie kagankw i oe ksidza cae z szafiru, chronice czysto, gdy koczy relacj Poeta w Jan jest, jeli tak chcecie, krlem, ale rwnie ksidzem, wic o kobietach ani mowy. Wydaje mi si pikny rzek Baudolino lecz chodzi przecie o krla panujcego nad niezmiernym obszarem, umiecibym wic tam rwnie w jakiej sali owe automatarii, ktre byy pono w Rzymie i daway znak, kiedy buntowaa si ta czy inna prowincja. Nie sdz, by w krlestwie ksidza mogo dochodzi do buntw, albowiem panuje tam pokj i harmonia zwrci uwag Abdul. Lecz spodobaa mu si myl o owych automatarii, wszyscy bowiem wiedz, e wielki wadca, mauretaski czy chrzecijaski, wszystko jedno, powinien mie na swoim dworze takie mechanizmy. Ujrza je wic 96

i dziki cudownym hypotypozom ujrzeli je rwnie jego przyjaciele. Paac wznosi si na grze, a gra owa jest z onyksu, wierzchoek za ma tak wypolerowany, e lni niby ksiyc. witynia jest okrga, ma zot kopu, ze zota s te jej mury inkrustowane w dodatku klejnotami byszczcymi, e a wytwarzaj ciepo w zimie i chd w lecie. Sufit jest inkrustowany szafirami, ktre s figur nieba, i karbunkuami, ktre s figur gwiazd. Zocone soce i ksiyc ze srebra, oto rzeczone automatarii, przesuwaj si po sklepieniu nieba, mechaniczne ptaszta piewaj kadego dnia, a w czterech ktach anioowie z pozacanego brzu towarzysz im na trbach. Paac za wznosi si nad ukryt studni, w ktrej zaprzone parami konie poruszaj kamie myski, by obraca si w zgodzie z odmianami pr roku, tak e paac staje si wizerunkiem kosmosu. Pod krysztaow posadzk pywaj ryby i bajeczne stworzenia morskie. Ale syszaem te o zwierciadach, w ktrych mona ujrze wszystkie rzeczy, jakie si dziej. Byyby niepomiernie uyteczne dla ksidza, bo dziki nim mgby mie oko na najdalsze zaktki swego krlestwa... Poeta, teraz skaniajc si ku sprawom architektury, zacz rysowa zwierciado, dorzucajc stosowne wyjanienia. Bdzie zawieszone bardzo wysoko, aby dochodzio si do niego po stu dwudziestu i piciu stopniach z porfiru... No i z alabastru podsun mu Boron, ktry dotychczas w milczeniu przetrawia skutki zaycia zielonego miodu. Dodajmy wic alabaster. Ale najwysze stopnie koniecznie z bursztynu i pantery. A c to takiego pantera, na Boga Ojca? spyta Baudolino. Nie udawaj gupca, pisze o niej Pliniusz, to wielobarwny kamie. Lecz waciwie zwierciado jest osadzone na jednym pilastrze. Albo nie, ten pilaster podtrzymuje cok, na ktrym stoj dwa pilastry, te za podtrzymuj cok z czterema pilastrami i tak dalej: coraz wicej pilastrw, a wreszcie na cokole rodkowym jest ich szedziesit cztery. Te podtrzymuj cok z trzydziestoma dwoma pilastrami, ktre podtrzymuj cok z szesnastoma i tak dalej: coraz mniej, a dochodzimy do jednego pilastru ze zwierciadem. Przecie przy tych wszystkich pilastrach zwierciado runie, gdy tylko kto oprze si o podstaw zaprotestowa rabbi Solomon. Milcz, bo faszywy jak serce Judasza. Zgadzasz si, by wasz Ezechiel ujrza wityni, a nie wiadomo, jaka ona waciwie jest; kiedy za przychodzi chrzecijaski mularz i mwi, e tak budowla nie ustoi, powiadasz, e Ezechiel sysza gosy i nie zwaa na ksztaty, mnie za kaesz wytwarza zwierciada, ktre w adnym razie nie run? A ja dodam jeszcze dwanacie tysicy zbrojnych, by strzegli zwierciada, i postawi ich wok dolnej kolumny, a oni ju zadbaj, eby staa prosto. Jeste zadowolony? Dobrze, no dobrze, nie zamierzam zabiera ci tego zwierciada odpar pojednawczo rabbi Solomon. 97

Abdul przysuchiwa si tym sporom z umiechem i wzrokiem zagubionym w pustce, Baudolino zrozumia wic, e pragn wypatrzy w zwierciadle choby cie swej dalekiej ksiniczki. W nastpnych dniach trzeba byo si pospieszy, gdy Poeta musia wyjecha, a nie chcia straci reszty historii powiedzia Baudolino Niketasowi. Na szczcie weszlimy na waciw drog. Na waciw drog? Przecie ten ksidz by moim zdaniem mniej godny wiary ni magowie przebrani za kardynaw i Karol Wielki wrd zastpw anielskich!... Ksidz bdzie godny wiary, jeli osobicie pokae, e jest pord ywych, i napisze list do Fryderyka.

12. Baudolino pisze list od ksidza Jana

Myl napisania listu od ksidza Jana natchna ich historia, ktr rabbi Solomon usysza w Hiszpanii od Arabw. Pewien eglarz, Sindbad, ktry y w czasach kalifa Haruna ar-Raszida, zosta pewnego razu rozbitkiem na wyspie, ktra znajdowaa si na linii ekwinokcjum, tak e dzie i noc trway tam rwno dwanacie godzin. Sindbad powiedzia, e widzia na tej wyspie mnstwo Hindusw, a zatem wyspa leaa blisko Indii. Hindusi zaprowadzili go przed oblicze ksicia Sarandibu. Ksi ten przemieszcza si wszdzie na tronie, ktry umieszczono na grzbiecie wysokiego na osiem okci sonia, a po bokach szli podwjnym szeregiem jego wasale i ministrowie. Poprzedza go herold ze zotym oszczepem, a za nim drugi ze zot maczug, na ktrej wierzchoku osadzony by szmaragd. Kiedy zsiada z tronu, by jecha konno, towarzyszyo mu tysic rycerzy okrytych jedwabiem i brokatem i wtedy na przedzie jecha inny herold, ktry wykrzykiwa, e przybywa krl w koronie, jakiej nie mia sam Salomon. Ksi udzieli Sindbadowi audiencji i zadawa mnstwo pyta o krlestwo, z ktrego eglarz przyby. Na koniec poprosi, by Sindbad przekaza Harunowi ar-Raszidowi list napisany ultramarynowym inkaustem na pergaminie ze skry jagnicia i mwicy: Ja, ksi Sarandibu, przed ktrym stoi tysic soni i w ktrego paacu ptaki, a mianowicie kosy, s wykonane z drogocennych kamieni, l ci pokojowe pozdrowienie. Uwaamy Ci za naszego brata i prosimy o przysanie odpowiedzi. Prosimy te, by przyj ten skromny dar. Skromnym darem by ogromny puchar z rubinu, o wntrzu wysadzanym perami. Dar i list sprawiy, e imi wielkiego Haruna ar-Raszida otoczono w saraceskim wiecie jeszcze wiksz czci. Ten twj eglarz z pewnoci dotar do krlestwa ksidza Jana oznajmi Baudolino. Tyle e po arabsku inaczej je nazywaj. Skama jednak, mwic, e ksidz wysa kalifowi listy i dary, albowiem Jan jest chrzecijaninem, a nawet nestorianinem, gdyby wic mia wysya jakie listy, wybraby cesarza Fryderyka. Napiszmy wic ten list rzuci Poeta. owic wszelkie wiadomoci, ktre posuyyby do budowania krlestwa ksidza, nasi przyjaciele poznali Kyota. Byt to urodzony w Szampanii modzieniec, ktry dopiero co wrci z podry do Bretanii i mia 99

nadal wyobrani rozpalon owymi opowieciami o bdnych rycerzach, czarownicach i zych urokach, ktre mieszkacy tamtych ziem snuj podczas nocnych czuwa, zasiadszy wok ognia. Kiedy Baudolino wspomnia mu o cudach, jakie kryje paac ksidza Jana, Kyot wykrzykn: Ale syszaem ju w Bretanii o takim albo bardzo podobnym zamku! To w nim przechowuje si Gradalis! A co ty wiesz o Gradalisie? spyta Boron, ktry sta si nagle podejrzliwy, jakby Kyot wycign rk po co, co naleao do niego, Borona. A co ty wiesz? spyta rwnie podejrzliwym tonem Kyot. Widz, e ten gradalis wam obu ley na sercu. Co to takiego? O ile mi wiadomo, gradalis to rodzaj miski. Miski, miski. Boron umiechn si pobaliwie. Raczej kielicha. A po chwili zdecydowa si wyjawi swj sekret. Dziwi mnie, e nic o tym nie wiecie. To najcenniejsza relikwia caego chrzecijaskiego wiata, puchar, w ktrym Jezus uwici wino podczas ostatniej wieczerzy i w ktry Jzef z Arymatei zebra pniej krew spywajc z boku Ukrzyowanego. Jedni powiadaj, e ten puchar nazywa si witym Graalem, inni zw go Sangrealem, krlewsk krwi, ten bowiem, kto wejdzie w jego posiadanie, staje si jednym z rodu wybranych rycerzy, jednym z potomstwa Dawida i naszego Pana. Gradalis wic czy Graal? spyta Poeta, ktry nastawi ucha, syszc o czym, co mogo cho troch doda wadzy. Nie wiadomo odpar Kyot. Niektrzy mwi nawet Grasal, a inni Graalz. I wcale nie jest powiedziane, e chodzi o kielich. Kto go widzia, nie pamita ksztatu, lecz tylko, e jest to rzecz obdarzona nadzwyczajn moc. A kto go widzia? spyta Poeta. Z pewnoci rycerze, ktrzy maj go w swej pieczy w Brocelandii. Lecz rwnie po nich przepad wszelki lad, tak wic poznaem tylko ludzi, ktrzy o tym opowiadali. Lepiej byoby, gdyby w tej sprawie mniej byo opowieci, a wicej stara, by si czego dowiedzie dokadniej rzek Boron. Ten chopak jedzie do Bretanii, dowiaduje si czego pite przez dziesite i ju patrzy na mnie, jakbym chcia zabra mu to, czego wcale nie ma. Tak jest ze wszystkimi. Jeden, drugi syszy, jak pada nazwa Gradalis, i myli, e tylko on go znajdzie. A ja pi lat spdziem w Bretanii i na wyspach zamorskich, ale nie snuem opowieci, tylko szukaem... I znalaze? spyta Kyot. Nie chodzi o to, by znale w Gradalis, lecz rycerzy, ktrzy wiedz, gdzie jest. Kryem to tu, to tam, wypytywaem, lecz nigdy do nich nie dotarem. Moe nie nale do wybranych. A teraz jestem tu i szperam w pergaminach z nadziej w sercu, e do100

grzebi si jakiego ladu, ktry umkn mi w owych borach... Po co tracimy czas na rozprawianie o owym Gradalisie? zbuntowa si Baudolino. Skoro jest w Bretanii lub na wyspach, nie obchodzi nas wiele, bo nie ma nic wsplnego z ksidzem Janem. Nie, zaprzeczy Kyot, gdy nigdy nie byo jasne, gdzie waciwie jest zamek i ukryty w nim kielich, ale doda, e cho wysucha mnstwa opowieci, bya i taka, wedle ktrej jeden z tych rycerzy, Feirefiz, odnalaz go i podarowa swemu synowi, ksidzu, pono pniejszemu krlowi Indii. Bzdury rzuci Boron powicibym wic cae lata na szukanie w niewaciwym miejscu? Kto ci opowiedzia o tym Feirefizu? Kada opowie moe by waciwa wtrci si Poeta i ledzc t Kyota, trafisz by moe na trop swojego Gradalisa. Lecz w tej chwili zaley nam nie tyle na jego odnalezieniu, ile na ustaleniu, czy warto powiza go z ksidzem Janem. Mj drogi Boronie, nie szukamy wszak rzeczy, jeno kogo, kto o niej mwi. I obrciwszy si w stron Baudolina: Co ty na to? Ksidz Jan ma Gradalis i std wanie wzia si jego wysoka godno, ktr moe przela na Fryderyka, skadajc mu kielich w darze! I mgby to by ten sam kielich z rubinu, ktry ksi Sarandibu posa Harunowi ar-Raszidowi podsun im myl Solomon, ktry z podniecenia powistywa teraz pozbawion zbw stron ust. Saraceni czcz Jezusa jako wielkiego proroka, mogli wic odnale kielich, ktry potem Harun podarowa ksidzu... Wspaniale! wykrzykn Poeta. Kielich jako przepowiednia odzyskania tego, co Maurowie nieprawnie posiedli. I nie tylko Jerozolimy! Postanowili sprbowa. Abdulowi udao si wykra noc ze scriptorium u witego Wiktora wielkiej ceny, nigdy nie wyskrobywany pergamin. Brakowao tylko pieczci, by upodobni pergamin do krlewskiego listu. W izbie przeznaczonej dla dwch, lecz teraz goszczcej sze osb zgromadzonych wok kolawego stou, Baudolino zamkn jak w natchnieniu oczy i dyktowa. Abdul pisa, gdy jego kaligrafia, ktrej nauczy si w chrzecijaskich krlestwach Outremer, moga przypomina sposb pisania liter aciskich przez czowieka Wschodu. Aeby wszyscy obecni mieli gowy pene pomysw i stosown bystro mylenia, zanim wzi si do dziea, zaproponowa, by skoczyli resztki zielonego miodu, ktre zostay jeszcze w naczyniu, lecz Baudolino owiadczy, e dzisiejszego wieczoru musz zachowa trzewo umysw. Od razu stana przed nimi kwestia, czy ksidz nie powinien posugiwa si swoim adamowym jzykiem lub przynajmniej grek, ale doszli do wniosku, e krl taki jak Jan ma zapewne na usugach sekretarzy, ktrzy znaj wszelkie moliwe jzyki, i przez szacunek dla Fryderyka winien pisa po acinie. Take dlatego doda Baudolino e list ma zdumie i przekona papiea i inne chrzecijaskie ksita, a zatem musi by dla nich zrozumiay. Wzili si do pracy. 101

Presbyter Johannes, z woli i mocy Boga i naszego Pana Jezusa Chrystusa pan nad tymi, ktrzy panuj, Fryderykowi, witemu i rzymskiemu cesarzowi, yczy zdrowia i wiekuistego bogosawiestwa boego... Doniesiono naszemu majestatowi, e masz w wielkiej estymie nasz wietno i e doszy do Ciebie wieci o naszej wielkoci. Lecz dowiedzielimy si od naszych wysannikw, e zapragne wysa nam jak rzecz przyjemn i zabawn, by ucieszy nasz askawo. Z ochot przyjmujemy dar i lemy Ci przez naszego posa ten znak, zapragnlimy bowiem dowiedzie si, czy dochowujesz wraz z nami wiernoci prawdziwej wierze i czy we wszystkim i przez wszystko gosisz wiar w Pana naszego Jezusa Chrystusa. Prosimy w szlachetnej naszej szczodroci, by przez naszego wysaca i dla powiadczenia swego afektu donis nam, azali jest rzecz jaka, ktra moe posuy Twej przyjemnoci. Przyjmij w zamian...

Zaraz, czekaj przerwa Abdul. To mogaby by stosowna chwila, by ksidz posa Fryderykowi Gradalis! Owszem odpar Baudolino ale ci dwaj gupcy, Boron i Kyot, nie umieli dotd wyjani, o co chodzi. Niejedno syszeli i niejedno widzieli, lecz pewnie nie wszystko spamitali. Dlatego proponowaem mid: trzeba rozjani im w gowach. Moe i tak. Baudolino, ktry dyktowa, i Abdul, ktry pisa, mogli poprzesta na winie, lecz wiadkw, czy raczej rda wiedzy, warto byo zachci zielonym miodem. I dlatego kilka chwil pniej Boron, Kyot (zdumiony nowymi wraeniami, jakich zazna) oraz Poeta, ktry zdy si ju rozsmakowa w miodzie, siedzieli na ziemi z tpymi umiechami na obliczach i bredzili niby winiowie Aloadyna. O tak mwi Kyot jest tu wielka sala i pochodnie, ktre rzucaj blask, jakiego nie sposb sobie wyobrazi. I pojawi si pa, ktry trzyma wczni tak bia, e odbijaj si od niej pomienie z kominka. Z ostrza wczni spywa na do pazia kropla krwi... Teraz przybywaj inni paziowie, niosc zote, zdobne w niella kandelabry, a w kadym pali si co najmniej dziesi wiec. Jacy pikni paziowie!... Wchodzi oto dwrka i niesie Gradalis, i sala wypenia si ogromn jasnoci... wiece bledn niby ksiyc i gwiazdy, gdy wstaje soce. Gradalis jest wykonany z najczystszego zota, w ktrym osadzono niezwykle pikne drogocenne kamienie, najcudowniejsze, jakie istniej w morzach i na ldach... A teraz wchodzi inne dziewcz i niesie srebrn tac... Lecz jak wyglda ten przeklty Gradalis?! wykrzykn Poeta. Nie wiem, widz jeno wiato... Ty widzisz jeno wiato rzek wwczas Boron lecz ja widz wicej. Sal owietlaj pochodnie, to prawda, a w tej chwili rozlega si grzmot, wszystko si strasznie zatrzso, jakby cay paac zapada si w otcha. Zupeny mrok!... Nie, promyk 102

soca owietla paac siedem razy janiej ni przedtem. Och, pojawia si wity Gradalis okryty serwet z biaego aksamitu i paac wypenia si woniami wszystkich korzeni wiata. I kiedy Gradalis wdruje wok stou, talerze rycerzy napeniaj si potrawami, jakich tylko sobie zaycz... Lecz jaki jest ten diabelny Gradalis? przerwa mu Poeta. Nie blunij, to kielich. Skd wiesz, skoro okrywa go aksamitna serweta? Wiem, bo wiem upiera si Boron. Powiedziano mi. Oby smay si w piekle i tysic diabw zadawao ci najgorsze mki! Pono masz wizj, a opowiadasz nam tutaj, co wiesz od innych, sam za nic nie widzisz? Jeste gorszy ni ten matoek Ezechiel, ktry nie wiedzia, co widzi, bo ydzi nie ogldaj miniatur i suchaj tylko gosw! Prosz ci, blunierco wtrci si Solomon nie o to, by oszczdzi mnie, lecz Bibli, ktra jest wit ksig take dla was, odraajcy poganie! Uspokj si, nie warto przekonywa go Baudolino. Ale posuchaj, Boronie. Przyjmijmy, e Gradalis to kielich, w ktrym nasz Pan uwici wino. W jaki to sposb mg Jzef z Arymatei zebra w nim krew Ukrzyowanego, skoro po zdjciu z krzya nasz Zbawiciel by martwy, a jak wiesz ze zmarych krew nie wypywa. Jezus nawet po mierci mg dokonywa cudw. Nie by to kielich wtrci si Kyot bo ten, ktry opowiada mi histori Feirefiza, wyjawi rwnie, e by to kamie z nieba, lapis ex coelis, a jeli by to kielich, to dlatego, e wydrono go w tym niebiaskim kamieniu. Czemu zatem nie by to grot wczni, ktra przebia wity bok? spyta Poeta. Czy nie powiedziae przedtem, e do sali wszed pa, ktry nis krwawic wczni? Ot to, i widz nie jednego, lecz trzech paziw z wczni, z ktrej pyn struki krwi... I potem ubranego jak biskup mczyzn z krzyem w doni, niesionego w lektyce przez czterech aniow. Stawiaj jego fotel przed srebrnym stoem, na ktrym ley teraz wcznia... Potem para dziewczt, ktre nios tac z ucit i skpan we krwi gow mczyzny. Potem biskup, ktry odprawia naboestwo nad wczni i podnosi hosti, a na niej ukazuje si wizerunek dziecka! Wcznia jest cudowna, to znak wadzy, gdy jest znakiem mocy! Nie, z wczni sczy si krew, lecz krople spadaj do kielicha i jest to dowd cudu, o ktrym mwiem powiedzia Boron. To takie proste... I na jego twarzy pojawi si umiech. Dajmy temu pokj rzuci zmartwiony Baudolino. Zostawmy Gradalis i idmy dalej. Przyjaciele moi rzek wwczas rabbi Solomon chodnym gosem, jaki przystoi czowiekowi, ktry bdc ydem, niezbyt si przejmuje wit relikwi przesad wy103

daje mi si, by ksidz przekazywa od razu w darze przedmiot tak znacznej wagi. A poza tym, jeliby kto przeczyta list, mgby poprosi Fryderyka o pokazanie tego cudu. Nie moemy jednak wykluczy, e opowieci, ktre usyszelimy z ust Kyota i Borona, ju gdzie kryy, wystarczyoby wic jakie napomknienie, by ten, kto chce zrozumie, zrozumia. Nie piszcie o Gradalisie, nie piszcie o kielichu, uyjcie jakiego mniej cisego terminu. Tora o najwzniolejszych sprawach nigdy nie mwi dosownie, lecz zgodnie z sekretnym sensem, ktry czytelnik winien odgadywa po trochu i ktry ma by zrozumiany, bo taka jest wola Najwyszego, oby wity by bogosawiony, dopiero przy kocu czasw. Powiedzmy wic, e wysya mu szkatu, skrzyni, ark, powiedzmy accipe istam veram arcam, przyjmij t prawdziw szkatu... Cakiem niele przyzna rabbi Solomon. Te sowa odsaniaj i jednoczenie zasaniaj. I otwieraj drog do caego kbowiska interpretacji. Przystpili z powrotem do pisania.
Jeeli zechcesz przyby do naszej dziedziny, oddamy ci najwikszy i najgodniejszy z naszych dworw i bdziesz radowa si naszymi bogactwami. A jeli zechcesz wrci do swego krlestwa, obsypiemy Ci nimi, mamy ich bowiem pod dostatkiem. Pamitaj o Sdzie Ostatecznym, a nigdy nie zgrzesz.

Po tym pobonym przypomnieniu ksidz przystpi do opisu swojej potgi. adnej pokory zaleca Abdul. Przecie ksidz zosta wyniesiony na takie wyyny, e moe pozwoli sobie na gest peen pychy. Moemy to sobie wyobrazi. Baudolino nie zna adnego wdzida. I dyktowa. w dominus dominatium przewysza potg wszystkich krlw na ziemi, a jego bogactwa byy nieskoczone, siedemdziesiciu dwch krlw pacio mu trybut, jego rozkazw suchay siedemdziesit dwie prowincje, aczkolwiek nie wszystkie chrzecijaskie w ten sposb satysfakcj dosta rabbi Solomon, gdy w krlestwie znalazy swe miejsce take rozproszone pokolenia Izraela. Wadza ksidza rozcigaa si na troje Indii, jego terytoria sigay po najdalsze pustynie, a po wie Babel. Co miesic przy stole ksidza podawano siedmiu krlom, szedziesiciu dwm diukom oraz trzystu szedziesiciu piciu hrabiom, a na co dzie zasiadao do stou dwunastu arcybiskupw, dziesiciu biskupw, patriarcha od witego Tomasza, metropolita Samarkandy i arcykapan Suzy. Czy nie za duo tego dobrego? spyta Solomon. Nie, nie zapewni Poeta. Chodzi o to, eby papiea i bazyleusa Bizancjum zalaa. I dodaj, e ksidz lubowa odwiedzi z wielkim wojskiem wity Grb i zada klsk wrogom Chrystusa. Bdzie to potwierdzeniem sw Ottona, a poza tym za104

mknie usta papieowi, gdyby zechcia wystpi z zarzutem, e nie udao mu si jednak przekroczy Gangesu. Jan sprbuje jeszcze raz i dlatego warto zabiega o odnalezienie go i zawarcie z nim przymierza. Podsucie mi teraz jakie pomysy bo musz wiedzie, jakie stworzenia yj w krlestwie Jana poprosi Baudolino. Powinny si tam znale sonie, wielbdy jedno i dwugarbne, hipopotamy, pantery, onagry, biae i rude lwy, nieme cykady, gryfony, tygrysy, lamie, hieny, wszystko, czego si u nas nigdy nie zobaczy i z czego kady, kto wyprawi si tam na polowanie, moe mie drogocenne skry. A dalej ludzie, jakich nikt nie widzia, lecz znani z ksig o naturze rzeczy i wszechwiata... Okrelani mianem Sagittarius, ludzie rogaci, fauny, satyry, pigmeje, psiogowi, olbrzymi wysocy na czterdzieci okci, jednoocy podpowiedzia Kyot. Doskonale, doskonale, zapisuj, Abdul, zapisuj! wykrzykiwa Baudolino. Jeli chodzi o ca reszt, wystarczyo wykorzysta to, co wymylono i powiedziano w poprzednich latach oczywicie dorzucajc stosowne upikszenia. Ziemia ksidza Jana pyna miodem i wszdzie byo tam mnstwo mleka rabbi Solomon by zachwycony, gdy odnajdywa echa Exodusu i Deuteronomium a za to nie yy na niej ni we, ni skorpiony, przepywaa przez ni rzeka Ydonus, ktra bierze pocztek w ziemskim raju, i jej nurt to... Kamienie i piasek zaproponowa Kyot. Nie odpar rabbi Solomon to byby Sambation. A nie powinnimy umieci tam take Sambationu? Owszem, lecz nie teraz, Ydonus wypywa z raju ziemskiego, a zatem zamiast wody ma... Szmaragdy, topazy, karbunkuy, szafiry, chryzolity, onyksy, beryle, ametysty stara si wesprze ich Kyot, ktry dopiero co przyszed i nie pojmowa, dlaczego jego przyjaciele wygldaj, jakby mieli zaraz zwymiotowa (jeszcze jeden topaz krzycza Baudolino a pokn go i potem wysram za okno), lecz teraz, po zwiedzeniu w toku swych poszukiwa tylu wysp szczliwych i rajw, mieli ju po dziurki w nosie drogocennych kamieni. Poniewa krlestwo byo pooone na Wschodzie, Abdul zaproponowa, by wymienili jakie rzadkie korzenie, i uzgodnili, e najlepszy bdzie pieprz. Boron wyjani, e pieprz pochodzi z drzew, na ktrych kbi si we, a kiedy dojrzewa, pod owe drzewa podkada si ogie, we umykaj i chowaj si w norach. Wtedy mona podej do takiego drzewa, potrzsn nim, by pieprz spad z gazek, potem za wypala si go, ale nikt nie wie jak. Czy pora ju na Sambation? spyta Solomon. Dawajmy rzek na to Poeta w ten sposb stanie si czym zupenie oczywistym, e dziesi rozproszonych pokole przebywa za rzek, a nawet wymiemy je wyranie, by Fryderyk mg je odnale i zyska jeszcze jeden li do wieca swojej chway. Abdul zauway, e Sambation jest potrzebny, gdy jako przeszkoda nie do poko105

nania przynosi zawd, pobudza pragnienie, a tym samym zawi. Kto zaproponowa, eby doda rwnie podziemny potok cennych klejnotw, Baudolino powiedzia, e Abdul moe zapisa take to, ale on sam nie przystaje na to, boi si bowiem, i znowu padnie nazwa topazu. Za to, idc za Pliniuszem i Izydorem, postanowiono umieci na ziemi Jana salamandry, to jest czteronogie we, ktre yj tylko w pomieniach. Jeli co jest prawd, dodajemy bez wahania oznajmi Baudolino bo najwaniejsze jest to, by nie opowiada bajek. W licie pooono jednak rwnie niemay nacisk na cnot rzdzc owymi ziemiami, gdzie kadego pielgrzyma wita si zgodnie z nakazami mioci bliniego, nie ma biednych ani zodziei, zbjcw, skpcw czy cudzoonikw. Ksidz owiadcza tu poniej, e jego zdaniem na caym wiecie nie ma drugiego monarchy tak bogatego i wadajcego tyloma poddanymi. By da dowd tego bogactwa, ktre zreszt rwnie Sindbad widzia u Sarandiba, ksidz opisa, jak to poprzedzany trzydziestoma krzyami, przy czym kady by wysadzany cennymi kamieniami, wyrusza na wojn, a kady krzy wieziono na rydwanie, a za kadym rydwanem dziesi tysicy jezdnych i sto tysicy piechoty. Kiedy natomiast wybiera si gdzie konno w czasach pokojowych, przed nim wieziono jeden krzy drewniany na pamitk mki Pana oraz napenion ziemi zot waz, eby przypomina wszystkim i sobie samemu, e prochem jestemy i w proch si obrcimy. Aeby jednak nikt nie zapomnia, e przejeda krl nad krlami, zabierano rwnie pen zota waz srebrn. Jeli woysz tam topazy, rozbij ci ten dzban na gowie ostrzeg Baudolino i Abdul zrezygnowa, przynajmniej tym razem, z topazw. Napisz jednak, e nie ma tam cudzoonikw i e nikt nie moe kama, kto za skamie, ginie na miejscu, to znaczy jakby umiera, gdy zostaje banit i wszyscy si ode odwracaj. Przecie napisaem ju, e nie ma tam wystpkw, nie ma zodziei... Nic nie szkodzi, warto rzecz t podkreli, krlestwo ksidza Jana musi by miejscem, gdzie chrzecijanie przestrzegaj dziesiciorga przykaza, cho papieowi nie udao si wszak uzyska niczego podobnego ze swoimi synami, a nawet sam kamie, i to wicej ni inni. A ponadto im wikszy nacisk pooymy na fakt, e nikt tam nie kamie, tym bardziej oczywiste bdzie dla wszystkich, e to, co pisze Jan, jest szczer prawd. A dalej Jan oznajmi, e co rok odwiedza w towarzystwie wielkiego zastpu wojska grobowiec proroka Daniela w pustynnej Babilonii, e w jego kraju owi si ryby, z ktrych krwi uzyskuje si purpur i e sprawuje wadz nad Amazonkami i Braminami. Bramini wydali si poyteczni Boronowi, gdy Aleksander Wielki zobaczy ich, kiedy dotar na wschd dalszy, ni mona sobie wyobrazi. Tym samym byli dowodem, e krlestwo Jana obejmowao take imperium Aleksandra. 106

Wobec tego pozosta ju tylko opis paacu i jego czarodziejskiego zwierciada, a na ten temat wszystko powiedzia kilka wieczorw wczeniej Poeta. Teraz przypomina szczegy, szepczc prosto do ucha Abdula, eby Baudolino nie usysza o topazach i berylach, a nie ulegao wtpliwoci, e w tym wypadku s wrcz konieczne. Sdz, e kto, kto przeczyta te sowa rzek rabbi Solomon zacznie si zastanawia, dlaczego wadca tak potny kae si nazywa po prostu ksidzem. Susznie przyzna Baudolino i w ten wanie sposb dojdziemy do zakoczenia. Pisz, Abdul...
Pytanie, jak to moliwe, o umiowany Fryderyku, ie nasza wznioso nie pozwala nam na miano godniejsze nili tytu Presbyter, przynosi zaiste zaszczyt Twej mdroci. To pewne, e nie brak na naszym dworze urzdnikw majcych stanowiska i tytuy znacznie godniejsze, zwaszcza jeli chodzi o hierarchi kocieln... Naszym szafarzem jest prymas i krl, krl i arcybiskup podczaszym, biskup i krl szambelanem, krl i archimandryta marszakiem dworu, krl i opat naczelnym kucharzem. Tak zatem nasza wysoko, nie mogc znie tego, by okrelano j podobnym mianem lub zaliczano do tych stanw, w ktre obfituje nasz dwr, rozkazaa, kierujc si pokor, by zwracano si do niej mianem nie tak wysokim, i przyznaa sobie nisz rang. Wystarczy na razie, e bdziesz wiedzia, i nasze terytorium rozciga si w jedn stron na cztery miesice drogi, w drug za nikt nie wie, dokd dociera. Gdyby umia zliczy gwiazdy na niebie i piasek w morzu, wwczas mgby zmierzy posiadoci nasze i moc nasz.

Kiedy nasi przyjaciele skoczyli list, prawie ju witao. Ci, ktrzy kosztowali mid, przeywali nadal stan radosnego oszoomienia, ktrzy za pili tylko wino, byli podchmieleni, a Poeta, ktry znowu nie wyrzek si adnej z tych dwch rzeczy, z trudem trzyma si na nogach. Szli uliczkami i placami, piewajc i dotykajc z czci pergaminu, gdy nabrali ju przekonania, e dopiero co dotar do nich z krlestwa ksidza Jana. Wysae go zaraz Reginaldowi? spyta Niketas. Nie. Po wyjedzie Poety przez wiele miesicy czytalimy go i doskonalilimy, wielokro wyskrobujc tekst i wpisujc go na nowo. Co jaki czas kto proponowa jakie mae uzupenienie. Wyobraam sobie jednak, e Reginald czeka na list... Sedno sprawy w tym, e w owym czasie Fryderyk usun Reginalda ze stanowiska kanclerza cesarstwa i powierzy je Krystianowi z Buch. Reginald jako arcybiskup Kolonii pozosta wprawdzie rwnie archikanclerzem Italii i nadal by czowiekiem bardzo potnym, tak e to on przygotowywa uroczystoci zwizane z kanonizacj Karola Wielkiego, lecz ta zmiana oznaczaa, w kadym razie w moich oczach, i Fryderykowi zacza ciy wszechobecno Reginalda. Jak w tej sytuacji podsun ce107

sarzowi list, ktrego w gruncie rzeczy chcia Reginald? Zapomniaem, i w tyme roku, roku kanonizacji, Beatrycze urodzia drugiego syna, i cesarz by zaprztnity innymi sprawami, tym bardziej e, wedug docierajcych do mnie pogosek, pierwszy nieustannie chorowa. Nic wic dziwnego, e min ponad rok. Reginald nie nalega? Najpierw mia inne sprawy na gowie. Potem za umar. Kiedy Fryderyk by w Rzymie, bo zamyli wanie przepdzi Aleksandra III i osadzi na tronie swojego antypapiea, wybucha zaraza, ktra, nie czynic adnej rnicy, zabieraa z tego wiata bogatych i biednych. Wtedy to umar Reginald. Byem tym wstrznity, cho nigdy tego czowieka za bardzo nie kochaem. Bywa arogancki i atwo si obraa, ale nie brakowao mu odwagi i do samego koca walczy za swojego pana. Niech dusza jego spoczywa w pokoju. Tyle e kiedy go zabrako, wyonio si pytanie, czy list ma jeszcze jaki sens. Tylko Reginald by do przebiegy, by umie wycign z niego korzyci, rozsyajc do kancelarii caego wiata chrzecijaskiego. Baudolino zamilk. A poza tym bya sprawa mojego miasta. Jakiego, przecie urodzie si wrd bagien? To prawda, zbytnio si pospieszyem. Musimy jeszcze zbudowa miasto. Wreszcie nie opowiadasz o miecie zburzonym! To prawda, pierwszy i jedyny raz w yciu widziaem narodziny, nie za mier miasta.

13. Baudolino patrzy na narodziny miasta

Mino ju dziesi lat pobytu Baudolina w Paryu; przeczyta wszystko, co mg przeczyta, od pewnej nierzdnicy bizantyjskiej nauczy si greki, napisa utwory poetyckie i listy, ktre miay by przypisane w przyszoci innym, w gruncie rzeczy zbudowa krlestwo, ktrego nikt nie zna lepiej ni on i jego przyjaciele, lecz nie dokoczy nauk. Pociesza si tym, e ju samo studiowanie w Paryu byo czym wspaniaym, jeli pomyle, e przyszed na wiat wrd krw, potem przypomnia sobie, i studiowanie przychodzi atwiej takim golcom jak on ni paskim synom, ktrzy musz uczy si sztuki walki, nie za czytania i pisania... Jednym sowem, nie czu si ani troch kontent. Pewnego dnia uwiadomi sobie, e ma z dokadnoci do miesica w jedn albo drug stron dwadziecia sze lat, a poniewa opuci dom rodzinny w wieku lat trzynastu, od tylu te lat nie byo go w domu. Poczu co, co nazwalibymy tsknot za rodzinnym krajem, tyle e on sam nie wiedzia, co to takiego, gdy taka tsknota nigdy nie bya jego udziaem. Dlatego uzna, e pragnie zobaczy przybranego ojca, i postanowi pojecha do Bazylei, gdzie cesarz zatrzyma si po kolejnym powrocie z Italii. Nie widzia Fryderyka od narodzin jego pierwszego syna. Kiedy przepisywa cigle na nowo list od ksidza, cesarz robi najrozmaitsze rzeczy, przemykajc z pnocy na poudnie, jedzc i pic na koniu jak jego barbarzyscy przodkowie, a dwr by tam, gdzie si w danej chwili zatrzyma. W tych latach pojawi si w Italii jeszcze dwa razy. Za drugim razem doszo w drodze powrotnej do starcia w Suzie, ktrej mieszkacy zbuntowali si i wzili jako zakadniczk Beatrycze, a sam cesarz musia umyka w przebraniu. Potem suzaczycy zwolnili j, nie czynic adnej krzywdy, ale on zdy ju wyobrazi sobie najgorsze i poprzysic Suzie zemst. Wrciwszy za zza Alp, nie mia chwili odpoczynku, musia bowiem doprowadzi do tego, by niemieccy ksita zmienili si w potulnych doradcw. Kiedy w kocu Baudolino ujrza cesarza, spostrzeg, e ten ma mroczne oblicze. Zrozumia, e z jednej strony Fryderyk martwi si zdrowiem starszego syna take noszcego imi Fryderyk z drugiej tym, co dzieje si w Lombardii. 109

 Przyznaj powiedzia cesarz i mwi to tylko tobie: moi podestowie, poborcy podatkowi i plenipotenci cigali nie tylko to, co mi si naley, lecz siedem razy wicej, od kadej rodziny pobierali co roku trzy soldy w starej monecie i dwadziecia cztery starodawne denary od kadego myna na wodach spawnych, rybakom zabierali trzeci cz ryb, a jeli kto umiera i nie mia mskich potomkw, na ich rzecz przepada cay spadek. Powinienem by da posuch docierajcym do mnie skargom, wiem to, lecz miaem inne sprawy na gowie... No i teraz wyglda mi, e lombardzkie gminy utworzyy lig, lig antycesarsk, tylko pomyl! I nad czym naradzali si najpierw? Nad odbudow mediolaskich murw! Miasta italskie byy zawsze buntownicze i niewierne, to prawda, ale liga to budowanie innej res publica! Jeli si zway, jak bardzo w Italii miasta nienawidz si wzajem, nie do pomylenia jest, by ta liga okazaa si trwaa, lecz tak czy owak jest to vulnus na cesarskim honorze. Kto przystpi do ligi? Kr pogoski, e w pewnym pooonym niedaleko Mediolanu opactwie zebrali si przedstawiciele Cremony, Mantui i Bergamo, potem za podobno Piacenzy i Parmy, ale to ju nie byo pewne. Lecz pogoski szy dalej, mwio si o Wenecji, Weronie, Padwie, Vincenzy, Treviso, Ferrarze i Bolonii. Bolonia! Zdajesz sobie spraw?! wykrzykiwa Fryderyk, chodzc przed Baudolinem to w jedn, to w drug stron. Chyba pamitasz? Dziki mnie ci przeklci mistrzowie mog zarabia, jak si im podoba, na swoich po dwakro przekltych uczniach, nie odpowiadajc ani przede mn, ani przed papieem, a teraz sprzymierzaj si z t lig? Ani troch wstydu! Brakuje ju tylko Pawii! Albo Lodi dorzuci Baudolino, by rzec co, co byoby jak cios obuchem. Lodi?! Lodi?! rykn Barbarossa i jego oblicze przybrao barw brody, tak e wyglda, jakby mia dosta apopleksji. Jeli miabym da wiar wieciom, ktre do mnie dochodz, Lodi uczestniczy w ich naradach! Wypruwaem sobie yy, eby broni tych durniw, i gdyby nie ja, mediolaczycy nadal z kad now por roku rwnaliby im miasto z ziemi, a oto knuj z wasnymi oprawcami i sprzysigaj si przeciwko swemu dobroczycy! Ale ojcze mj, co znacz te wszystkie podobno i zdaje si? zapyta Baudolino. Nie masz ju adnych wieci pewnych? Czy wy, ktrzy pobieracie nauki w Paryu, do koca stracilicie ju wyrozumienie, jak to jest na tym wiecie? Jeli jest liga, jest spisek, a jeli jest spisek, ci, ktrzy przedtem stali przy tobie, zdradzaj i opowiadaj ci rzeczy cakiem przeciwne, ni si tam wyprawia, nic wic dziwnego, e wanie cesarz dowiaduje si o wszystkim ostatni niby m o niewiernoci maonki, cho poza nim wie o tym caa okolica! Nie mg wybra gorszego przykadu, bo wanie w tym momencie wesza Beatrycze, ktra dowiedziaa si o przyjedzie drogiego jej sercu Baudolina. Baudolino za przy110

klkn, eby pocaowa do cesarzowej, nie wac si przy tym spojrze na jej twarz. Beatrycze zawahaa si przez chwil. Moe jej si wydao, e jeli nie okae, jaka czy ich konfidencja i afekt, zdradzi swe zakopotanie; pooya mu wic macierzyskim gestem do na gowie i wzburzya mu nieco wosy, zapominajc, i niewiasta, ktra skoczya trzydzieci lat, nie powinna w ten sposb traktowa dorosego ju, ledwie od niej modszego mczyzn. Fryderykowi wydao si to wszystko naturalne, on by przecie dla Baudolina ojcem, a ona matk aczkolwiek oboje jako rodzice przybrani. Jedynie Baudolino poczu, e jest tu nie na miejscu. Owo nieco dwuznaczne dotknicie, blisko niewiasty, zapach jej szat, ktry by jak wo ciaa, jej gos na szczcie klcza, nie mg wic zajrze jej w oczy, bo wtedy zbladby jak chusta i pad bez zmysw na ziemi sprawiy, e poczu nieznon rozkosz, skaon jednak poczuciem, i przez ten zwyky hod dla cesarzowej raz jeszcze zdradza swego ojca. Nie wiedziaby, jak si oddali, gdyby sam cesarz nie poprosi go o przysug czy moe nie rozkaza, co wychodzi wszak na jedno. Chcc mianowicie lepiej si rozezna w sprawach Italii, a nie ufajc ani oficjalnym posacom, ani posanym oficjelom, postanowi pchn na miejsce tych niewielu ludzi, ktrym ufa, ktrzy znali kraj, lecz nie byliby natychmiast rozpoznani jako ludzie cesarza, by odetchnli tamtejszym powietrzem i wrcili z nie zafaszowanym sprawozdaniem ze zdrady, do jakiej doszo. Baudolino chtnie rozstawa si z kopotliw sytuacj, w jakiej znajdowa si na dworze, lecz zaraz potem pojawio si jeszcze inne uczucie: niezwyke wzruszenie na myl, e zobaczy swoje strony. I wtedy poj wreszcie, e wanie z tej przyczyny wyprawi si w podr. Odwiedziwszy rozmaite miasta, pewnego dnia Baudolino, patataj, patataj albo raczej kap, kap na mule, udawa bowiem kupca wdrujcego sobie z targu na targ, dotar na te wzniesienia, za ktrymi po przebyciu sporej poaci rwniny mia przeprawi si na drugi brzeg Tanaro, i jadc raz terenem kamienistym, raz bagnistym, dotrze do ojczystej Fraschety. Cho w owych czasach, kiedy kto opuszcza rodzinny dom, opuszcza go na dobre, nie mylc zgoa o powrocie, Baudolino poczu wrd trudw podry mrowienie w czonkach, gdy nagle ogarna go trwoga na myl, i rodzice mogli ju odej z tego wiata. Gdyby tylko to! Co gorsza ni z tego, ni z owego stany mu przed oczyma twarze tutejszych chopakw: Masulu dei Panizza, z ktrym zastawia puapki na dzikie krliki, Porcelli, zwany Ghino (a moe Ghini, zwany Porcello?), z ktrym, gdy tylko si zobaczyli, obrzucali si kamieniami, Aleramo Scaccabarozzi, zwany Ciul, i Cuttica z Quargnento, z ktrymi owi ryby w Bormidzie. Panie mwi sobie czybym mia zaraz umrze, jako e pono w chwili mierci czowiekowi staj przed oczyma rzeczy 111

z dziecistwa... Bya wigilia Boego Narodzenia, ale Baudolino nie wiedzia o tym, gdy w swej wdrwce straci rachub dni. Dra z chodu na swojej rwnie zzibnitej mulicy, lecz niebo byo przejrzyste w wietle zmierzchu, czyste jak w dni, kiedy czuje si ju zapach niegu. Rozpoznawa miejsca, jakby przejeda tdy zaledwie wczoraj, pamita bowiem, jak wyprawi si na te wzgrza ze swoim ojcem, eby odda trzy sprzedane muy, dyszc z wysiku podczas wspinaczki, ktra moga nadwtli siy dzieciaka, a przecie trzeba byo jeszcze popdza zwierzta nie majce najmniejszej chci do podejmowania takiego znoju. Za to w powrotnej drodze mogli radowa oczy widokiem rozcigajcej si w dole rwniny i zbiega ku niej bez najmniejszego trudu. Baudolino przypomnia sobie, e blisko ju rzeki rwnina nieco si wypitrzaa, tworzc garb, i z jego wierzchoka ujrza wwczas, jak z mlecznobiaej mgy wyaniaj si dzwonnice kilku miasteczek nad rzek: Bergoglio i Roboreto, a troch dalej Gamondio, Marengo i Palei, czyli ten rejon bot, wirw i zagajnikw, na ktrego obrzeach wznosi si, by moe nadal, chata zacnego Gagliauda. Tym razem jednak zobaczy z wierzchoka inn panoram, jakby wszdzie dokoa, na wzgrzach i w dolinach, powietrze osuszyo si i tylko rwnina przed jego oczami bya usiana kbami mgy, tymi szarawymi bryami, ktre w drodze wychodz co jaki czas czowiekowi na spotkanie, otulaj go tak szczelnie, e nic ju nie widzi, a pniej przechodz, jak przyszy do, e Baudolino powiedzia sobie: miej si na bacznoci, dokoa moe by nawet sierpie, lecz nad Fraschet wadz sprawuj wieczne mgy, podobnie jak niegi nad Alpami i wcale nie czu z tego powodu przykroci, kto bowiem urodzi si wrd mgie, zawsze czuje si w nich jak w domu. W miar schodzenia ku rzece coraz wyraniej zdawa sobie jednak spraw, e te opary to wcale nie mga, lecz dymy, przez ktre przezieray rodzce je ogniska. Poprzez ten dym i pomienie Baudolino wypatrzy, e na rwninie po drugiej stronie rzeki, wok dawnego Roboreto, rozciga si pord pl miasteczko i e jak grzyby po deszczu wyrosy tam nowe domy, czasem murowane, a czasem z drewna, przy czym wiele byo nadal nie ukoczonych, natomiast dalej na zachd zaczto wznosi mury obronne, jakich nigdy w tych stronach nie widziano. Nad ogniskami wisiay kocioki, moe z wod, aby nie zamarza od razu, a troch dalej inni ludzie wlewali j do dow z wapnem czy zapraw. Baudolino widzia w Paryu pocztek budowy nowej katedry, ktr wznoszono na wyspie porodku rzeki, wic wszystkie te machiny i rusztowania uywane przez mistrzw mularskich nie byy mu zgoa obce; o ile zna si na miastach, wanie dobiega koca proces wyaniania si miasta z nicoci i by to widok, jaki czowiek moe zobaczy jeden jedyny raz w caym yciu jeli ma szczypt szczcia. Czyste szalestwo, do odwrci na chwil gow, eby ci zaraz spatali figla powiedzia sobie i spi mua ostrogami, eby znale si jak najszybciej w dolinie. 112

Pokona rzek na tratwie, ktr przewoono wszelkich ksztatw i wielkoci kamienie, zatrzyma si w miejscu, gdzie paru robotnikw, stojc na chwiejnych rusztowaniach, budowao mur, inni za, na dole, za pomoc koowrotu dostarczali tamtym kosze wypenione tuczniem. Koowrt by koowrotem tylko z nazwy, trudno byoby bowiem wymyli co bardziej prostackiego. Wykonano go nie z mocnych supw, lecz raczej z erdzi, chwia si wic i robotnicy obsugujcy go na dole mniej zajci byli cigniciem liny ni podtrzymywaniem chwiejcych si masztw. Baudolino zaraz pomyla: Wida, e kiedy tutejsi bior si do czego, albo robi to le, albo jeszcze gorzej, czy to kto sysza pracowa w ten sposb? A ty, gdyby by nad nimi majstrem, dawno ju wziby jednego z drugim za tyek i wrzuci do Tanaro. Potem jednak zobaczy nieco dalej grup prbujc z marnie ociosanych kamieni, nie wygadzonych belek i filarw wygldajcych, jakby ich gowice zaprojektowa skoczony idiota, zbudowa niewielki portyk. Oni take przygotowali sobie co w rodzaju krka do wcigania materiaw budowlanych i Baudolino uwiadomi sobie, e w porwnaniu z nimi tamci od muru byli biegli jak majstrowie z Comacchio. Ale pniej, kiedy pojecha dalej i zobaczy jeszcze innych, ktrzy budowali tak, jak czyni to dzieci, kiedy bawi si botem, i doszli ju do kocowych, mona by powiedzie, kopniakw wymierzanych budowli wznoszonej z muu i nieksztatnych kamieni i identycznej jak trzy inne ju postawione i okryte strzech z byle jak zwizanej somy zaprzesta porwna. W ten sposb powstawao co w rodzaju uliczki z niechlujnie zbudowanymi chatami jakby robotnicy cigali si, kto skoczy pierwszy, nim nadejd wita, i nie zwaali na adne zasady, ktrych winien si trzyma rzemielnik. Wdrujc niebezpiecznym labiryntem tego placu budowy, widzia jednak czasem mury wzniesione porzdnie pod ktem prostym, fasady o starannie dopasowanych elementach, bastiony, ktre cho nie dokoczone robiy wraenie potnych i zapewniajcych bezpieczestwo. Domyla si wic, e przy budowie miasta pracowali ludzie z rnych stron i rnej biegoci; wielu byo z pewnoci nowicjuszami w tym rzemiole, wieniakami, ktrzy domy budowali tak, jak przez cae ycie wznosili szopy dla zwierzt, ale innym nie brakowao wprawy w mularskiej sztuce. Prbujc zorientowa si co nieco w tej rozmaitoci wiedzy budowlanej, Baudolino odkrywa rwnie rozmaito dialektw ktre wskazyway, e zbiorowisko ruder wznosili wieniacy z Solero, ta wykrzywiona wiea bya dzieem monferratczykw, t wstrtn zapraw przygotowywali pawijczycy, te deski piowali ludzie dotychczas zajmujcy si cink drzew w Palei. Kiedy jednak sysza kogo wydajcego rozkazy lub patrzy na pracujcego naleycie robotnika, sysza dialekt genueski. Czybym trafi na rodek placu budowy wiey Babel zadawa sobie pytanie Baudolino albo do abdulowej Hibernii, gdzie siedemdziesit dwa jzyki odtworzyy jzyk adamowy czc poszczeglne jego gwary zupenie tak samo, jak miesza si glin 113

z wod lub pak z ywic? Cho jednak ci ludzie tak odmiennych ras, ktrzy w zwykych okolicznociach wystrzelaliby si nawzajem z ukw, nie mwi na razie owym jzykiem adamowym, a niechby i mwili wszyscy naraz siedemdziesicioma dwoma jzykami, to przecie wykonuj sw marn robot z mioci i zgodnie! Zbliy si do grupy, ktra umiejtnie przykrywaa jak budowl belkowaniem, jakby mia to by koci opacki, wykorzystujc do tej czynnoci wielki kierat, poruszany nie si rczn, lecz kosk. Ko nie mia na szyi duszcej go ptli, ktrej uywao si jeszcze gdzieniegdzie po wsiach, ale mg pracowa sprawnie dziki wygodnemu chomtu. Robotnicy odzywali si do siebie z pewnoci po genuesku i Baudolino zaraz zagada w ich dialekcie aczkolwiek nie posugiwa si nim bezbdnie, nie ulegao wic wtpliwoci, e nie jest z ich stron. Jaki to pikny gmach wznosicie? spyta, by zacz jako rozmow. Jeden z robotnikw spojrza na spode ba i odpar, e buduj machin, ktra suy do drapania si po kuce. Wszyscy zaczli si mia i wida byo, e miej si z niego, Baudolino (w ktrym krew wrzaa, gdy musia udawa bezbronnego kupca dosiadajcego mua, chocia w jukach mia miecz pieczoowicie owinity w bel tkaniny) odpowiedzia mu w dialekcie fraschetaskim, ktry po wszystkich tych latach sam pcha si mu na usta, wyjaniajc, i nie potrzebuje adnych machinae, albowiem po kuce, przez osoby wyszego stanu zwanej ptaszkiem, drapay go ich nierzdne matki. Genueczycy nie pojli zbyt dokadnie sensu jego sw, lecz wyczuli intencj. Porzucili swoje zajcia, chwycili ten kamie, w oskard i stanli pkrgiem wok mua. Na szczcie do tego miejsca zbliay si akurat jeszcze inne osoby a wrd nich jedna wygldajca na rycerza, ktry posugujc si rodzajem lingua franca, ni to aciskim, ni to prowansalskim, ni to nie wiadomo ju jakim, powiedzia genueczykom, e wdrowiec mwi jak kto z tych stron, nie mog go wic traktowa tak, jakby nie mia prawa tdy przejeda. Genueczycy usprawiedliwiali si, mwic, e wdrowiec wypytywa niczym szpieg, rycerz za wyjani, e jeli nawet cesarz wysya szpiegw, tym lepiej, niechaj dowie si, i powstaje tu, jemu na zo, miasto. Nastpnie zwrci si do Baudolina: Nigdy ci nie widziaem, lecz wygldasz mi na kogo, kto wraca do siebie. Zamierzasz do nas doczy? Panie odrzek nader dwornie Baudolino urodziem si we Fraschecie, lecz wyjechaem std wiele lat temu, nie wiedziaem wic nic o tym, co si tu dzieje. Zw si Baudolino i jestem synem Gagliauda Aulariego... Nie skoczy mwi, gdy w grupie nowo przybyych jaki biaowosy i biaobrody starzec podnis kij i zacz wykrzykiwa: Kamco bez serca, oby razi ci grom, jak miesz uywa imienia mego nieszczsnego syna Baudolina, syna Gagliauda noszcego przydomek Aulari, tego syna, ktry 114

tyle lat temu opuci dom z alamaskim panem, gadkim kiejby krlewitko, a po prawdzie by takim, co uczy mapy tacowa, bo po moim chopiciu ni widu, ni sychu, i po tylu latach pewnie ju pomar, i teraz ja i moja wita maonka opakujemy go od trzydziestu lat, to najwiksza ao w naszym yciu, ktre i tak byo funta kakw warte, lecz straci syna to przecie bieda, jakiej nie pojmie ten, kto jej nie zazna! Na to Baudolino wykrzykn: Ojcze, ty to! I gos mu jakby zwtla, a w oczach pokazay si zy, ktre nie zasoniy jednak wielkiego rozradowania. Potem za doda: A ponadto nie ma tu adnych trzydziestu lat aoci, bo opuciem was ledwie trzynacie lat temu, i winiene by kontent, albowiem nie zmarnowaem ich i teraz jestem kim. Starzec podsun si do mua, przyjrza bacznie Baudolinowi i rzek: Przebg, to przecie ty! Choby przeszo i trzydzieci lat, nie zmienioby si to niepoczciwe spojrzenie, i wiesz, co ci rzek? Choby i sta si kim, nie moesz przeczy wasnemu ojcu i jeli powiedziaem trzydzieci lat, to przez to, e dla mnie byo ich trzydzieci i e przez trzydzieci lat moge da jaki znak ycia, nicponiu jeden, zniszczye rodzin i zejd no z tego zwierzcia, ktre pewnie ukrad, a poami ci na bie ten kij! I ju chwyci Baudolina za buty, prbujc cign go z mua, ale stan midzy nimi ten, ktry wyglda tu na najwaniejszego. Daj pokj, Gagliaudo, widzisz syna po trzydziestu latach... Trzynastu poprawi go Baudolino. Zmilcze, bo teraz rozmawiamy my dwaj... Widzisz go po trzydziestu latach, na Boga ywego, a w takim razie, winiene go ucisn i podzikowa Bogu! Baudolino zsiad wic z mua i mia si rzuci w ramiona Gagliauda, ktry przela ju pierwsz z, lecz oto pan, ktry wyglda tu na najwaniejszego, znw stan midzy nimi i zapa Baudolina za kark. Lecz jeli kto ma tu z tob rachunki do wyrwnania, to jestem nim ja. A kime ty jeste? spyta Baudolino. Jam jest Oberto z Foro, ale ty tego nie wiesz, a waciwie nie pamitasz. Miaem wwczas dziesi lat i mj ojciec zechcia przyj do twojego, eby obejrze osy, ktre zamierza kupi. Ja byem ubrany, jak przystoi synowi rycerza, i mj ojciec nie chcia, bym wszed do stajni, mogem si bowiem zbruka. Jem wic chodzi wok domu, a za domem bye ty, szpetny i plugawy, jakby wylaz z kupy mierzwy. Podszede, spojrzae na mnie, spytae, czy chc si pobawi, ja durny odparem: dobrze, a ty pchn mnie tak, e wpadem w wiskie koryto. Kiedy ojciec ujrza mnie w tym stanie, dostaem nieze cigi za to, e zniszczyem nowe ubranie. Niechby i tak byo odrzek Baudolino ale to przecie historia sprzed trzydziestu lat... Trzynastu, chwali Boga, i nie ma dnia, bym sobie o tym nie przypomnia, bo 115

nigdy nie byem tak upokorzony jak wtedy, i nie ma dnia, bym nie powtarza sobie, e jeli spotkam syna Gagliauda, zabij go bez litoci. I chcesz mnie zabi w tej chwili? Nie, w tej chwili nie, gdy my tutaj prawie skoczylimy budowa miasto, by walczy z cesarzem, kiedy postanie tu jego noga, nie mam wic czasu na zabijanie kogo jak ty. Cae trzydzieci lat... Trzynacie. Cae trzynacie lat nosiem ten gniew w sercu, a wanie teraz musia mi min. Jak to si mwi, bywa i tak... Tylko nie prbuj wodzi mnie za nos. Dalej, uciskaj ojca. A jeli potem przeprosisz mnie za tamto, pjdziemy niedaleko, w miejsce, gdzie witujemy z powodu ukoczenia budowli, bo w takich razach trzeba odbi szpunt i jak powiadano niegdy, nue, hulaj dusza. Baudolino znalaz si w maej winiarni. Nie zbudowano jeszcze miasta, lecz pomylano ju o obery z pikn altan na dziedzicu, aczkolwiek o tej porze roku lepiej byo zasi w rodku, w niszy urzdzonej w wielkiej beczce, przy jednym z dugich stow zastawionych nccymi dzbanami i pmiskami penymi kiebasek z oliny, ktre trzeba je naci noem wzdu i podsmay na przyprawionej czosnkiem oliwie wyglday, kiedy je przed czowiekiem stawiano (tumaczy Baudolino przeraonemu Niketasowi), jak pkate bukaki: paluszki liza. Nic dziwnego, e wszyscy biesiadnicy byli weseli, pachncy czosnkiem i podchmieleni. Oberto z Foro obwieci powrt syna Gagliauda Aulariego i zaraz ten i w zerwa si, by poklepa po ramieniu Baudolina, ktry wytrzeszcza z pocztku oczy, tak by zaskoczony powitaniem, a potem j odwzajemnia owe poklepywania i zdawao si, e bd si tak rozpoznawa bez koca. Dobry Boe, przecie ty jest Scaccabarozzi, a ty Cuttica z Quargnento. A ty? Nie, nic nie mw, niech zgadn, Squarciafichi! A kog tu mamy? Jeste Ghini czy Porcelli? Nie, Porcelli to on, ten, ktrego zawsze obrzuca kamieniami! Ja byem Ghino Ghini i prawd mwic, jestem nim i dzisiaj. Razem chodzilimy na lizgawk. Panie Jezu, prawda, ty jeste Ghini. Czy to nie ty umiae sprzeda wszystko, nawet ajno swoich kz, jak wtedy temu pielgrzymowi, ktremu wmwie, e to prochy witego Baudolina? A jake, no i zostaem kupcem, sam powiedz, czy nie to byo mi pisane. Zgadnij teraz, kim jest ten tu... Merlo, no przecie! Merlo, co ci cigle mwiem? Mwie: szczliwy, bo gupi, ale nie bierz sobie tego do serca... I niczego nie wezm, bo nie mam czym i pokaza praw rk bez doni. Oblenie Mediolanu, dziesi lat temu. 116

 Miaem wanie na kocu jzyka, e wedle tego, co wiem, ci z Gamondio, Bergoglio i Marengo zawsze stali przy cesarzu. Jak doszo do tego, e najpierw bylicie z nim, a teraz budujecie przeciwko niemu miasto? Zaczli tumaczy wszyscy naraz i Baudolino zrozumia tylko, e wok starego zamku i kocioa Matki Boskiej z Roboreto powstao miasto wzniesione przez ludzi z ssiednich miasteczek, jak wanie Gamondio, Bergoglio i Marengo; przybyli tu ze wszystkich stron wraz z caymi rodzinami, z Rivalta Bormida, Bassignana czy Piovera, by zbudowa dla siebie domy. Ju w maju trzech z nich, Rodolfo Nebia, Aleramo z Marengo i Oberto z Foro, zawieli do Lodi i wrczyli zgromadzonym tam przedstawicielom gmin zawiadomienie o przyczeniu si nowego miasta, cho wtedy jeszcze istniao ono bardziej w wyobrani ni nad Tanaro. Ale przez cae lato i jesie pracowali jak woy robocze i oto miasto byo ju prawie gotowe, gotowe do tego, by zagrodzi drog cesarzowi, kiedy ten znowu pofolguje swej zej skonnoci i zechce zjawi si w Italii. Co tu zagradza zapyta nieco sceptycznie Baudolino moe przecie omin to miejsce... Nie, nie odparli nie znasz cesarza (a jake!), miasto powstajce bez jego zgody to zniewaga, ktr mona zmy tylko krwi, bdzie musia przystpi do oblenia (i tutaj mieli racj, dobrze znali charakter Fryderyka), dlatego mury musz by mocne, a ulice poprowadzone z myl o wojnie, i dlatego potrzebowalimy genueczykw, ci bowiem, cho eglarze, wyprawiaj si do dalekich krajw, by budowa nowe miasta, i wiedz, jak si do tego wzi. Genueczycy nie s jednak z tych, co dadz co za nic zauway Baudolino. Kto im paci? To oni zapacili, poyczyli ju tysic genueskich soldw, a nastpnych par tysicy obiecali w nadchodzcym roku. A co to znaczy, e ulice s planowane z myl o wojnie? Niech wyjani mu Emmanuele Trotti, bo on wpad na ten pomys, gadaje, bo ty Poliorcet! Co to takiego polio co tam? Cisza, Boidi, niech mwi Trotti. I Trotti (a podobnie jak Oberto wyglda na miles, to jest rycerza, do godnego, cho hodowego wasala) przystpi do wyjanie: Miasto musi odpiera wroga, by ten nie wtargn na mury, lecz jeli zdarzy si nieszczcie i wtargnie, miasto nadal musi stawia mu czoo i wreszcie wyoi go porzdnie po grzbiecie. Jeeli wrg trafi od razu za murami na gmatwanin uliczek, w ktrych znajdzie schronienie, ju si go nie dopadnie, rozbiegnie si na wszystkie strony i raz-dwa rozprawi si z obrocami. Jeeli natomiast pod murami bdzie obszerny plac, pozostanie wystarczajco dugo bez osony, by zza wgw i z okien posypay si na strzay i kamienie, i zostanie zdziesitkowany, nim pokona t przestrze. (To wanie powinno si zrobi w Konstantynopolu wtrci ze smutkiem Niketas a pozwolono, by pod samymi murami powstaa ta gmatwanina uliczek... Racja 117

 mia ochot odpowiedzie Baudolino ale potrzebni s jeszcze mczyni z jajami jak moi ziomkowie, nie za tacy, co fajdaj ze strachu jak te ciemigi z twojej gwardii cesarskiej. Przemilcza to jednak, bo nie chcia urazi swego rozmwcy, i powiedzia tylko: bd cicho, nie przerywaj Trottiemu, pozwl mi mwi). Trotti cign wic: A jeeli wrg pokona otwart przestrze i zapuci si ju w ulice, musz by krte, by nie dao si strzela z uku na wprost, nie mona te szuka natchnienia u staroytnych Rzymian, ci bowiem tworzyli z ulic kratk. Kiedy ulica jest prosta, wrg zawsze wie, co go czeka, musi zatem by mnstwo zaomw czy ostrych skrtw, jak kto woli. Obroca czai si za rogiem, na ziemi i na dachach, i zawsze wie, co robi nieprzyjaciel, bo na ssiednim dachu, cigncym si pod ktem w stosunku do poprzedniego, ukry si inny obroca, ktry widzi wroga i daje znaki tym, co go jeszcze nie widz. A wrg nigdy nie widzi, co ma przed sob, i to spowalnia jego napr. Pynie std wniosek, e miasto powinno mie domy rozstawione byle jak, niby zby u staruszki; wydaje si ono szkaradne, lecz wanie to jest dla niego dobre. A wreszcie przyda si faszywy podkop! Tego nam jeszcze nie mwi przerwa mu Boidi. Bo nie mogem, dopiero co opowiedzia mi o tym pewien genueczyk, ktry dowiedzia si o wszystkim od pewnego Greka, a jest to pomys Belizariusza, wodza cesarza Justyniana. Jaki cel stawia sobie oblegajcy? Chce wydry podziemne korytarze, ktre doprowadz go do rodka miasta. O czym marzy? e natrafi na gotowy podkop, o ktrym nie wiedz oblegani. Drymy mu wic drog prowadzc z zewntrz murw do miasta i zasaniamy wejcie krzakami, ale nie na tyle dokadnie, by nieprzyjaciel prdzej czy pniej go nie odkry. Drugi koniec podkopu, ten wychodzcy w obrbie murw, musi by ciasn kiszk, eby zmieci si w niej tylko jeden czowiek, najwyej dwch, z krat na kocu, bo wtedy pierwszy z nich bdzie mg powiedzie, e po jej drugiej stronie wida plac i, bo ja wiem, rg jakiej kaplicy, widomy znak, i chodnik doprowadza do miasta. Przy kracie czuwa jednak stale stra i kiedy oddzia nieprzyjaciela w kocu przybywa, wychodz pojedynczo na powierzchni, tak e mona ich powala jednego po drugim... A nieprzyjacielowi brak pitej klepki i wychodzi dalej, bo nie wie, e ci z przodu padaj jak dojrzae figi zachichota Baudolino. A kto ci powiedzia, e nieprzyjaciel ma wszystkie klepki? Spokojnie. Rzecz trzeba jeszcze przemyle, ale nie jest to pomys, ktry naleaoby od razu odrzuci. Baudolino wzi na stron Ghiniego, ktry by teraz kupcem, a wic zapewne czowiekiem rozsdnym, stpajcym mocno po ziemi, nie jak ci rycerze, lennicy wasali, gotowi walczy o przegran spraw, byle zyska rycersk chwa. Posuchaj no, Ghinn, podaj jeszcze wina i co mi powiedz. Zgadzam si z tym, e Barbarossa musi przystpi do oblenia, eby nie straci twarzy, i w ten sposb ci z ligi 118

bd mieli czas, by przygotowa si do walki z cesarzem scherlaym po obleniu. Ale za wszystko zapac mieszkacy miasta. A ty chcesz mi wmwi, e nasi ludzie porzucili miejsca, gdzie jako tako si im wiodo, i przybyli tutaj, by da si zabi dla przyjemnoci pawijczykw? I chcesz mi wmwi, e genueczycy, ktrzy nie wyskrobaliby ani solda, by wykupi wasn matk od Saracenw, nie szczdz wam pienidzy ni trudu, bycie zbudowali miasto poyteczne co najwyej dla Mediolanu? Baudolinie odpar mu na to Ghini sprawa nie jest zgoa taka prosta. Bacz, gdzie jestemy. Umoczy palec w winie i j kreli znaki na stole. Tutaj jest Genua, pojmujesz? A tutaj Terdona, dalej Pawia i jeszcze dalej Mediolan. To bogate miasta, a Genua jest portem. Genua musi mie woln drog, eby handlowa z miastami lombardzkimi, czy nie mam racji? A szlak ldowy prowadzi przez doliny Lemme, Orby, Bormidy i Scrivii. Mwimy tu o czterech rzekach, tak czy nie, i wszystkie one spotykaj si tutaj, nad Tanaro. Jeeli masz wic most nad Tanaro, masz te otwart drog dla handlu z marchi Monferratu i z innymi miejscami, kto wie jak odlegymi. Pojmujesz? Sedno sprawy w tym, e pki Genua i Pawia rozstrzygay wszystkie sprawy tylko midzy sob, najlepiej dla nich byo, aeby te doliny nie miay adnego pana, a od czasu do czasu zawieray przymierza, na przykad z Gavi albo Marengo, i wszystko szo jak po male... Kiedy jednak zjawi si cesarz, Pawia z jednej strony, a Monferrat z drugiej stany przy cesarstwie i Genua zostaa odgrodzona od lewicy i od prawicy, a jeli przejdzie do cesarza, moe zapomnie o handlu z Mediolanem. Trzeba wic utrzyma Terdon i Novi, dziki nim bowiem ma si wadz nad dolinami Scrivii i Bormidy. Lecz wiesz, co si stao, cesarz zrwna z ziemi Terdon, Pawia rozcigna wadanie nad ziemi tortosk a po Apeniny, nasze miasteczka stany przy cesarzu i chciaem, do diaska, sprawdzi, czy moemy, cho tak mali, postawi na swoim. Co musieliby nam da genueczycy, bymy przeszli na drug stron? Co, o czym si nam nawet nie nio, to jest miasto z rajcami, onierzami, biskupem i murami, miasto, ktre pobieraoby myto od ludzi i towarw. Zdajesz sobie spraw, Baudolinie, e wystarczy most na Tanaro, eby mie w brd pienidzy; siedzisz sobie i dasz od jednego skromnej monety, od drugiego dwch pulard, od trzeciego za caego wou, oni za szast prast pac, bo miasto to kraina obfitoci, tylko popatrz, jacy bogaci byli ci z Terdony w porwnaniu z nami, z Palei. A miasto, ktre przynosi poytek nam, przynosi go te lidze i Genui, jak ci ju mwiem, albowiem cho sabe, przez to samo, e tu jest, moe wszystkim pomiesza szyki i daje rkojmi, i w tej okolicy nie moe rzdzi si ani Pawia, ani cesarz, ani marchia Monferratu... To prawda, ale w pewnym momencie zjawi si Barbarossa i zgniecie was midzy paznokciami jak gnid. Nie tak szybko! Kto to powiedzia? Sedno sprawy w tym, e kiedy tu przyjdzie, zastanie miasto. Sam wiesz, jak to jest, oblenie kosztuje i trwa, zoy si mu wiernopod119

dacz przysig, on bdzie zadowolony (u takich ludzi honor ponad wszystko) i wyniesie si gdzie pieprz ronie. Przecie ci z ligi i genueczycy wydali mnstwo pienidzy, eby powstao miasto, a wy powiecie ot tak, eby pocaowali si gdzie? To zaley, kiedy zjawi si Barbarossa. Wiesz dobrze, e te miasta co trzy miesice zmieniaj przymierza jak gdyby nigdy nic. Poczekamy, zobaczymy. By moe wtedy liga bdzie sprzymierzona z cesarzem. (Panie Niketasie opowiada Baudolino zaklinam si na oczy moje, sze lat pniej, kiedy Fryderyk oblega miasto, wspomagali go genuescy procarze, pojmujesz, genueczycy, ktrzy przyczynili si do wzniesienia tych murw!) A jeli nawet bdzie inaczej cign Ghini wytrzymamy oblenie, bo niech to dunder winie, na tym wiecie nie ma nic za darmo. Zanim jednak porozmawiamy, chod, zobacz... Uj Baudolina za rk i wyprowadzi z obery. By ju wieczr i zrobio si chodniej. Wyszli na placyk, od ktrego jak si wydawao powinny odchodzi co najmniej trzy drogi, ale zbudowano dotd tylko dwa naroniki: niskie, jednopitrowe, okryte strzech domy. Mrok rozpraszao wiato padajce z okien i od ogni podsycanych przez ostatnich przekupniw, ktrzy wykrzykiwali: szlachetne damy, oto nadciga wita noc i nie chcecie chyba, by wasi mowie zasiedli do pustego stou. Nieopodal miejsca, gdzie w przyszoci mia powsta trzeci naronik, zaj stanowisko szlifierz, ktry polewa wod koo oseki i dobywa wysokie dwiki z hecowanych noy. Troch dalej jaka niewiasta sprzedawaa na awce papk z ciecierzycy, suszone figi i chleb witojaski, a jaki okryty kol skr pasterz szed z koszem i wykrzykiwa: u mnie, szlachetne damy, najlepszy ser mascherpone! W pustej przestrzeni midzy domami dwaj mczyni targowali si o wieprzka. W gbi dwie dziewki stay oparte smtnie o jakie drzwi, szczkajc zbami pod chustami, spod ktrych wyzieray gbokie dekolty, i jedna z nich rzucia w stron Baudolina: Co za pikny otrok! Moe by spdzi ze mn wita, a naucz ci bawi si w omionog bestyj! Skrcili za rg i ujrzeli czowieka zgrzeblcego wen: mczyzna krzycza na cae gardo, e ju ostatnia chwila, by kupi sobie materace i maty i spa w cieple, nie trzsc si z chodu jak Dziecitko Jezus; obok niego zachwala swj towar nosiwoda; idc jeszcze niedokadnie wytyczonymi ulicami, widzielimy co chwila jak sie, w ktrej mimo pnej pory tu pracowa strugiem stolarz, tam, wzbijajc oboki iskier, kowal bi zapamitale motem w kowado, jeszcze gdzie indziej piekarz wyjmowa chleb z pieca byskajcego niby otcha piekielna; nie brakowao kupcw, ktrzy przybyli z daleka, by robi interesy na nowym pograniczu, ani ludzi mieszkajcych zwykle w borach, wglarzy, bartnikw, wytwrcw popiou na mydo, zbieraczy kory do sporzdzania sznurw albo garbowania skr, sprzedawcw skrek krliczych, mczyzn o zakazanych g120

bach, co przybywali do nowego miejsca z myl o moliwych korzyciach, a take bezrkich, lepcw, chromych, cierpicych na skrofuy, wszystkich, ktrym ebranina na ulicach miasta, a w dodatku podczas wit, wydawaa si bardziej obiecujca ni na pustych drogach polnych. Spady pierwsze patki niegu, a po chwili padao ich wicej i wicej i ju pokryway po raz pierwszy biel dachy nowe, nikt wic nie wiedzia, czy wytrzymaj ciar. W pewnym momencie Baudolino, pomny znaleziska, jakiego dokona w zdobytym Mediolanie, zobaczy niewyranie trzech kupcw, ktrzy przejedali wanie pod arkad w murze, i wzi ich za magw przybywajcych ze wit sug, by zoy w darze cenne naczynia i tkaniny. I wydao mu si, e za nimi, po drugiej stronie Tanaro, dostrzega stada schodzce stokami srebrzcego si ju wzgrza i pasterzy grajcych na dudach i kobzach, i karawany wschodnich wielbdw, i Maurw w wielkich turbanach i szatach w wielobarwne pasy. Rozsiane tu i wdzie na wzgrzu ogniska dogasay w coraz gciej padajcym niegu, lecz Baudolinowi jedno z nich wydao si wielk gwiazd z ogonem, ktra wdruje po niebie ku kwilcemu niby dziecko grodowi. Widzisz, czym jest miasto? pyta Ghini. A jeli jest takie, cho jeszcze nie dokoczone, wyobramy tylko sobie, jakie bdzie potem: inne ycie. Codziennie nowi ludzie, a dla kupcw, tylko pomyl, to jakby niebiaskie Jeruzalem, a co si tyczy rycerzy, cesarz zakaza im sprzedawania ziemi, by nie dzielili lenn, umierali wic na wsi z nudw, teraz za dowodz kompaniami ucznikw, bior udzia w konnych paradach, wydaj rozkazy, e ma by tak a tak. I to wszystko jest dobre nie tylko dla panw i kupcw, bo jest te darem Opatrznoci dla ludzi takich jak twj ojciec, ktry nie ma przecie zbyt wiele ziemi, ale byda, owszem, troch ma, kiedy wic jest miasto, przychodz po to bydo ludzie i pac, zaczyna je sprzedawa za brzczc monet, nie wymienia ju zwierzt na inne dobro, a jeli nie wiesz, co mam na myli, to ci rzek, e jeeli bierzesz dwie kury za trzy krliki, musisz je zje, zanim si zestarzej, a dwie monety moesz schowa sobie pod materac i s dobre nawet po dziesiciu latach, i bdziesz je mia, choby i przyszli do twojego domu nieprzyjaciele. A poza tym tak oto byo i w Mediolanie, i w Lodi, i Pawii, i tak te bdzie u nas: ludzie z rodziny Ghini czy Aulari nie musz ju milcze, bo rozkazuj tylko ci z rodzin Guasco lub Trotti, wszyscy mamy udzia w decydowaniu, moesz by wany, cho nie pochodzisz ze szlachty, i to wanie jest pikne w miecie, a ju osobliwie dla kogo, kto nie jest ze szlachty i nie zawaha si odda ycia, jeli bdzie taka potrzeba (lecz lepiej, by nie byo), aeby jego synowie mogli mwi wszdzie: nazywam si Ghini, a ty moesz nazywa si choby Trotti, a i tak jeste kutasin. W tym momencie Niketas nie omieszka zapyta Baudolina, jak nazywao si to szczliwe miasto. Ot (Baudolino popisa si tu nie lada talentem narracyjnym, do121

tychczas bowiem wstrzymywa si z wyjawieniem miana nowego miasta) jeszcze si nie nazywao, tyle e okrelano je oglnikowo jako Civitas Nova, co byo nazw z gatunku genus, nie za individuum. Wybr nazwy zwizany by z innym kopotem, i to wcale nie najmniejszym, a mianowicie z uznaniem prawnym. Jak miasto nowe, bez historii i bez nobilitas, uzyskuje prawo do istnienia? W najlepszym razie z nadania cesarskiego i jest to podobne do wyniesienia kogo przez cesarza do rangi rycerza czy barona, lecz tutaj chodzi wszak o miasto, ktre rodzio si wbrew cesarskiej woli. A zatem? Kiedy Baudolino i Ghini wrcili do obery, pozostali rozprawiali o tej wanie sprawie. Skoro miasto powstaje poza prawem cesarskim, trzeba da mu prawowito podug jakiego innego prawa, tak samo potnego i starego. A gdzie znajdziemy takie prawo? W Constitutum Costantini przecie, w nadaniu dokonanym przez cesarza Konstantyna na rzecz Kocioa, to jest w prawie do rzdzenia ziemiami. Oddamy miasto papieowi, a poniewa mamy w tej chwili dwch papiey, oddamy je temu, ktry stoi po stronie ligi, a wic Aleksandrowi III. I jak ju powiedzielimy kilka miesicy temu w Lodi, miasto otrzyma nazw Aleksandrii i bdzie papieskim lennem. Tylko nie pinij o tym w Lodi ani swka, bo adnej decyzji jeszcze nie podjlimy zabra gos Boidi ale nie o to chodzi, nazwa ma by pikna i jest pikna, a w kadym razie nie brzydsza od wielu innych. Co innego ley mi na sercu. Oto zasiadamy sobie na narad, potem budujemy miasto, a jeszcze potem oddajemy je papieowi, ktry ma i tak mnstwo miast. Wskutek tego bdziemy mu pacili daniny i tak czy owak pozbywali si naszych soldw, rwnie dobrze moemy je zatem oddawa cesarzowi. Boidi, jak zwykle stajesz okoniem powiedzia Cuttica. Po pierwsze, cesarz nie chce miasta nawet, jeli mu je podarujemy, a gdyby chcia je przyj, nie warto byoby go budowa. Po drugie, jedna rzecz nie paci daniny cesarzowi, ktry zwala si na kark, eby porachowa ci wszystkie koci, jak to byo z Mediolanem, inna nie paci papieowi, ktry jest tysic mil std i ma tak wypchan sakiewk, e chyba nie wyobraasz sobie, i przyle wojsko, eby wydusi z nas dwa gupie soldy. Po trzecie, jeli pozwolicie mi wtrci si do dysputy zabra gos Baudolino pobieraem nauki w Paryu i mam jakie takie dowiadczenie w kwestii listw i dyplomw, wiem wic, e dawa mona tak i siak. Sporzdzicie dokument, w ktrym napiszecie, e Aleksandria zostaa zaoona dla uczczenia papiea Aleksandra i powicona, na przykad, witemu Piotrowi. Aeby mie jaki dowd, na ziemi wolnej od ciarw lennych zbudujecie katedr pod wezwaniem witego Piotra. I to z pienidzy ofiarowanych przez ca ludno miasta. Potem zoycie j w darze papieowi wedle formu, ktre wasi rejenci uznaj za najwaciwsze i najbardziej zobowizujce. Przyprawicie cao zapewnieniami o synowskim przywizaniu, mioci i tego rodzaju rzeczami i wylecie pergamin papieowi, a w zamian nie bdzie wam szczdzi swoich 122

bogosawiestw. Kiedy kto zechce potem dzieli wos na czworo w zwizku z tym pergaminem, zobaczy, e w istocie dalicie papieowi tylko katedr, a reszty miasta nie, ale chciabym zobaczy papiea, ktry przybywa, eby zabra swoj katedr i przenie j do Rzymu. To wyborna myl rzek Oberto i wszyscy przytaknli. Uczynimy, jak powiedzia Baudolino, ktry wydaje mi si czowiekiem bardzo przebiegym, mam wic nadziej, i zostanie z nami i podsunie nam inne dobre rady, tym bardziej e jest te wielkim paryskim doktorem. W tej sytuacji Baudolino musia poradzi sobie tak czy inaczej z najkopotliwszym aspektem tego piknego dnia, to znaczy wyjawi i to tak, by nikt nie mg go skarci (wszak sami byli do niedawna cesarskimi) e jest urzdnikiem Fryderykowego dworu, a z cesarzem czy go te uczucie synowskie. I j opowiada o tych zdumiewajcych trzynastu latach, przy czym Gagliaudo szepta raz po raz: Nie uwierzybym, gdyby mi kto o tym powiada i To ci dopiero, wyglda mi na nicponia, i to gorszego ni inni, ale teraz wyrasta naprawd na kogo! Nie ma tego zego, co by na dobre nie wyszo rzek Boidi. Jeszcze nie zbudowalimy Aleksandrii, a ju jeden z naszych trafi na cesarski dwr. Drogi Baudolinie, nie powiniene zdradza swojego cesarza, zwaywszy, e tak go miujesz, a on ciebie. Ale bd przy nim i stawaj po naszej stronie za kadym razem, kiedy znajdziemy si w potrzebie. Ta ziemia ci zrodzia i nikt nie bdzie mia ci za ze, e jej bronisz. W granicach wiernoci cesarzowi, to si rozumie. Dzisiaj jednak najlepiej uczynisz, jeli pjdziesz do tej witej niewiasty, swojej matki, i spdzisz noc we Fraschecie powiedzia Oberto, okazujc tym samym wielk subtelno uczu. Jutro za opucisz nas, by nie widzia, jak biegn ulice i jak mocne s mury. Jestemy pewni, e jeli ktrego dnia dowiesz si, e grozi nam wielkie niebezpieczestwo, przez mio do naturalnego ojca dasz nam o tym zna. Ale skoro bdziesz mia do serca, by to wanie uczyni, kto wie, czy pewnego dnia z tyche przyczyn nie ostrzeesz swego ojca przybranego o jakich naszych zbyt bolesnych dla knowaniach. A zatem im mniej bdziesz wiedzia, tym lepiej. To prawda, synu mj rzek wtedy Gagliaudo niejednej troski mi przysporzye, uczy wic cho tyle dobrego. Ja musz tu zosta, bo jak widzisz, rozprawiamy o sprawach powanych, ty jednak nie zostawiaj twojej matki samej w ten wieczr, kiedy ci bowiem zobaczy, z wielkiej radoci niczego wicej nie pojmie i nie spostrzee, e mnie przy niej nie ma. Id ju i bacz, co mwi, daj ci moje bogosawiestwo, gdy nie wiadomo, kiedy zobaczymy si znowu. Ot to, w jednym dniu odnajduj miasto i je trac odpar Baudolino. Biada mi, sami bowiem widzicie, e jeli zechc zobaczy ojca mego, bd musia go tu oblega. 123

Tak to, z grubsza biorc, byo tumaczy Baudolino Niketasowi. Lecz z drugiej strony nie mogo by inaczej, a to wiadczy, e czasy byy naprawd nieatwe. Co dalej? spyta Niketas. Zaczem szuka mojego domu. nieg siga mi ju do poowy ydki, z nieba sypay si kby patkw, e a oczy wywracao, zawierucha chostaa po twarzy, ognie Nowego Miasta znikny, i zagubiony w tej bieli z dou i z gry nie wiedziaem ju, w ktr stron poda. Wydawao mi si, e przypominam sobie dawne cieki, cho w owej chwili nie tylko nie widziaem cieek, ale nie wiedziaem ju, gdzie jest pewny grunt, a gdzie bagno. Spostrzegem, e cae zagajniki poszy pod siekier, bo potrzebowali drewna na domy, i nie odnajdywaem ju nawet zarysu drzew, ktre niegdy znaem na pami. Zabdziem, jak Fryderyk tamtego wieczoru, kiedy go poznaem, tylko e teraz bya nieyca, nie mga, bo gdyby bya mga, jako bym sobie poradzi. adne rzeczy, Baudolino, powiedziaem sobie, zabdzie w rodzinnych stronach, miaa racj moja mama, kiedy powiadaa, e ci, co umiej czyta i pisa, s gupsi od reszty; co teraz zrobi, zatrzymam si i zjem mua, a jutro rano odkopi mnie w kocu i bd jak skrka krlicza zostawiona na noc poza domem w porze, kiedy rozbrzmiewa pie samiczki kosa? Skoro Baudolino jest tu i opowiada o tej przygodzie, wida jako z niej wybrn, ale by to prawie cud. Kiedy poda tak, sam nie widzc w ktr stron, raz jeszcze zobaczy gwiazd na niebie blad, ledwie widoczn, ale do jasn, by si ni kierowa; spostrzeg, e jest w jakiej maej kotlinie i e wiateko byo w grze, bo on by w dole. Wspina si na zbocze i wiateko coraz to si powikszao, a wreszcie zda sobie spraw, e pochodzi spod jednej z tych wiat, w ktrych trzyma si zwierzta, gdy zabraknie miejsca w domu. Pod daszkiem zobaczy krow i osioka, ktry rycza ze strachu, niewiast z rkami zanurzonymi gdzie midzy zadnimi nogami owcy, i ow owc, ktra wydawaa na wiat beczce wniebogosy jagni. I zatrzyma si na progu, chcia bowiem poczeka, a cae jagni wyjdzie na wiat, kopn osioka, eby go odpdzi, a potem pad na kolana i opar gow o ono niewiasty, woajc: Matko, bogosawiona matko!, ona za przez chwil nie rozumiaa, co si waciwie dzieje, odcigna wic jego gow i obrcia j w stron ognia, a na koniec ja paka i gadzi go po gowie, szepczc midzy jednym a drugim szlochem: Panie, o Panie mj, dwa Twoje stworzenia jednego wieczoru, jedno si rodzi, drugie wraca z domu diaba, to jakby Boe Narodzenie i Wielkanoc na raz, za duo tego na moje biedne serce, trzymajcie mnie, bo odchodz od zmysw; a teraz daj ju pokj, Baudolinie, nagrzaam oto w kocioku wody, eby obmy to biedactwo, nie widzisz, e cay zbrukae si krwi, lecz skd wzie te szaty godne wielkiego pana, czy czasem ich nie ukrade, bo przecie otr jeste jakich mao? A Baudolinowi wydawao si, e syszy anielskie pienia.

14. Baudolino ratuje Aleksandri dziki krowie swego ojca

Tak zatem, eby ujrze swego ojca, musiae go oblega powiedzia pod wieczr Niketas, raczc swojego gocia deserami z wyronitego ciasta, upieczonymi tak, by przypominay kwiaty, roliny czy jakie inne przedmioty. Niezupenie, gdy do oblenia doszo sze lat pniej. Zobaczyem, jak rodzi si miasto, wrciem do Fryderyka i opowiedziaem mu, co widziaem. Jeszcze nie skoczyem swego sprawozdania, kiedy cesarz wyda z siebie ryk wciekoci. Wrzeszcza, e miasto moe powsta jedynie przy cesarskim beneplacitum, a jeli nie, musi by zrwnane z ziemi, nim je zbuduj, w przeciwnym bowiem razie kady bdzie mia swoje placitum, nie ogldajc si na cesarskie, i e chodzi tu o nomen imperii. Potem si uspokoi, ale ja znaem go dobrze i wiedziaem, e im tego nie wybaczy. Na szczcie przez prawie sze lat mia inne sprawy na gowie. Posya mnie z rozmaitymi poruczeniami, midzy innymi kaza wybada zamysy aleksandryjczykw. Byem wic dwa razy w Aleksandrii, eby dowiedzie si, czy moi ziomkowie nie byli skonni w czym ustpi. W gruncie rzeczy gotowi byli na wiele ustpstw, lecz prawda bya taka, e Fryderyk chcia wycznie jednego: eby miasto roztopio si w nicoci, z ktrej powstao. Przedstaw sobie tylko, co o tym myleli aleksandryjczycy, a nie miem nawet ci wyjawi, co kazali mi powtrzy cesarzowi... Zdawaem sobie spraw, e te podre to tylko pretekst, eby jak najmniej przebywa na dworze, cierpiaem bowiem nieustannie z powodu spotykania cesarzowej, a przy tym tyle wysiku kosztowao mnie dotrzymywanie tego, com lubowa... I czego dotrzyma rzek Niketas, jakby tego wanie oczekiwa. Czego dotrzymaem, i do koca. Panie Niketasie, cho faszowaem pergaminy, wiem, czym jest honor. Ona mi w tym pomoga. Macierzystwo j odmienio. A w kadym razie dawaa mi to do zrozumienia, tak e nigdy si nie dowiedziaem, co czua do mnie. Cierpiaem jednak i byem jej wdziczny, e w ten sposb pomagaa mi zachowa godno. Baudolino przekracza ju trzydziestk i skonny by uzna list od ksidza Jana za 125

modzieczy wybryk, za dobre wiczenie w epistolarnej retoryce, za jocus, ludibrium. Odnalaz jednak Poet, ktry po mierci Reginalda straci protektora, a wiadomo, jak to w takich razach wyglda na dworze: przestajesz by cokolwiek wart, a niektrzy zaczynaj nawet mwi, e twoja poezja to nic godnego uwagi. Trawiony uczuciem upokorzenia i uraony, spdzi kilka lekkomylnych lat w Pawii, wracajc do jedynego zajcia, ktre wykonywa naleycie, to jest do picia i recytowania wierszy Baudolina (zwaszcza jednego, proroczego, ktry mwi quis Papie demorans castus habeatur, kto mieszkajc w Pawii, moe by cnotliwy?). Baudolino sprowadzi go z powrotem na dwr i w jego towarzystwie Poeta robi wraenie, e jest czowiekiem Fryderyka. Umar mu poza tym ojciec, obj wic spadek i nawet przeciwnicy witej pamici Reginalda nie patrzyli ju na niego jak na parazyta, ale jak na jednego z miles, pijcego wcale nie wicej ni inni. Wspominali czasy pisania listu, wzajemnie sobie winszujc, e dokonali takiego wspaniaego dziea. Uzna zabaw za zabaw wcale nie oznacza, e trzeba si jej wyrzec. Baudolino nadal rozmyla tsknie o krlestwie, ktrego nigdy nie widzia, i czasem, kiedy by sam, recytowa list na gos, doskonalc przy okazji jego styl. Za dowd, e nie potrafiem zapomnie o licie, niechaj posuy to, e przekonaem Fryderyka, aeby sprowadzi na dwr wszystkich moich paryskich przyjaci. Powiedziaem mu, e dobrze, by w cesarskiej kancelarii nie zabrako ludzi znajcych inne kraje, jzyki i obyczaje. Prawd mwic, poniewa Fryderyk coraz czciej wykorzystywa mnie do rnych porucze jako zaufanego posaca, chciaem mie mj may osobisty dwr zoony z Poety, Abdula, Borona, Kyota i rabbiego Solomona. Tylko nie prbuj mi wmawia, e cesarz przyj na swj dwr yda! A czemu by nie? Nie musia przecie pokazywa si podczas wielkich uroczystoci ani chodzi na msz z Fryderykiem i jego arcybiskupami. Skoro wszyscy ksita w Europie, i nawet papie, mieli ydowskich medykw, czemu nie miaoby si trzyma pod rk yda znajcego obyczaje Maurw hiszpaskich i wiedzcego mnstwo innych rzeczy o krajach Orientu? A poza tym ksita germascy byli zawsze bardzo miosierni dla ydw, bardziej ni inni chrzecijascy krlowie. Otton opowiada mi, e kiedy odzyskano Edess z rk niewiernych i ksita chrzecijascy znowu wzili krzy i poszli za naukami Bernardusa Clarvallensisa (wtedy wzi te krzy Fryderyk), pewien mnich o imieniu Radulf nakania pielgrzymw do rzezi wszystkich ydw w miastach, przez ktre przechodzili. I bya to zaiste rze. Lecz ydzi poprosili o obron samego cesarza, ktry pozwoli im schroni si w bezpiecznym miejscu i y spokojnie w miecie Norymberdze. Tak zatem Baudolino poczy si z wszystkimi swoimi dawnymi konfratrami. Nie oznacza to, e mieli oni na dworze duo zaj. W kadym miecie, w ktrym zjawia si 126

Fryderyk, Solomon szuka, i zawsze znajdowa, swoich wspwyznawcw (istne chwasty droczy si z nim Poeta); Abdul odkry, e prowansalski jego wierszy jest lepiej rozumiany w Italii ni w Paryu, Boron i Kyot nie ustawali w dialektycznych zmaganiach: Boron przekonywa Kyota, e jeli chce si dowie wyjtkowoci Gradalisa, trzeba przyj, i prni nie ma, Kyot za wbi sobie do gowy, e Gradalis to kamie, ktry spad z nieba, lapis ex coelis, a kady, kto na spojrza, przyznawa bez wahania, i wzi si on z innych wiatw i musia pokona zupenie puste przestrzenie, aby do nas dotrze. Chocia aden z przyjaci nie by wolny od takiej czy innej saboci, razem zastanawiali si nad listem ksidza, i czsto wierni druhowie pytali Baudolina, czemu nie nakoni Fryderyka do wyprawy, ktr przecie tak dobrze wsplnym wysikiem przygotowali. Pewnego dnia, kiedy Baudolino stara si im wytumaczy, e w ostatnich latach Fryderyk mia na gowie do kopotw w Lombardii i Germanii, Poeta oznajmi, i moe oni sami powinni si tam wyprawi, na wasn rk, nie ogldajc si na Fryderyka. Cesarz miaby z takiej wyprawy raczej wtpliwe korzyci. Co si stanie, jeeli przybdzie na ziemi Jana i nie dojdzie do porozumienia z tym monarch? Wrciby jak niepyszny i wina spadaby na nas. Jeli za udamy si tam sami, to bez wzgldu na to, jak potocz si sprawy, niewtpliwie wrcimy z czym nadzwyczajnym, bo przecie jest to ziemia obfitujca w bogactwa i rzeczy cudowne. Zaprawd powiedzia Abdul nie zwlekajmy, ruszajmy, przed nami daleka droga... Panie Niketasie, poczuem ogromne zniechcenie, widzc, czemu wszystkim przypada do smaku propozycja Poety, i zrozumiaem, skd ta ochota. Zarwno Boron, jak i Kyot mieli nadziej odnale ziemi ksidza i zawadn Gradalisem, ktry zapewniby im Bg jeden wie jak chwa i moc w tamtych septentrionalnych krainach, gdzie wszyscy nadal go szukaj. Rabbi Solomon odnalazby dziesi zaginionych pokole i staby si nie tylko najwikszym i najbardziej czczonym spord rabinw Hiszpanii, lecz take spord wszystkich synw Izraela. Jeli chodzi o Abdula, niewiele jest do powiedzenia: dla niego krlestwo Jana byo teraz tym samym co kraina jego ksiniczki, tyle e w miar pomnaania swej mdroci i liczby przeytych lat oddalenie byo dla niego coraz przykrzejsze, i chciaby, oby wybaczy mu to bg kochankw, dotkn jej sw rk. Kt za to moe wiedzie, co podczas pobytu w Pawii dziao si w sercu Poety? Fortuna niezbyt mu sprzyjaa i wygldao na to, e krlestwa ksidza Jana pragnie nie dla cesarza, lecz dla siebie. To wyjania, dlaczego, rozczarowany do caego wiata, przez kilka lat ani wspomniaem Fryderykowi o tym krlestwie. Jeli jest to po prostu zabawa, lepiej zostawi je w spokoju, chroni ow krain przed podaniem tych, 127

ktrzy nie pojmuj jej mistycznej wielkoci. List sta si czym w rodzaju mojego osobistego marzenia: nie chciaem, by ktokolwiek jeszcze mia w nim swj udzia. Pomagao mi ono zmaga si z cierpieniami, jakich przysparzaa nieszczliwa mio. Prdzej czy pniej, mwiem sobie, zapomn o wszystkim, bo wyrusz na wypraw do ziemi ksidza Jana... Wrmy jednak do spraw lombardzkich. Kiedy powstawaa Aleksandria, Fryderyk powiedzia, e tylko tego brakuje, by Pawia przesza do obozu nieprzyjaci. I dwa lata pniej Pawia przyczya si do antycesarskiej ligi. Dla cesarza by to cios. Na razie nie przedsiwzi adnyh krokw, ale w nastpnych latach sytuacja w Italii staa si tak niejasna, e Fryderyk postanowi si tam wyprawi. Nie ulegao wtpliwoci, e jego celem bdzie wanie Aleksandria. Przepraszam, e przerywam rzek Niketas jeli si jednak nie myl, wyruszy do Italii po raz trzeci? Nie, czwarty. Nie, zaraz, niech sobie przypomn... Zdaje si, e pity. Bywao, e pozostawa tam cztery lata jak w czasach Cremy i Mediolanu. A moe wraca w tym okresie do Germanii? Sam ju nie wiem, w kadym razie wicej przebywa w Italii ni u siebie. Gdzie jednak by u siebie? Przywyk do podry i spostrzegem, e swojsko czu si tylko nad jak rzek: by dobrym pywakiem, nie ba si chodu, wysokiej wody ani wirw. Rzuca si do wody, pywa i wida byo, e czuje si w swoim ywiole. Tym razem jednak wyruszy zagniewany i przygotowany do cikiej wojaczki. Stay przy nim margrabstwo Monferratu, Alba, Acqui, Pawia i Como... Przecie sam powiedziae przed chwil, e Pawia przesza do ligi... Doprawdy? Ach tak, przesza, ale potem wrcia do cesarza. O Boe, nasi cesarze wykuwaj sobie nawzajem oczy, ale przynajmniej pki ma si wzrok, wiadomo, z kim trzyma... Nie dostaje wam fantazji. Tak czy inaczej tego samego roku gdzie we wrzeniu Fryderyk ruszy przez Moncenisio w stron Suzy. Pamita dobrze afront sprzed siedmiu lat i niszczy wszystko ogniem i mieczem. Asti natychmiast si poddao, dajc mu woln drog, rozbi wic obz we Fraschecie, nad Bormid. Rozesa jednak swoich ludzi wszdzie, take na drug stron Tanaro. Nadszed czas rozrachunkw z Aleksandri. Dostaem list od Poety, ktry wzi udzia w wyprawie, i wygldao na to, e Fryderyk nis wszdzie ogie i poog, e czu si, jakby by wcieleniem boej sprawiedliwoci. Dlaczego nie byo ci przy nim? Bo by czowiekiem naprawd dobrym. Wiedzia, jakie mki bym przeywa, patrzc, jak na moich ziomkw spada surowa kara, i pod pierwszym lepszym pretekstem namwi mnie, bym trzyma si z dala, pki Roboreto nie zmieni si w kup popiou. 128

Zwa, nie uywa nazwy Civitas Nova ani Aleksandria, gdy bez jego pozwolenia nie mogo wszak istnie adne nowe miasto. Mwi tylko o starym miasteczku Roboreto, jakby po prostu nieco si rozroso. Dziao si to na pocztku listopada. Lecz w listopadzie doszo na tamtej rwninie do istnego potopu. Padao i padao, tak e nawet pola uprawne zmieniy si w bagna. Margrabia Monferratu zapewni Fryderyka, e mury miasta s z gliny i e broni ich maruderzy, ktrzy robi pod siebie na sam dwik cesarskiego imienia, lecz ci maruderzy okazali si dzielnymi obrocami, a mury byy tak mocne, i kafary i tarany cesarskie poszczerbiy sobie na nich zby. Wszystko lizgao si w bocie, konie i rycerze, a oblegani zmienili w pewnym momencie bieg Bormidy i najlepsza alamaska kawaleria ugrzza po szyj. A wreszcie aleksandryjczycy uyli jednej z tych machin znanych ju spod Cremy, drewnianego rusztowania przytwierdzonego mocno do stoku twierdzy, i wysunli z niego dug kadk, lekko nachylony pomost, z ktrego growao si nad wrogiem podchodzcym pod mury. Na ten pomost wtoczyli wypenione suchym drewnem, nasczone oliw, smalcem, sadz i smo beczki i podpalili. Beczki potoczyy si byskawicznie i spady albo prosto na cesarskie machiny, albo na ziemi, po ktrej toczyy si dalej niby kule ognia, pki nie natrafiy na jak nieco dalsz machin. W tym czasie oblegajcy zajmowali si przede wszystkim przetaczaniem beczek z wod do gaszenia ognia. Wody nie brakowao, bya w rzekach, bagniskach, laa si z nieba, ale kiedy piechurzy byli zaprztnici jej dostarczaniem na miejsce, nie byo komu zabija nieprzyjaci. Cesarz uzna, e zim powici na zaprowadzanie adu w swojej armii, bo i tak trudno szturmowa mury, kiedy czowiek lizga si w bocie albo grznie w niegu. Na nieszczcie pogoda nie sprzyjaa take w lutym, wojsko wic byo zniechcone, a cesarz jeszcze bardziej. I oto ten Fryderyk, pogromca Terdony, Cremy i nawet Mediolanu, miast staroytnych i biegych w wojaczce, nie mg poradzi sobie z tym zbiorowiskiem ruder, ktre miastem stao si jakim cudem i ktre zamieszkiwali ludzie przybyli Bg jeden wie skd i nie wiedzie czemu przywizani do tych bastionw cho przedtem nie byy to nawet ich bastiony. Baudolino, ktry trzyma si dotd z daleka, by nie patrze na zagad ziomkw, teraz postanowi uda si tam, zlk si bowiem, e ziomkowie mog zrobi krzywd cesarzowi. I oto mia przed oczami rwnin ze wznoszcym si na niej miastem, ktre widzia w powijakach. Mury byy najeone chorgwiami z wielkim czerwonym krzyem na biaym polu, jakby mieszkacy, ludzie nowi, chcieli doda sobie odwagi, powiewajc 129

emblematami, ktre miay wiadczy o staroytnoci ich szlachetnego rodu. Przedpole miasta porasta liszaj kafarw, mangana, katapult, a midzy nimi przesuway si trzy cignite z przodu przez konie i pchane z tyu przez ludzi wiee oblnicze, na ktrych roio si od wrzeszczcych onierzy wymachujcych w stron murw rkami, jakby chcieli powiedzie: Teraz nasza kolej! Obok wiey dostrzeg Poet, ktry harcowa na koniu z min czowieka pilnujcego, by wszystko szo naleycie. Co to za jedni ci optacy na wieach? spyta Baudolino. Kusznicy genuescy odpar Poeta najstraszniejsi z wojsk oblniczych podczas po boemu prowadzonego szturmu. Genueczycy? zdumia si Baudolino. Przecie mieli swj udzia w zakadaniu miasta! Poeta wybuchn miechem i wyjani, e w cigu czterech czy piciu miesicy, jakie miny od jego przybycia tutaj, napatrzy si do syta na miasta zmieniajce sztandary, pod ktrymi walcz. W padzierniku Terdona stawaa razem z gminami, a potem okazao si, e Aleksandria zbyt udatnie opiera si cesarzowi, wic dertoczycy zaczli podejrzewa, e moe zbytnio si wzmocni, i znaczna ich cz ja naciska, by przeszli na stron Fryderyka. Cremona w czasach klski Mediolanu staa przy cesarstwie, w ostatnich latach przesza na stron ligi, teraz za z jakich tajemniczych powodw prowadzi rokowania z cesarskimi. A jak idzie oblenie? le. Albo ci po drugiej stronie murw dobrze si broni, albo my nie umiemy szturmowa. Moim zdaniem Fryderyk przyprowadzi tym razem marnych najemnikw. To ludzie niepewni, czmychaj przy pierwszej trudnoci, zim wielu z nich ucieko tylko dlatego, e byo zimno, a przecie byli to Flamandczycy, nie przybyli zgoa z hic sunt leones. Wreszcie wskutek najrozmaitszych chorb ludzie padaj w obozie jak muchy, cho chyba tamci za murami wcale nie maj si lepiej, bo pewnie koczy si im ywno. Po tej rozmowie Baudolino stan przed cesarzem. Przybyem, ojcze, bo znam teren i mog ci si przyda oznajmi. To prawda odpar Barbarossa lecz znasz te tutejszych ludzi i nie yczysz im le. A ty znasz mnie i jeli nie ufasz memu sercu, wiedz, e moesz zaufa memu sowu. Nie skrzywdz ziomkw, lecz nigdy ci nie okami. Przeciwnie, okamiesz, lecz nie skrzywdzisz. Okamiesz, a ja udam, e ci wierz, gdy zawsze kiedy esz, masz na widoku dobro. By to czowiek szorstki wyjania Baudolino Niketasowi ale umia by byskotliwy. Pojmujesz, co czuem? Nie chciaem, eby zniszczy miasto, ale kochaem go 130

i pragnem jego chway. Wystarczyoby doj do przekonania, e jego chwaa zabynie jeszcze wikszym blaskiem, jeli oszczdzi miasto rzek Niketas. Niech Bg ci bogosawi, panie Niketasie, bo mwisz, jakby czyta w mym sercu i wiedzia, co wtedy czuem. Z t myl w gowie biegaem tam i z powrotem midzy obozem i murami. Ustaliem z Fryderykiem jako rzecz sam przez si zrozumia, e bd kim w rodzaju posa, nie dla wszystkich byo jednak oczywiste, e mog si porusza, nie wzbudzajc podejrze. Na dworze nie brakowao ludzi, ktrzy zazdrocili mi zayoci z cesarzem, jak choby biskup Spiry i niejaki graf Ditpold, ktrego wszyscy nazywali biskupka, moe po prostu dlatego, e mia jasne wosy i twarz rowiutk jak dziewcz. Nie oddawa jednak swego ciaa biskupowi, a nawet mwi cigle o pewnej Tekli, ktr zostawi na pnocy. Kto to moe wiedzie?... By pikny, ale rwnie gupi. I wanie ci dwaj nasyali na mnie, take w obozie, swoich szpiegw, i donosili cesarzowi, e poprzedniej nocy widziano, jak jechaem konno w stron murw, eby rozmawia z obrocami miasta. Dziki Bogu, cesarz odsya ich z kwitkiem, bo wiedzia, e pod mury jed za dnia, nie za w nocy. Jednym sowem, Baudolino bywa pod murami, a nawet w ich obrbie. Za pierwszym razem nie byo to atwe, gdy jadc truchtem w stron bramy, usysza wist kamienia; widocznie w miecie zaczto oszczdza strza i uywano proc, ktre od czasw Dawida byy broni skuteczn i mao kosztown. Pocz wykrzykiwa co w nieskazitelnym dialekcie fraschetaskim, wymachujc przy tym nieuzbrojonymi rkami, i na szczcie rozpozna go Trotti. Baudolino! zakrzykn Trotti z gry. Chcesz do nas doczy? Nie udawaj durnia, Trotti, wiesz przecie, e jestem po drugiej stronie. Ale nie mam zych zamiarw. Wpu mnie, bo chc pozdrowi mego ojca. Przysigam na Najwitsz Panienk, e nie wyjawi nic z tego, co zobacz. Zaufam ci. Otworzy bram, ej, wy tam na dole, nie rozumiecie, co si do was mwi, czy moe brak wam pitej klepki? To przyjaciel. Waciwie prawie przyjaciel. To znaczy jeden z nich, ale jest nasz, to znaczy jeden z naszych, ale jest ich. Tak czy owak, otwierajcie t bram, bo powybijam wam wszystkie zby. Dobrze, dobrze odparli nieco osupiali stranicy. Czowiek sam ju nie wie, kto jest kim, nie dalej jak wczoraj wyszed tamten okryty paszczem, wyglda na pawijczyka... Zamilcze, gupcze! wykrzykn Trotti. Ach, wic to tak? zachichota Baudolino, wchodzc do miasta. Wysyacie szpiegw do naszego obozu... Bd spokojny, powiedziaem przecie, e niczego nie widz, niczego nie sysz... I tak oto na placyku przy studni Baudolino mg wyciska Gagliauda nadal pe131

nego wigoru i chudego, jakby wzmocnionego wskutek godowania; tak oto spotka si przed kocioem z Ghinim i Scaccabarozzim; tak oto mg spyta w obery gdzie Squarciafichi, a tamci zapakali i rzekli, e podczas ostatniego szturmu genueski grot przeszy mu gardo, i Baudolino te zapaka, bo wojna nigdy mu si nie podobaa, a teraz jeszcze mniej, i zacz lka si o starego ojca; tak oto na gwnym placu, piknym, wielkim i jasnym w marcowym socu, mg ujrze dzieci dwigajce na mury kosze z kamieniami i dzbany z wod dla stray i radowa si, e mieszkacy miasta nie stracili ducha; tak oto mg zastanowi si, kim s ci ludzie, ktrzy zbiegli si w Aleksandrii jak na wesele, a przyjaciele odpowiedzieli, e to nieszcznicy ktrzy napynli tu ze strachu przed cesarsk armi, i uciekinierzy z okolicznych wiosek, i wskutek tego Aleksandrii nie brakuje rk do pracy i obrony, ale te brzuchw do napenienia; tak oto Baudolino mg podziwia now katedr, moe nie najwiksz, ale porzdnie zbudowan, i rzek: tam u licha, przecie jest tu nawet tympanon z niziokiem na tronie, a wszyscy dokoa na to: ha, c jakby chcieli powiedzie: sam widzisz, do czego jestemy zdolni ale to nie jest aden nizioek, zakuty bie, lecz nasz Pan, nawet jeli nie jest zbyt dobrze odrobiony, gdyby za Fryderyk przyby tu miesic pniej, zobaczyby cay Sd Ostateczny razem ze starcami z Apokalipsy; tak oto Baudolino mg poprosi o co najmniej kieliszek porzdnego wina i wszyscy si mu przypatrywali, jakby dopiero co przyszed z obozu cesarskiego, bo przecie wina, porzdnego czy nie, nie ma tu ju ani kropli, to pierwsza rzecz, jak daje si rannym, by podtrzyma ich siy, i krewnym tych, ktrzy polegli, by za bardzo si nie zamartwiali; tak oto Baudolino, widzc wok siebie wyndzniae twarze, mg zapyta, jak dugo jeszcze wytrwaj, oni za wznieli oczy do gry jakby chcieli powiedzie, e wszystko w rku Boga; a wreszcie tak oto Baudolino mg pozna Anzelma Medyka, ktry dowodzi stu pidziesicioma piechurami z Piacenzy i przyby, eby wesprze Civitas Nova, i Baudolina uradowao to pikne wiadectwo solidarnoci, a przyjaciele, Guasco, Trotti, Boidi i Oberto z Foro, wyjanili, e ten Anzelm zna si na wojaczce, ale poza tymi z Piacenzy nie maj nikogo, bo liga zachcia nas do zbudowania miasta, lecz teraz ma nas w rzyci; italskie gminy dobre sobie, jeli wyjdziemy ywi z tego oblenia, nic nikomu nie bdziemy zawdzicza, niech sami znosz si z cesarzem, amen. Ale co z genueczykami, jak to moliwe, by stawali przeciw wam, skoro pomagali wam budowa miasto, i to nie szczdzc zota? Bd spokojny, genueczycy umiej zadba o swoje interesy, teraz s z cesarzem, bo tak im wygodnie, i wiedz, e miasto, kiedy ju jest, nie zniknie nagle z powierzchni ziemi, nawet jeli si je zburzy, przypomnij sobie Mediolan i Lodi. Zreszt czekaj, co bdzie potem, a przecie potem to, co zostanie z miasta, wystarczy im, by panowa nad drogami handlowymi, i nawet zapac za dwignicie tego, co teraz pomagaj niszczy, na razie za w obiegu jest mnstwo pienidzy, a oni tkwi w samym rodku tego han132

dlu. Baudolino doda Ghini ledwie przybye, nie widziae wic szturmw w padzierniku i w ostatnich tygodniach. Potrafi si bi, i nie tylko genuescy ucznicy, ale i ci Czesi o prawie biaych wsach, a jeli tym uda si przystawi drabin, to trzeba naprawd zakasa rkawy, by ich z niej zrzuci... To prawda, moim zdaniem zgino ich wicej ni naszych, a to dlatego, e cho maj wie oblnicze i tarany, niemao spado im na gowy pociskw ulepionych z gliny i kamieni. Ale w sumie jest ciko i trzeba zaciska pasa. Dosza nas wiadomo cign Trotti e oddziay ligi wyruszyy w pole i chc zaj cesarza od tyu. Wiesz co o tym? Mwio si o tym take u nas i wanie dlatego Fryderyk chce si przedtem z wami rozprawi. A wy... i pokaza fig wy ani mylicie popuci, a moe nie mam racji? Sam wiesz. Moesz by pewny, e atwo si nie damy. I tak przez kilka tygodni Baudolino udawa si po kadej potyczce do swoich, przede wszystkim po to, by liczy kolejnych polegych (Panizzia te? Tak, Panizzia te, to by dobry chopak), potem za wraca, by powiedzie Fryderykowi, e o poddaniu si miasta nie ma co marzy. Fryderyk nie zorzeczy, mwi tylko: I co niby mam zrobi? Bez wtpienia aowa teraz, e zabrn w to przedsiwzicie: wojsko si wykruszao, wieniacy ukrywali zboe i zwierzta w borach albo co gorsza na bagnach, nie mona byo zrobi kroku ani na pnoc, ani na wschd, by nie natkn si na jakie przednie strae ligi jednym sowem moe ci prostacy nie byli bitniejsi od kremijczykw, ale jak pech, to pech. Nie mg jednak odej, bo straciby twarz na zawsze. Jeli za chodzi o ratowanie twarzy, to gdy pewnego dnia cesarz napomkn o pacholcym proroctwie Baudolina i skonieniu dertoczykw do kapitulacji, ten zda sobie spraw, e gdyby udao mu si teraz wykorzysta znak z niebios jakikolwiek i obwieci urbi et orbi, i samo niebo podsuwa myl o odwrocie, nie przepuciby takiej okazji... Pewnego dnia, kiedy Baudolino rozmawia z obleganymi, Gagliaudo powiedzia mu: Czy tobie, ktry jeste tak bystry i czytae ksigi, gdzie zapisano wszystko, nie przychodzi do gowy jaki pomys, eby ludzie poszli sobie do domu, bo musielimy zabi nasze krowy prcz jednej, a twoja matka dusi si w zamknitym miecie? I Baudolino wpad na wyborny pomys, i spyta, czy powstao owo tajemne podziemne przejcie, o ktrym mwi Trotti kilka lat temu, to, ktre miao rzekomo doprowadzi nieprzyjaciela do rodka miasta, a w istocie prowadzio go prosto w puapk. A jakeby inaczej?! odpar Trotti. Chod, sam zobacz. Patrz, tutaj jest pocztek korytarza, w tych krzakach dwiecie krokw od murw, dokadnie pod tym su133

pem, ktry wyglda, jakby tkwi tam od tysica lat, chocia przenielimy go z Villa del Foro. I kto we wejdzie, dotrze a tu, za t krat, i bdzie widzia stamtd tylko ober i nic wicej. A kiedy wyjdzie, zatuczecie go? Rzecz w tym, e zwykle oblegajcy potrzebowaliby wielu dni, by przeby podkop tak ciasny, wprowadza si wic do niego tylko jeden oddzia, ktry ma dotrze do bramy i otworzy j. Ot, pomijajc ju to, e nie wiemy, jak zawiadomi o podkopie nieprzyjaciela, jak korzy mielibymy z zabicia dwudziestu lub trzydziestu nieszcznikw i czy warto byo si trudzi przy jego dreniu? Byaby to zwyka niegodziwo, ot co ci powiem. I owszem, jeliby chodzio o danie komu po gowie. Posuchaj jednak, co widz, jak mniemam, tymi moimi oczami. Ledwie tamci wyjd, usysz trby i w wietle dziesiciu pochodni ujrz, jak zza tego rogu wyania si okryty biaym paszczem mczyzna o biaej brodzie, dosiadajcy biaego konia i dziercy w doni wielki biay krzy. I rozlega si jego okrzyk: obywatele, obywatele, zbudcie si, a wtedy, nim jeszcze napastnicy zdecyduj si zrobi cho krok, z okien i dachw przybiegn nasi, tak jak mwie. Kiedy za pojm ju cesarskich, rzuc si na kolana i zaczn woa, e tym mczyzn jest wity Piotr, ktry ma piecz nad tym miastem, i wepchn onierzy z powrotem do podziemi, mwic: podzikujcie Bogu, e darowalimy wam ycie, opowiedzcie waszemu Barbarossie, e Nowe Miasto papiea Aleksandra jest w pieczy samego witego Piotra... I Barbarossa uwierzy w takie bajania? Nie, bo nie jest gupi, ale poniewa nie jest gupi, uda, e wierzy, bo bardziej ni wam zaley mu, eby skoczy z tym obleniem. Przyjmijmy, e tak jest. A kto sprawi, e znajd wejcie do podkopu? Ja. A gdzie znajdziesz matoka, ktry da si na to nabra? Ju go znalazem, jest na tyle matokiem, e da si nabra, i na tyle zasracem, e na to zasuguje. Tym bardziej e nikogo nie zabijecie. Tak byo uzgodnione. Baudolino pomyla zaraz o prnym Ditpoldzie, jeliby bowiem trzeba byo skoni owego grafa do zrobienia tej czy innej rzeczy, do bdzie da mu do zrozumienia, e zaszkodzi w ten sposb Baudolinowi. Wystarczy, by graf Ditpold dowiedzia si, gdzie jest podkop i e Baudolino nie chce, aeby kto odkry wejcie do niego. Jak tego dokona? Nic atwiejszego, jako e Ditpold wysya swoich szpiegw, by ledzili Baudolina. Kiedy po zapadniciu zmierzchu Baudolino wraca do obozu, przeszed najpierw przez ma polan, a potem zagbi si midzy drzewa i zaraz si odwrci na tyle szybko, e zobaczy w wietle ksiyca niewyrany cie przemykajcy prawie na czworakach przez otwart przestrze. Czowiek, ktrego Ditpold posa, by depta mu po 134

pitach. Poczeka, a szpieg prawie na niego wpad, przyoy mu miecz do piersi i kiedy tamten zacz co ze strachu bekota, Baudolino powiedzia po flamandzku: Poznaj ci, jeste Brabantczykiem. Co robisz z dala od obozu? Mw, jestem z cesarskiego dworu! Brabantczyk wykrztusi z siebie jak historyjk o kobietach i powiedzia to nawet do przekonywajco. No dobrze rzek na to Baudolino tak czy inaczej, dobrze si stao, e tu jeste. Chod ze mn, kto powinien sta na stray, kiedy bd robi to, co mam do zrobienia. Dla tamtego byo to jak manna z nieba, bo przecie nie zosta zdemaskowany, a co wicej, mg nadal szpiegowa, i to rka w rk z osob szpiegowan. Baudolino za niczego nie udawa, gdy naprawd musia si rozejrze, eby odnale sup, ale mrucza przy tym pod nosem, jakby sam do siebie, o czym, co podszepn mu jeden z jego donosicieli. Znalaz wreszcie sup, ktry rzeczywicie wyglda, jakby wyrs w tym miejscu razem z krzakami, pokrci si chwil wok niego, rozgrzebujc licie, a na koniec natrafi na krat. Poprosi Brabantczyka, by pomg mu j unie: zobaczyli trzy schodki. Posuchaj teraz rzek Brabantczykowi. Zejdziesz i pjdziesz do koca wykopanego korytarza. Tam, by moe, zobaczysz wiata. Przyjrzyj si wszystkiemu i o niczym nie zapomnij. Potem wracaj i wszystko mi powiesz. Ja zostan tu na stray. Brabantczyk takie postawienie sprawy uzna za rzecz zrozumia sam przez si, aczkolwiek przykr, i wielki pan najpierw kaza mu peni stra, a potem sam postanowi j przej, jemu za zleci niebezpieczne zadanie. Baudolino wymachiwa jednak mieczem oczywicie ubezpieczajc Brabantczyka, ale z panami przecie nigdy nic nie wiadomo. Tak zatem szpieg przeegna si i ruszy w drog. Kiedy wrci po dwudziestu minutach, dyszc ciko, opowiedzia to, co Baudolino ju wiedzia: e na kocu podkopu jest niezbyt trudna do usunicia krata, a po drugiej stronie wida pusty placyk; std pynie wniosek, i korytarz prowadzi do rodka miasta. Baudolino zapyta: Szede prosto czy musiae skrca? Prosto. Na to Baudolino jakby sam do siebie: A wic wyjcie jest kilkadziesit metrw od bramy. Ten sprzedawczyk mwi wic prawd... A potem zwrci si do Brabantczyka: Chyba zdajesz sobie spraw, co odkrylimy. Przy nastpnym szturmie wtargnie tdy do miasta oddzia miakw, ktrzy przebij si potem do bramy i otworz j. Wystarczy, e na zewntrz inni bd czekali w pogotowiu. Los si do mnie umiechn. Ale ty nie moesz pisn swka o tym, co tu widzia, bo nie chc, by kto inny skorzysta na moim odkryciu. Zrobi min czowieka hojnego i wcisn tamtemu w do monet, a zapata bya tak mieszna, e jak przypuszcza, szpieg pobieg natychmiast, by wyjawi wszystko 135

Ditpoldowi jeli nie z wiernoci do grafa, to z pragnienia zemsty. Nietrudno si domyli, co stao si pniej. Mylc, e Baudolino chce ukry sw wiedz o podkopie, eby nie zaszkodzi obleganym przyjacioom, Ditpold uda si do cesarza i oznajmi, e jego umiowany syn odkry przejcie do miasta, lecz nie zamierza dzieli si t wiadomoci. Cesarz wznis wzrok do nieba, jakby chcia powiedzie: jeszcze i ten gupiec mi donosi, a potem rzek Ditpoldowi: no dobrze, czeka ci chwaa, o zmierzchu ustawi pod bram dobry zastp szturmowy, przyszykuj koo krzakw par oblniczych onagrw i wi, by nie rzucajc si w oczy, czyli prawie ju w nocnych ciemnociach, wszed do podkopu, dotar do miasta i otworzy od wewntrz bram, a z dnia na dzie staniesz si bohaterem. Biskup Spiry zada natychmiast dowdztwa nad onierzami czekajcymi pod bram, albowiem Ditpold rzek jest dla niego, prosz sobie wyobrazi, jak syn. Kiedy wic w Wielki Pitek po poudniu Trotti ujrza, i cesarscy czyni pod bram jakie przygotowania i nie ustaj po zapadniciu zmroku, zrozumia zaraz, e chodzi tu o zamydlenie obleganym oczu i e musi by w tym rka Baudolina. Omwiwszy wic sytuacj tylko z Guaskiem, Boidim i Obertem z Foro, zadba o wiarygodnego witego Piotra i wybra sobie jednego z gminnych konsulw, Rudolfa Nebi, ktry mia odpowiednie do tej roli oblicze. Stracili jednak p godziny na rozwaania, czy zjawa winna mie w rku krzy, czy te sawetne klucze, a w kocu stano na krzyu, ktry jest lepiej widoczny w niepewnym wietle koczcego si dnia. Baudolino zaj stanowisko nieopodal bramy. By pewny, e nie dojdzie do bitwy, przedtem bowiem kto wybiegnie z podkopu z nowin o pomocy, jaka nadesza dla miasta z niebios. I rzeczywicie, ledwie miny trzy zdrowaki, zza murw doszed jaki zgiek, z ktrego wzbi si nadludzki krzyk: Do broni, do broni, moi wierni aleksandryjczycy!, a cakiem doczesne gosy odpowiedziay: To wity Piotr, ach, cud nad cuda! W tym momencie co jednak poszo niezgodnie z planem. Jak dowiedzia si pniej Baudolino, Ditpold i jego ludzie zostali raz-dwa pojmani i trzymano ich, by zobaczyli, jak ukazuje si wity Piotr. Wszyscy by uwierzyli, gdyby nie Ditpold, ktry wiedzia doskonale, od kogo pochodziy wieci o podkopie, i cho by gupi, nie na tyle jednak, by nie przysza mu do gowy myl, e Baudolino z niego zakpi. Wyrwa si swoim stranikom i pomkn jak krt uliczk, wrzeszczc wniebogosy, nikt wic nie rozumia, jakim jzykiem si posuguje, i w niepewnym wietle wieczoru wszystkim wydao si, e to swojak. Kiedy jednak wdar si na mury, nie ulegao ju wtpliwoci, e zwraca si do oblegajcych, by ostrzec ich przed puapk cho waciwie nie bardzo byo wiadomo, o co mu chodzi, bo przecie skoro brama nie bdzie otwarta, ci z zewntrz nie dostan si do miasta, nic wic im nie grozi. Mniejsza z tym, liczy si tylko to, e owemu Ditpoldowi, jak to bywa z gupcami, nie brakowao odwagi: sta na murach, wy136

machujc mieczem i rzucajc wyzwanie wszystkim aleksandryjczykom. Ci za zgodnie z reguami sztuki oblniczej nie mogli znie tego, e nieprzyjaciel wdar si na mury choby i od wewntrz; a nade wszystko tylko garstka z nich wiedziaa o puapce, inni za widzieli ni z tego, ni z owego Alemana, ktry stan sobie na murach jak gdyby nigdy nic. Jeden z nich pomyla, e dobrze bdzie wbi mu pik midzy opatki, by w ten sposb pozby si go z bastionu. Biskup Spiry, widzc, e jego umiowany towarzysz wali si bez ycia u stp twierdzy, i odchodzc z blu od zmysw, da rozkaz do szturmu. W zwykej sytuacji aleksandryjczycy zachowaliby si jak zawsze i obsypali szturmujcych pociskami z gry, ale kiedy ci ostatni podeszli pod bram, rozesza si wie, e ukaza si wity Piotr, ktry ocali miasto przed nieprzyjacielskim podstpem, a teraz zamierza poprowadzi zwycisk wycieczk. Trotti pomyla, e moe wycign korzy z tej pomyki, i posa na czoo swojego faszywego witego Piotra, by pocign za sob innych. Jednym sowem, wymylona przez Baudolina bajka, ktra miaa zami umysy oblegajcych, zamia je obleganym: ogarnici mistycznym szaem i bojowym uniesieniem aleksandryjczycy rzucili si niby dzikie zwierzta na cesarskich, i to w sposb tak chaotyczny i sprzeczny z reguami sztuki wojennej, e biskup Spiry i jego rycerze, zbici z tropu, cofnli si, wypychajc do tyu tych, ktrzy wlekli wiee z genueskimi kusznikami, i cay ten sprzt oblniczy zosta porzucony na skraju fatalnych krzakw. Dla aleksandryjczykw byo to jak zaproszenie do taca: Anzelm Medyk popdzi ze swoimi ludmi do podkopu, ktry teraz okaza si naprawd przydatny, i wyoni si za plecami genueczykw z grup miakw uzbrojonych w drgi z kulami poncej smoy na czubku. Ogie ogarn wiee genueczykw niczym suche polana. Kusznicy prbowali skaka na ziemi, tam jednak czekali ju aleksandryjczycy, by poama paki na ich gowach. Jedna z wie pochylia si, a potem runa, niosc pomienie w szeregi biskupie, wskutek czego konie si sposzyy, wrd cesarskich panowa coraz wikszy zamt, a kto nie dosiada konia, jeszcze ten zamt powiksza, poniewa biega miedzy konnym rycerstwem, wrzeszczc, e nadciga sam wity Piotr, a moe nawet wity Pawe, jeden za zobaczy witego Sebastiana i witego Tarzycjusza jednym sowem, cay chrzecijaski olimp stan po stronie znienawidzonego miasta. Noc do i tak pogronego w aobie obozu cesarskiego kto przynis zwoki biskupa Spiry, ktry podczas ucieczki zgin od ciosu w plecy. Fryderyk posa po Baudolina i spyta go, co ma wsplnego z ca t histori i co o niej wie, i Baudolino najchtniej zapadby si pod ziemi, gdy tego wieczoru polego wielu dzielnych milites, w tym Anzelm Medyk z Piacenzy i waleczni miejscy stranicy i biedni piechurzy, a wszystko przez jego wspaniay plan, ktry mia przecie zapewni to, e nikomu wos z gowy nie spadnie. Rzuci si do stp Fryderyka i wyzna mu ca prawd: e chcia jak najlepiej, e pragn da mu pretekst do przerwania oblenia, ale wszystko uoyo 137

si tak, a nie inaczej. Jestem ndznikiem, ojcze mwi brzydz si rozlewem krwi i chciaem mie czyste rce, oszczdzi ycie wielu ludziom, a doprowadziem do rzezi, bd mia na sumieniu wszystkich tych polegych. Przeklestwo na twoj gow albo tych, ktrzy zniweczyli twj plan odpar Fryderyk z wiksz aoci nili gniewem ten pretekst bowiem (nie mw jednak o tym nikomu) byby bardzo dla mnie dogodny. Mam wieci z pierwszej rki, e liga wyruszya w pole, moe ju jutro bdziemy musieli prowadzi walk na dwa fronty. Twj wity Piotr przekonaby onierzy, lecz polego zbyt wielu ludzi i moi baronowie daj odwetu. Powiadaj, e pora ju da nauczk temu miastu, e wystarczyo spojrze na nich, kiedy wyszli poza mury: s chudsi od nas i ta wycieczka bya ostatnim wysikiem, na jaki mogli si zdoby. Bya Wielka Sobota. Zrobio si ciepo, pola okryty si wdziczn kwietn szat, a drzewa radosn wieoci. I po jednej, i po drugiej stronie murw panowa smutek jak na pogrzebie, wrd cesarskich, gdy wszyscy mwili, e trzeba szturmowa, lecz nikt nie mia na to ochoty, wrd aleksandryjczykw, gdy po wysiku, jakim bya dla nich ostatnia wycieczka, duchem byli w sidmym niebie, ale obwise brzuchy chwiay si im koo kolan. I wtedy podny umys Baudolina znowu zacz wawo pracowa. Pojecha raz jeszcze pod mury i zobaczy zmarszczone brwi Trottiego, Guasca i innych wodzw. Oni take wiedzieli, e liga nadciga, ale wiedzieli te, e poszczeglne gminy byy skcone w kwestii dalszych posuni i niepewne, czy powinny rzuci si naprawd do ataku na Fryderyka. Poniewa, a zechciej sucha bacznie, panie Niketasie, albowiem chodzi o spraw nader subteln i by moe Bizantyjczycy nie s do subtelni, by j zrozumie, oto poniewa broni si, kiedy cesarz nas oblega, to jedno, a wyda mu bitw z wasnej chci, to drugie. Jeli ojciec zoi ci skr paskiem, masz prawo wymachiwa rkami i prbowa mu pasek wyrwa, gdy tylko si bronisz, ale jeli sam podniesiesz rk na ojca, bdzie to parricidium. A kiedy ju ostatecznie uchybisz witemu i rzymskiemu cesarzowi, co podtrzyma przymierze italskich gmin? Zrozum to, panie Niketasie, dopiero co rozbili w puch oddziay Fryderyka, lecz nadal uznawali go za swego jedynego pana, nie chcieli, by plta si im pod nogami, biada jednak, gdyby go zabrako: pozabijaliby si nawzajem, nie wiedzc ju, dobro czyni czy zo, albowiem w ostatecznym rozrachunku kryterium dobra i za by cesarz. W tej sytuacji najlepiej by byo, gdyby Fryderyk odstpi zaraz od oblegania Aleksandrii rzek Guasco a zapewniam ci, e gminy pozwoliyby mu przej i dotrze do Pawii. 138

Co jednak zrobi, by mg zachowa pozory? Znak z nieba ju wyprbowano, aleksandryjczycy mieli powody do zadowolenia, ale znaleli si w punkcie wyjcia. Moe pomys ze witym Piotrem by zbyt ambitny zauway Baudolino a zreszt wizja czy zjawa, jak kto woli, pokazuje si, a potem ju jej nie ma, tak e nastpnego dnia mona jej zaprzeczy. I waciwie dlaczego mamy zawraca gow witym? Przecie ci najemnicy nie wierz nawet w Ojca niebieskiego, a jedyna ich wiara to peny brzuch i ptaszek w pozycji bojowej... Powiedzmy rzek wwczas Gagliaudo, okazujc t mdro, ktr, jak wszyscy wiedz, Bg daje tylko ludowi powiedzmy, e cesarscy chwytaj jedn z naszych krw, ktra bdzie miaa brzuch tak wypeniony ziarnem, e zaraz pknie. Wtedy Barbarossa i jego ludzie pomyl, e mamy jada w brd i moemy si broni in sculasculorum, a wtedy wielcy panowie i onierze zawoaj: odejdmy std, bo utkwimy tu do przyszej Wielkiej Nocy... Nigdy nie syszaem, eby kto wpad na gupszy pomys odrzek Guasco, a Trotti przyzna mu racj, pukajc si w dodatku w czoo, jakby dawa do zrozumienia, e stary ma nie po kolei w gowie. Gdybymy mieli tu jeszcze yw krow, dawno zjedlibymy j na surowo doda Boidi. Myl wydaje mi si cakiem do rzeczy, i wcale nie dlatego, e podsuwa j mj ojciec rzek na to Baudolino. Moe ju zapomnielicie, ale zostaa wam krowa, i jest to Rosina Gagliauda. Kopot tylko w tym, czy w caym miecie znajdziecie do paszy, by brzuch jej pka z obarcia. Kopot jest w tym, e nie dam ci bydlcia, bydlaku rzuci si w jego stron Gagliaudo bo jasne chyba, e jeli cesarscy maj si dowiedzie, e jest pena ziarna, musz wypru jej flaki, a nie zabilimy naszej Rosiny wanie dlatego, e dla mnie i dla twojej matki jest jak crka dana od Boga, nikt wic jej nie tknie nawet palcem, prdzej pol do rzeni ciebie, bo nie by w domu przez trzydzieci lat, ona za zawsze bya i nigdy nie miaa fiu bdziu w gowie. Ledwie Gagliaudo stan okoniem, Gausco i inni, cho przed chwil uwaali, e pomys godny jest najgorszego durnia, od razu si do przekonali, uznali za najlepszy z moliwych i zaczli namawia starca, by powici krow, chodzi bowiem o losy caego miasta, i na nic zda si tu Baudolino, bo wyprucie mu flakw nikogo o niczym nie przekona, natomiast wyprucie flakw krowie moe skoni Barbaross do odstpienia. Co si za tyczy ziarna, nie ma go wprawdzie w nadmiarze, jeli si jednak poskrobie tu i tam, znajdzie si do, eby nasyci Rosin, i nie ma co rozdziela w tej kwestii wosa na czworo, nikt nie bdzie wiedzia, ziarno czy otrby, do e brzuch jest peny, i nie warto nawet wybiera piekarnianych karaluchw czy karaczanw, jak kto woli, bo w czas wojenny z nich te wypieka si chleb. 139

 Daj pokj, Baudolino rzek Niketas nie chcesz mi chyba wmwi, e wzilicie powanie tak bazenad. Nie tylko my wzilimy j powanie, ale, jak sam zobaczysz, wzi j powanie take cesarz. Odbyo si to tak. Koo godziny trzeciej w t Wielk Sobot wszyscy aleksandryjscy konsulowie i ludzie znaczniejsi zgromadzili si pod portykiem, gdzie spoczywaa niewyobraalnie wyndzniaa, wychudzona i wyliniaa krowa, ktrej nogi byy jak patyki, wymiona jak obwise uszy, uszy jak brodawki, spojrzenie omdlae, rogi zwiotczae, z reszty za pozostaa skra i koci, i bardziej przypominaa bydlcego upiora nili bydl, krowa z taca mierci, trzymajca si ycia pod tkliw opiek matki Baudolina, ktra gaskaa zwierz po gowie i mwia, e waciwie tak bdzie lepiej, bo przestanie cierpie, i to po porzdnej wyerce, wic waciciele mog jej tylko pozazdroci. Cigle przynoszono worki z ziarnem na mk i zasiew, bez rnicy, i Gagliaudo podsypywa t pasz pod bydlcy pysk, zachcajc krowin do jedzenia. Lecz ta patrzya teraz na wiat z jakim aosnym chodem i nie pamitaa nawet, co to takiego przeuwanie. W kocu wic jedni z ochotnikw trzymali j mocno za nogi, inni za eb, a jeszcze inni otwierali jej na si pysk i cho krowa na znak protestu wydawaa z siebie sabe muczenia, oni wpychali bydlciu ziarno do garda, jakby byo gsi. Potem za albo powrci jej instynkt ycia, albo oywio j wspomnienie lepszych czasw i zacza miesza w pysku jzorem cay ten dar boy i czciowo z wasnej woli, a czciowo dziki pomocy obecnych ja przeyka. Nie by to radosny posiek i nie raz, nie dwa wszyscy myleli ju, e Rosina odda zaraz sw bydlc dusz Bogu, ara bowiem, jakby rodzia: co chwila wydajc z siebie aosne muczenie. Po jakim czasie siy yciowe wziy gr, krowina dwigna si na nogi i dalej ju ara samodzielnie, zanurzajc pysk prosto w workach, ktre jej podsuwano. Na koniec wszyscy zobaczyli nader osobliwe stworzenie: wycieczon i melancholijn krowin o kociach grzbietu widocznych i sterczcych, jakby chciay przebi skr, w ktrej byy uwizione, ale o brzuchu obfitym, krgym, wydtym i napitym, jakby miaa urodzi dziesi cieltek. Nic z tego, nic z tego potrzsa gow Boidi, patrzc na ten smtny cud. Pierwszy lepszy gupiec zauway, e ta krowa wcale nie jest tusta, e to sama skra, do ktrej czego napchano. A nawet gdyby uwierzyli, e jest tusta doda Guasco czyby nie zdumiaa ich myl, e waciciel wyprowadza j na pastwisko, cho grozi mu utrata ywota i wasnoci. Przyjaciele powiedzia Baudolino nie zapominajcie, e ci, ktrzy j znajd, s 140

bardzo godni i nie bd si przyglda, gdzie jest gruba, a gdzie chuda. Mia racj. Kiedy nadchodzia pora nony, Gagliaudo wychyn nieco poza bram, na k lec nie dalej jak p mili od murw, i zaraz z zagajnika wysza zgraja Czechw, ktrzy pewnie wybrali si na ptaki, jakby w tej okolicy pozostaa jeszcze ywa jaka ptaszyna. Zobaczyli krow i nie mogli uwierzy wasnym wygodzonym oczom; rzucili si na Gagliauda, ktry od razu podnis wysoko rce, i zawlekli go wraz ze zwierzciem do obozu. W okamgnieniu zebraa si wok nich ciba wojownikw o zapadych policzkach i wytrzeszczonych oczach i Rosina stracia natychmiast ycie z rki pewnego komijczyka, ktry zna zapewne swj zawd, bo zrobi, co naleao, jednym ruchem rki; i tak to Rosina w jednej chwili bya ywa, w nastpnej za ju nie. Gagliaudo przelewa najprawdziwsze zy, nikt wic nie dopatrzy si w caym wydarzeniu niczego podejrzanego. Kiedy rozpatali zwierz i ukaza si ich oczom odek, stao si to, co sta si musiao: wszystko, co Rosina zara, sypno si gwatownie, jakby wcale nie przetrawione, i ujrzano, e jest to czyste ziarno. Zdumienie wzio gr nad apetytem, a w kadym razie gd nie odebra tym zbrojnym ludziom zdolnoci do wycigania prostych wnioskw: to, e w oblonym miecie byle krowa moe tak si obera, jest sprzeczne z wszelkimi prawami boskimi i ludzkimi. Wrd arocznych odakw znalaz si jeden, ktry potrafi zapanowa nad odruchami, i uzna, e o tym cudzie naley zawiadomi przeoonych. Jednym sowem, wiadomo dotara do cesarza, ktrego nie odstpowa Baudolino z pozoru obojtny, lecz czekajcy w napiciu i z dreniem na to, co si stanie. Zwoki Rosiny, ptno, na ktre zebrano rozsypane ziarno, i Gagliauda w okowach dostarczono przed oblicze Fryderyka. Rozpatana na dwoje krowa nie wygldaa ju ani na tust, ani na chud, i wzrok przykuwao tylko to, co znajdowao si w jej odku i poza nim. Fryderyk nie zlekceway tego znaku i od razu zapyta wieniaka: Kim jeste, skd przybywasz i czyja jest ta krowa? A Gagliaudo, cho nie zrozumia ani sowa, odpowiedzia czystym dialektem paleaskim, e nie wie, nie byo go tam, nie ma z tym nic wsplnego, przechodzi przypadkiem i pierwszy raz widzi t krow, a nawet nie wiedziabym, e to krowa, gdyby mi tego nie powiedzia. Oczywicie Fryderyk te nic nie zrozumia, zwrci si wic do Baudolina: Powiedz, co on gada, znasz przecie ten jzyk godny bydlt. Wymiana paru zda midzy Baudolinem i Gagliaudem, a potem przekad: Mwi, e nie wie nic o krowie, e bogaty mieszkaniec Aleksandrii poleci mu zaprowadzi j na pastwisko, i to wszystko. No tak, ale ta krowa jest wypeniona ziarnem, spytaje wic, jak to moliwe. Powiedzia, e kada krowa, kiedy si nare i jeszcze nie strawi, jest pena tego, co 141

zeara. Wyjanij mu, e lepiej dla niego, by nie udawa matoka, bo gotw jestem powiesi go na najbliszej gazi! Czyby w tej zbjeckiej miecinie nadal karmili krowy ziarnem? Na to Gagliaudo: Per mancansa dfen e per mancansa dpaja, a mantenuma er bestii con dra granja... E diarbion. Baudolino przetumaczy: Mwi, e nie, e tylko teraz, kiedy nie ma siana przez to oblenie. A poza tym nie tylko ziarnem, ale take suchymi arbioni. Arbioni? Erbse, pisa, groch. A niech to diabli, rzuc go na er moim sokoom albo psom, by go rozszarpay na strzpy! Co to niby znaczy e brakuje siana, a jest pod dostatkiem ziarna i grochu? Powiada, e w miecie zabito wszystkie krowy z pobliskich wsi, wic poldwicy starczy im do koca wiata, ale krowy zeary przedtem cae siano, e kiedy ludzie maj miso, nie chc je chleba, a co dopiero grochu, i dlatego cz nagromadzonego ziarna daj krowom, mwi te, e nie maj tak dobrze jak my, musz radzi sobie, jak si da, bo s biedni i yj zamknici za murami. I e dlatego kazano mu wyprowadzi krow, eby popasa si troch traw, bo samo ziarno jej nie suy i dostaje od niego tasiemca, ktry nazywaj tutaj krkiem. Powiedz no, Baudolino, wierzysz temu, co gada ten bawan? Ja tumacz tylko jego sowa, o ile jednak pamitam z dziecistwa, krowy nie przepadaj chyba za ziarnem, ale ta bya nim wypeniona, nie moemy przeczy temu, co widz nasze oczy. Fryderyk pogadzi si po brodzie, zacisn powieki, a potem przyjrza si bacznie Gagliaudowi. Baudolino rzek wreszcie mam wraenie, e gdzie ju tego czeka widziaem, ale bardzo, bardzo dawno temu. Znasz go? Ojcze mj, ja znam troch wszystkich tutejszych. Teraz jednak nie czas, by wypytywa mnie, kim jest ten czek, lecz czy prawd jest, e maj w miecie te wszystkie krowy i cae to ziarno. Jeli bowiem mam by szczery, by moe chc ci zwie i nafaszerowali ostatni krow ostatnim ziarnem. Trafna uwaga, Baudolinie. Nie przyszo mi to do gowy. wity Moci Cesarzu wtrci si w tym miejscu graf Monferratu nie przypisujmy tym wieniakom nadmiernej przebiegoci. Mamy przed sob wyrane, jak mniemam, wiadectwo, e miasto jest lepiej zaopatrzone, ni mylelimy. Tak, och, tak potwierdzili jednym gosem pozostali panowie, a Baudolino po142

myla, e nigdy nie widzia w jednym miejscu tylu ludzi zej wiary przy czym kady dostrzega jasno z wiar innych. Tak czy inaczej, nie ulegao wtpliwoci, e mieli ju do oblenia. Tak sdz i ja, jelibym ju mia sdzi rzek dyplomatycznie Fryderyk. Wojska nieprzyjacielskie naciskaj od tyu. Jeli zdobdziemy to cae Roboreto, nie oznacza to zgoa, e unikniemy starcia z drug armi. Nie moemy te po zdobyciu miasta zamkn si w jego murach, s bowiem tak marne, e urgaoby to naszej godnoci. Dlatego, dostojni panowie, oto nasze postanowienie: pozostawimy t ndzn miecin ndznym pastuchom i przygotujemy si do innej bitwy. Wydajcie, prosz, stosowne rozkazy. Potem za, wychodzc z monarszego namiotu, zwrci si do Baudolina: Odelij tego starca do domu. To z pewnoci garz jakich mao, gdybym jednak mia powywiesza wszystkich kamcw, ciebie ju dawno nie byoby na tym wiecie. Zmykaj do domu, ojcze, bo udao ci si sykn przez zby Baudolino, uwalniajc Gagliauda z okoww i powiedz Trottiemu, eby wieczorem czeka na zwykym miejscu. Fryderyk przystpi czym prdzej do dziaania. Nie trzeba byo zwija obozu, bo zostaa z niego kupa gratw. Ustawi wic ludzi w kolumn marszow i kaza wszystko podpali. O pnocy awangarda armii maszerowaa ju w stron pl Marengo. Gdzie w tle, u stp wzgrz tortoskich, migotay ognie: tam czekaa armia ligi. Baudolino poprosi cesarza o pozwolenie i oddali si konno w stron Sale, by spotka si na rozstajach drg z Trottim i dwoma konsulami kremoskimi. Przebyli razem jak mil i dotarli do przednich stray ligi. Trotti przedstawi Baudolina dwm naczelnikom armii gmin, a byli to Ezzelino z Romano i Anzelm z Dovary. Po odbyciu krtkiej narady przypiecztowali ugod uciskiem doni. Baudolino obj ramieniem Trottiego (byo wspaniale, dzikuj, nie, to ja dzikuj tobie) i wrci do Fryderyka, ktry czeka na skraju polany. Wszystko uoone, ojcze. Nie zaatakuj. Nie chc i nie mi. Podczas naszego przemarszu pozdrowi ci jako swojego pana. Do nastpnego starcia burkn Fryderyk. Ale wojsko jest zmczone, najpierw wic zakwaterujemy je w Pawii, a potem si zobaczy. Ruszamy. Byy to pierwsze godziny Wielkiej Niedzieli. Gdyby Fryderyk zechcia si odwrci, ujrzaby w oddali mury Aleksandrii owietlone wzbijajcymi si wysoko pomieniami. Odwrci si natomiast i ujrza je Baudolino. Wiedzia, e wiele z tych ogni to ponce machiny wojenne i kwatery cesarskich, ale wola wyobrazi sobie, e aleksandryjczycy tacz i piewaj, by uczci sw wiktori i nadejcie pokoju. Mil dalej natknli si na przednie strae ligi. Chorgiew rycerstwa rozwina si i utworzya dwa jakby skrzyda, midzy ktrymi przemaszerowali cesarscy. Jak zwykle 143

w takich razach nie byo zbyt dokadnie wiadomo, czy chodzi o oddanie honorw, czy o zrobienie przejcia. Kto z ligi podnis bro, co mona byo uzna za wojskowe pozdrowienie. A moe by to gest bezsiy i groby. Rozgniewany cesarz uda, e tego nie widzi. Bo ja wiem powiedzia mam uczucie, e uciekam, a oni oddaj mi honory. Czy dobrze czyni, Baudolino? Dobrze, ojcze. Ustpujesz tyle samo co oni. Nie chc ci atakowa w polu, bo ci szanuj. A ty powiniene by za ten szacunek wdziczny. To ich powinno! powiedzia z uporem Barbarossa. Jeeli uwaasz, e s ci go winni, ciesz si, e go okazuj. Na co si skarysz? Na nic, na nic, masz jak zwykle racj. Przed witem ujrzeli na odlegej rwninie i na pierwszych wzgrzach gwne siy nieprzyjacielskiej armii. Wszystko tono w do rzadkiej mgiece i znowu nie byo wiadomo, czy tamci oddalaj si od armii cesarskiej przez ostrono, czy j otaczaj, czy te gronie napieraj. Ludzie ligi przemieszczali si niewielkimi grupkami, czasem towarzyszyli jaki czas przemarszowi cesarskich, czasem zajmowali stanowisko na jakim wzniesieniu i przygldali si, czasem za robili wraenie, jakby uciekali. Panowaa grobowa cisza zakcana tylko ttentem koni i stukotem odackich butw. Od czasu do czasu wida byo w bladym porannym wietle wskie pasemka dymu wzbijajce si od wzgrza do wzgrza, jakby jedna grupka dawaa drugiej znaki ze szczytu ukrytej wrd zieleni wiey. Tym razem Fryderyk postanowi zinterpretowa ten niebezpieczny przemarsz na swoj korzy: kaza podnie sztandary i oriflamy i armia maszerowaa, jakby by cesarzem Augustem, ktry wanie ujarzmi jakich barbarzycw. Tak czy inaczej, by to przemarsz godny ojca wszystkich tych buntowniczych miast, ktre tej nocy mogy go unicestwi. Kiedy znaleli si na drodze do Pawii, wezwa do siebie Baudolina. Szelma z ciebie. Jak zawsze powiedzia. Ale w gruncie rzeczy potrzebowaem jakiego pretekstu, eby wyj z tego bagna. Wybaczam ci. Co mi wybaczasz, ojcze? Ju ja wiem. Nie myl jednak, e wybaczyem temu miastu bez imienia. Ma swoje imi. Nie ma, gdy nie ja je nadaem. Prdzej czy pniej bd musia je zniszczy. Pniej. Tak, pniej. I myl, e nim do tego dojdzie, znowu co wymylisz. Powinienem by wiedzie o tym tego wieczoru, kiedy sprowadziem pod swj dach otra. Aha, przypomniaem sobie, gdzie widziaem tamtego wieniaka od krowy! W tym momencie ko Baudolina musia si sposzy, bo jedziec cign lejce i zosta z tyu. Wskutek tego Fryderyk nie mg mu wyjawi, co sobie przypomnia.

15. Baudolino w bitwie pod Legnano

Odstpiwszy od oblenia Fryderyk w pierwszej chwili poczu ulg i wycofa si do Pawii, ale przemogo wkrtce niezadowolenie. Nie by to dobry rok. W Germanii kopoty sprawia mu kuzyn Henryk Lew, woskie miasta cigle si buntoway i zachowyway jakby nigdy nic, kiedy owiadcza, e zrwna Aleksandri z ziemi. Mia teraz mao wojska, posiki najpierw nie nadcigay, a kiedy wreszcie nadcigny, okazao si, e s niewystarczajce. Baudolino czu si troch winny w sprawie konceptu z krow. Wprawdzie nie wyprowadzi w pole cesarza, ktry po prostu przysta na gr, ale teraz obaj czuli zakopotanie, kiedy patrzyli sobie w oczy jak dwoje dzieci, ktre zrobiy psikusa, a potem si tego wstydz. Baudolina rozczulao to prawie dziecice zakopotanie Fryderyka, ktry zaczyna ju siwie; najpierw swj lwi blask stracia jego pikna lwia broda koloru miedzi. Baudolino coraz bardziej miowa tego ojca, ktry szed wytrwale za swoim imperialnym marzeniem, nie zwaajc na to, e coraz bardziej nabrzmiewa groba utraty wasnych ziem po drugiej stronie Alp byleby zachowa wadz nad wymykajc mu si z rk to tu, to tam Itali. Pewnego razu przyszo Baudolinowi do gowy, e w obecnym pooeniu Fryderyka list od ksidza Jana pozwoli mu by moe wydoby si z lombardzkich bagien tak, by nie wygldao to na rezygnacj z czegokolwiek. Krtko mwic, list od ksidza mia by czym w rodzaju krowy Gagliauda. Wspomnia wic o nim, lecz cesarz by akurat w zym humorze i oznajmi, e ma na gowie powaniejsze sprawy ni starcze rojenia witej pamici Ottona, swego stryjca. Potem za powierzy mu jak misj, ktra wizaa si z wdrowaniem przez okrgy rok to na jedn, to na drug stron Alp. Pod koniec maja roku paskiego 1176 Baudolino dowiedzia si, e Fryderyk przebywa w Como, i chcia do niego w tym miecie doczy. Po drodze dosza go wie, e cesarska armia maszeruje na Pawi, skrci wic na poudnie, eby spotka si z ni w poowie drogi. Spotkali si nad Olon, nieopodal twierdzy Legnano, gdzie kilka godzin wczeniej 145

armie cesarza i ligi natkny si na siebie przypadkiem, adna bowiem nie miaa zamiaru wydawa bitwy. Doszo jednak do starcia, gdy w tej sytuacji wymaga tego honor. Ledwie Baudolino dotar do granic obozu, zobaczy piechura, ktry bieg ku niemu z dug pik w rku. Spi wic konia ostrogami w nadziei, e uda mu si przestraszy i powali onierza. Ten rzeczywicie wpad w przeraenie i run na wznak, wypuszczajc z doni swj or. Baudolino zsiad z konia i chwyci pik; onierz wrzasn, e zaraz go zabije, zerwa si na rwne nogi i sign po tkwicy za pasem sztylet. Wrzeszcza jednak w dialekcie lodijskim. Baudolino, ktry przywyk do tego, e lodijczycy s po stronie cesarskiej, trzymajc tamtego na odlego za pomoc piki, pomyla bowiem, i ma do czynienia z jakim optacom, zakrzykn: Co robisz, szczylu jeden, ja te stoj przy cesarzu! Na to onierz: I dlatego ci zabij! Wtedy Baudolino przypomnia sobie, e Lodi jest teraz po stronie ligi, i sam sobie zada pytanie: Co robi, mamli go zabi dziki temu, e pika jest dusza ni sztylet? Przecie nigdy nikogo nie zabiem! Wsun mu pik midzy nogi i szarpn w bok, wskutek czego tamten run jak dugi, a nastpnie przyoy lodijczykowi grot do garda. Nie zabijaj mnie, dominus, bo mam sidemk dzieci i kiedy mnie zbraknie, pomr jutro z godu! zakrzykn lodijczyk. Wypu mnie, bo nie zaszkodz wiele twoim, sam przecie widzisz, e nietrudno mnie obezwadni, jestem niezgua! e niezgua, to wida z odlegoci dnia marszu, ale jeli pozwol, by krci si tu z jakim orem w doni, moesz zrobi co zego. Zrzucaj portki! Portki? A jake, daruj ci ycie, ale bdziesz chodzi po wiecie, wietrzc sobie jaja. Chciabym zobaczy potem, jak stajesz w wojennej potrzebie! Chyba bdziesz wola pobiec co si w nogach do sidemki godujcych dzieci! Nieprzyjaciel zrzuci portki i przeskakujc murki, umkn przez pola nie tyle ze wstydu, ile lkajc si, e jaki rycerz z wrogiego obozu ujrzy go od tyu, pomyli, e chce okaza mu pogard, wystawiajc na widok poladki, i kae wbi go na pal, jak czyni Turcy. Baudolino by zadowolony, e nie musia nikogo zabija, ale ni z tego, ni z owego zobaczy galopujcego ku niemu jedca, ktry mia na sobie francuskie szaty, nie mg wic by Lombardczykiem. Postanowi drogo sprzeda sw skr i doby miecza. Jedziec min go bokiem, wykrzykujc: Co czynisz, szalecze, widzisz wszak, e pokazalimy dzisiaj wam, cesarskim, gdzie wasze miejsce, lepiej wic wracaj do domu! I pomkn dalej, nie szukajc zwady. Baudolino dosiad swego wierzchowca i zacz rozwaa, dokd ma waciwie si uda, nic bowiem z tej bitwy nie rozumia, jako e dotd oglda tylko oblenia, a pod146

czas oblenia wida jak na doni, kto jest po ktrej stronie. Objecha kp drzew i porodku rwniny zobaczy co, czego nie widzia nigdy w yciu: ogromny, pomalowany na biao i czerwono odkryty wz z wysokim, osadzonym porodku masztem, a wok jakby otarza zbrojnych z trbami dugimi jak trby anielskie, ktre miay, by moe, zachca do walki; Baudolino a wykrzykn, jak zwyko si wykrzykiwa w jego rodzinnych stronach: Och, do ju tego! W pewnej chwili przyszo mu do gowy, e natkn si na ksidza Jana, a przynajmniej na Sarandiba, ten bowiem rusza ze swoimi do boju wozem cignitym przez sonie, lecz do wozu, ktry mia przed oczami, zaprzgnito po prostu woy aczkolwiek przystrojone po pasku a wok wozu nie byo nikogo, kto by walczy. Ci od trb co jaki czas wydawali z instrumentw ostry dwik, a potem milkli, nie wiedzc, co dalej. Ktry z nich wskaza palcem nad rzek, gdzie skbieni ludzie zmagali si midzy sob, wrzeszczc tak, e martwi powstaliby z grobw, kto inny prbowa poprowadzi w tamt stron woy, te jednak, z samej natury wszak niechtne do pracy, ani mylay miesza si do tego rozgardiaszu. Co robi? zadawa sobie pytanie Baudolino. Rzuci si midzy tych wartogoww, cho pki si nie odezw, nie bd wiedzia, kto po czyjej jest stronie? I eby jeszcze zabili mnie, kiedy bd czeka, a ktry da gos? Kiedy tak medytowa, zobaczy nastpnego jedca i rozpozna w nim cesarskiego dworaka. Ten te go rozpozna i zakrzykn: Baudolinie, stracilimy cesarza! Jezu Chryste, co to znaczy, e go stracilicie? Kto widzia, jak walczy niby lew w rodku zgrai piechurw, ktrzy pdzili jego konia w stron tamtego lasku w gbi, a na koniec wszyscy zniknli midzy drzewami. Rzucilimy si w tamt stron, ale w lasku nie byo ju nikogo. Chyba prbowa uciec, pewne jednak, e nie wrci do gwnych si naszego rycerstwa... A gdzie s gwne siy naszego rycerstwa? Bieda nie tylko w tym, e cesarz nie doczy do gwnych si naszego rycerstwa, ale i w tym, e tych si ju nie ma. To bya rze, co za przeklty dzie! Na pocztku Fryderyk rzuci si ze swoimi rycerzami na nieprzyjaci, ktrzy wygldali jak infanteryja i toczyli si wok tego katafalku. Ale infanteryja bronia si dzielnie i nagle pojawio si lombardzkie rycerstwo, tak e nasi byli wzici w dwa ognie. Jednym sowem, stracilicie cesarza witego cesarstwa rzymskiego! I mwisz to tak lekko, na rany boskie! Wygldasz, jakby dopiero co tu przyby i nie wiedzia, co tu przeszlimy! Kto twierdzi nawet, e widzia, jak cesarz spada z konia, ktry pocign go, gdy cesarska noga zapltaa si w strzemi! 147

 Ale co teraz robi nasi? Zmykaj, spjrz tam, rozpraszaj si midzy drzewami, rzucaj si do rzeki, szerzy si pogoska o mierci cesarza i kady robi, co moe, byleby dotrze jako do Pawii. O ndznicy! I nikt nie szuka ju naszego pana? Zapada mrok, ci, ktrzy jeszcze walczyli, teraz daj sobie pokj, jak chcesz znale kogo pord tego wszystkiego? I Bg jeden wie, gdzie szuka! O ndznicy! powtrzy Baudolino, ktry nie by mem wojennym, ale nie brakowao mu odwagi. Spi konia ostrogami i z dobytym mieczem popdzi tam, gdzie spoczywao na ziemi najwicej rycerzy, wzywajc gono swego umiowanego przybranego ojca. Szukanie polegego na tej pokrytej trupami rwninie gdy w dodatku wywrzaskiwa, by da znak ycia byo przedsiwziciem nader desperackim, take ostatnie mijane oddziay lombardzkie daway mu woln drog, biorc go za jakiego witego, ktry przyby z raju, by ich wesprze, i pozdrawiay go radonie gestem rki. W miejscu, gdzie bitwa najbardziej si sroya, Baudolino zacz odwraca trupy lece twarz do ziemi, cigle z nadziej, ale i ze strachem, e w mdym wietle zmierzchu zobaczy drogie rysy twarzy swego monarchy. zy pyny mu z oczu, szed wic po omacku, a kiedy wreszcie wyszed z jakiego zagajnika, wpad prosto na wielki wz, ktry woy wycigay powolutku z pola bitwy. Widzielicie cesarza?! wykrzykn przez zy, traci ju bowiem rozeznanie i wyzby si przezornoci. Tamci wybuchnli miechem i odrzekli: Pewnie, tam w krzakach, chdoy twoj siostr, a jeden z nich dmuchn w trb tak, by dobyo si z niej sprone burczenie. Powiedzieli mu byle co, ale Baudolino i tak poszed rozejrze si w krzakach. Zobaczy niewielki stos trupw, trzy lece twarzami do ziemi, jeden na wznak. Usun trzy zwrcone do gry plecami i pod spodem zobaczy Fryderyka z czerwon, lecz od krwi, brod. Od razu spostrzeg, e cesarz yje, bo z pprzymknitych ust dobywao si cichutkie rzenie. Na grnej wardze bya nadal krwawica rana, na czole za wielki siniak sigajcy a do lewego oka, a w obu doniach Fryderyk zaciska sztylety jak kto, kto zanim straci przytomno, zdoa jeszcze przeszy nimi trzech ndznikw, ktrzy rzucili si, by go dobi. Baudolino unis mu gow, otar twarz i zacz go przyzywa, a wtedy Fryderyk otworzy oczy i spyta, gdzie jest. Baudolino obmaca go, by sprawdzi, czy ma jeszcze jakie rany. Kiedy dotkn nogi cesarza, ten doby z siebie jk; by moe rzeczywicie ko wlk go jaki czas po ziemi i skrci mu kostk. Fryderyk cigle dopytywa si, gdzie jest, Baudolino nie przestawa do niego mwi, a wreszcie cesarz go rozpozna i zarzuci mu ramiona na szyj. Panie mj i ojcze rzek Baudolino wsidziesz teraz na mego konia, ale staraj si nie mczy. Cho jest ju ciemno, musimy zachowa ostrono, bo wszdzie dokoa s oddziay ligi i caa nasza nadzieja w tym, e hulaj teraz w jakiej wiosce, zwa148

ywszy, e, bez niczyjej obrazy, wyglda mi na to, i zwyciyli. Ten i w mg si jednak zapuci tutaj w poszukiwaniu swoich polegych. Musimy zda lasami i parowami, unika drg i dotrze do Pawii, gdzie schronili si twoi. Moesz sobie spa na koniu, bd baczy, by nie spad. A kto bdzie baczy, by ty nie zasn? spyta Fryderyk, umiechajc si z wysikiem. Nie mog si mia, bo sprawia mi to bl. Widz, e ju jest z tob lepiej. Wdrowali ca noc, potykali si w ciemnociach o korzenie i niskie krzaki, i raz tylko widzieli w oddali ognie, ktre obeszli wielkim ukiem. Baudolino, eby nie zasn, cay czas mwi, a Fryderyk nie zasypia, eby Baudolino nie zasn. To koniec, nie znios haby tej klski rzek w pewnym momencie Fryderyk. To zwyka potyczka, ojcze mj. Zreszt wszyscy myl, e nie yjesz, a ty pokaesz si znowu niby wskrzeszony azarz i wtedy to, co wydawao si klsk, zmieni si w taki cud, e rozlegnie si jedno potne Te Deum. Prawd mwic, Baudolino chcia po prostu pocieszy rannego i upokorzonego starca. Tego dnia presti cesarstwa, a take rex et sacerdos, doznali szwanku. Chyba e Fryderyk wrci na scen w aureoli nowej chway. Baudolina musiaa w tej sytuacji nawiedzi myl o wrbach Ottona i o licie ksidza. Nie ulega wtpliwoci, ojcze mj, e z tych wydarze winiene wycign jeden wniosek rzek. O czyme chcesz mnie pouczy, uczony mu? Nie ja, Boe bro, lecz niebiosa. Winiene wzi sobie do serca to, co mwi biskup Otton. W Italii im dalej idziesz, tym bardziej grzniesz, nie mona by cesarzem tam, gdzie jest ju papie, z tymi miastami zawsze bdziesz przegrywa, chcesz je bowiem przywoa do porzdku, ktry jest rzecz sztuczn, one za chc y w nieporzdku, ktry jest podug natury, czyli, jak powiedzieliby paryscy filozofowie, jest warunkiem hyle, pierwotnego chaosu. Musisz obrci spojrzenie na wschd, sign wzrokiem dalej ni do Bizancjum, ponie sztandary twego cesarstwa do ziem chrzecijaskich, ktre le za krlestwami niewiernych, poczy si z jedynym i prawdziwym rex et sacerdos, ktry panuje tam od czasu magw. Dopiero kiedy zawrzesz z nim przymierze albo on przysignie ci posuszestwo, bdziesz mg wrci do Rzymu i potraktowa papiea jak swego najniszego sug, a krlw Francji i Anglii jak swych stajennych. Dopiero wtedy twoi dzisiejsi zwycizcy poczuj przed tob lk. Fryderyk prawie ju zapomnia, co wieci Otton, Baudolino musia mu wic to przypomnie. Znowu ten ksidz? zdziwi si. Czy aby istnieje? I gdzie przebywa? I jak mam poprowadzi armi na jego poszukiwanie? Stan si Fryderykiem Szalonym i tak bd zapamitany na wieki. 149

 Bynajmniej, pod warunkiem jednak, e w kancelariach wszystkich chrzecijaskich monarchii, take Bizancjum, pojawi si list napisany do ciebie, i tylko do ciebie, przez owego ksidza Jana, ktry uzna ci za rwnego sobie i zaprosi do poczenia waszych krlestw. I Baudolino, ktry zna ju list ksidza Jana prawie na pami, zacz go recytowa w ciemnoci, wyjaniajc, czym jest najcenniejsza na wiecie relikwia przysana w szkatule przez ksidza. Ale gdzie ten list? Masz jego kopi? A moe sam go napisa? Ja tylko zapisaem go w dobrej acinie, poczyem rozproszone czony spraw, ktre mdrcy znaj i gosz, tyle e nikt ich nie chce sucha. Lecz wszystko, o czym mwi list, jest prawdziwe jak Ewangelia. Powiedzmy to tak: ja wpisaem jeno adres, jakby ten list wysano do ciebie. I ten ksidz mgby da mi ten, jak go zwiesz, alis, w ktry zebrano krew naszego Pana? Zaiste, byoby to ostateczne i doskonae namaszczenie... szepn Fryderyk. Tak to owej nocy rozstrzygn si los nie tylko Baudolina, lecz rwnie cesarza cho aden z nich nie mia jeszcze pojcia, co ciga na sw gow. Kiedy nad ranem nadal jeszcze snuli fantazje o odlegym krlestwie, zobaczyli nieopodal jakiego rowu konia, ktry uciek z bitewnego wiru i nie umia znale drogi powrotnej. Majc teraz dwa konie, ruszyli bardziej szparko w stron Pawii chocia wybierali boczne drogi. Spotykali cofajce si oddziay cesarskie, ktre rozpoznaway swego pana i wznosiy na jego widok radosne okrzyki. Wojsko upio mijane wioski, miao si wic czym pokrzepi, i pdzio, by zawiadomi o wydarzeniach tych, ktrzy znaleli si dalej; kiedy wic dwa dni pniej poprzedzany radosn wieci Fryderyk stan u bram Pawii, ujrza co znaczniejszych obywateli i swoich zwolennikw, ktrzy czekali ju na w paradnych strojach, cho jednoczenie nie wierzyli jeszcze wasnym oczom. Nie zabrako te Beatrycze w aobnych szatach, gdy doniesiono jej, e maonek poleg na polu bitwy. Trzymaa za rce dwch synw, Fryderyka, ktry mia ju dwanacie lat, poniewa jednak by od urodzenia chorowity, wyglda na sze, i Henryka, ktry w przeciwiestwie do brata odziedziczy si po ojcu, lecz tego dnia paka, bo czu si tu obco, i cigle pyta, co si stao. Beatrycze wypatrzya z daleka Fryderyka i kajc, pobiega naprzeciw niego, by rzuci si mu z mioci w ramiona. Kiedy za cesarz powiedzia, e ycie zawdzicza Baudolinowi, spostrzega, e ten te tu jest, i najpierw oblaa si rumiecem, potem cakiem zblada, jeszcze potem zapakaa, a na koniec wycigna tylko rk i pooya na jego sercu, bagajc niebo, by wynagrodzio go za to, co uczyni, i nazywajc go synem, przyjacielem, bratem wreszcie. Dokadnie w tym momencie, panie Niketasie, pojem, e ratujc ycie memu 150

panu, spaciem mj dug. Ale wanie dlatego nie wolno mi byo kocha Beatrycze. Spostrzegem nawet, e ju jej nie kocham. Bya jak zabliniona rana, jej widok obudzi mie sercu wspomnienia, lecz nic we mnie nie drgno, czuem, e mog by przy niej i nie cierpie, oddali si od niej i nie czu blu. Moe w peni dorosem i zgasy modziecze zapay. Nie sprawio mi to adnej przykroci, pojawia si tylko jaka melancholia. Byem jak gobica, ktra gruchaa bez opamitania, lecz pora miosna dobiega koca. Trzeba byo ruszy z miejsca, wyprawi si za morze. Przestae by gobic, a stae si jaskk. Albo urawiem.

16. Baudolino wyprowadzony w pole przez Zosim

W sobotni ranek przybyli Pevere i Grillo i oznajmili, e w pewnym sensie do Konstantynopola wraca porzdek. Nie tyle z tego powodu, e pielgrzymi zaspokoili aknienie grabiey, ile z tego, e wodzowie spostrzegli, i owi pielgrzymi zawadnli licznymi czcigodnymi relikwiami. Mona byo si pogodzi z utrat jednego, drugiego kielicha czy szaty z adamaszku, ale nie mona byo dopuci do rozproszenia relikwii. Dlatego doa Dandolo wyda rozporzdzenie, e wszystkie skradzione dotychczas cenne przedmioty naley przynie do Hagia Sofia, by dokona sprawiedliwego podziau. Oznaczao to podzia przede wszystkim midzy pielgrzymami i wenecjanami, ktrzy to, czyli ci ostatni, czekali jeszcze na reszt nalenych rzeczy, by zaadowa wszystko na swoje okrty. Nastpnie warto kadego przedmiotu miaa by oceniona w grzywnach srebra i rycerze mieli wzi cztery czci, towarzysze konni dwie, towarzysze piesi za jedn. Mona sobie wyobrazi, co powiedziao na to zwyke onierstwo, ktremu nie pozostawiono nic. Szeptano ju, e wysannicy Dandola zabrali z Hipodromu cztery konie z pozacanego spiu, by odesa je do Wenecji, i nikomu si to nie spodobao. Jedyn odpowiedzi Dandola na szemrania by rozkaz przeszukania zbrojnych, nie zwaajc na ich stopie, i perkwizytorzy dotarli nawet do ich kwater w Perze. Przy pewnym rycerzu hrabiego de Saint-Pol znaleziono ampuk. Rycerz twierdzi, e to wyschnite ju lekarstwo, kiedy jednak ampuka ogrzaa si od doni, ujrzano w niej czerwony pyn, ktrym bya oczywicie krew wytoczona z boku naszego Pana. Rycerz zaklina si, e kupi t relikwi od pewnego mnicha, zanim doszo do pldrowania miasta, ale dla przykadu powieszono go na miejscu z tarcz i herbem na szyi. Tam do licha, wyglda jak dorsz powiedzia Grillo. Niketas sucha z wielkim smutkiem tych opowieci, ale Baudolino, nagle zakopotany, jakby wszystko stao si z jego winy, zmieni temat i od razu spyta, czy mona ju opuci miasto. Cigle panuje tu straszny burdel odrzek Pevere i trzeba mie si na bacznoci. Dokd chcesz si uda, panie Niketasie? 152

 Do Selymbrii, mamy tam zaufanych przyjaci, ktrzy udziel nam gociny. Selymbria, to nie takie atwe powiedzia Pevere. Miasto ley na zachodzie, niedaleko Dugich Murw. Nawet jeli dostaniemy muy, trzeba liczy trzy dni drogi, moe nawet wicej, bo bdziemy mieli ze sob brzemienn niewiast. A poza tym tylko pomyl, taka pikna stadnina muw oznacza czowieka monego, wic pielgrzymi rzuc si na ciebie jak muchy. W tej sytuacji muy musz czeka w gotowoci poza miastem, przez ktre przyjdzie poda pieszo. Trzeba pokona Mur Konstantyna i wyruszy dalej, nie zbliajc si do wybrzea, gdzie z pewnoci jest wicej ludzi; omin koci witego Mocjusza i wyj bram Pege poza Mur Teodozjusza. Trudno bdzie unikn zatrzymania na tej drodze ostrzeg Pevere. Ba, w okamgnieniu dobior si do rzyci, a przy tych niewiastach pielgrzymom zaraz przyjd do gowy chutliwe myli. Potrwa to jeszcze co najmniej dzie, bo trzeba jako przygotowa mode kobiety. Na nic zda si udawanie raz jeszcze trdowatych, bo teraz nawet pielgrzymi wiedz, e trdowaci nie spaceruj sobie po miecie. Trzeba bdzie dorobi im na twarzach plamy i strupy, eby wyglday na dotknite wierzbem, wtedy bowiem kademu odejdzie na nie chtka. A poza tym wszyscy ci ludzie bd przecie musieli przez trzy dni co je, bo pusty worek nie ustoi. Genueczycy przygotuj w koszach porcje chrupicej i delikatnej scripilita, czyli swoich plackw z ciecierzycowej mki, pokrojonych w plastry, ktre owinie si w due licie; wystarczy posypa pieprzem i bdzie wymienite, mona by tym nakarmi lwa, lepsze od krwistej poldwicy; i due podpomyki z oliw, szawi, serem i cebul. Niketasowi to barbarzyskie jado nie wydao si ncce, poniewa jednak trzeba byo czeka jeszcze dzie, postanowi powici go kosztowaniu ostatnich smakoykw, ktre zdy jeszcze przygotowa mu Teofil, i suchaniu ostatnich opowieci Baudolina, gdy nie chciaby wyjecha w najpikniejszym ich momencie, nie wiedzc, jak skoczy si historia. Moja historia jest jeszcze zbyt duga rzek Baudolino. Zreszt jad z tob. Tu, w Konstantynopolu, nic ju po mnie, a w dodatku za kadym rogiem czaj si ze wspomnienia. Stae si, panie Niketasie, moim pergaminem, na ktrym zapisuj mnstwo rzeczy, take zapomnianych, i jest to prawie tak, jakby rka sama krelia sowa. Mniemam, e czowiek opowiadajcy historie zawsze musi mie kogo, komu je opowiada, i e tylko tym sposobem moe je opowiedzie sobie samemu. Pamitasz, jak pisaem do cesarzowej listy, ktrych ona nie moga przeczyta? Jeli palnem gupstwo, dajc je do przeczytania przyjacioom, to dlatego, e inaczej moje listy nie miayby sensu. Ale pniej, kiedy doszo do pocaunku z cesarzow, nie mogem opowiedzie o tym nikomu i cae lata nosiem to wspomnienie w sobie, czasem smakujc je, 153

jakby byo twoim zaprawionym miodem winem, a czasem czujc w ustach smak trucizny. Dopiero dziki temu, e mogem opowiedzie o tym tobie, poczuem si wolny. A dlaczego moge opowiedzie o tym wanie mnie? Bo nie ma ju tych wszystkich, ktrzy mieli co wsplnego z moj histori. Zostaem tylko ja. Jeste mi teraz potrzebny jak powietrze, ktrym oddycham. Bd ci towarzyszy do Selymbrii. Gdy tylko Fryderyk wyleczy rany spod Legnano, wezwa przed swe oblicze Baudolina i cesarskiego kanclerza, Krystiana z Buch. Skoro ma si potraktowa list ksidza Jana z ca powag, najlepiej od razu wzi si do dziea. Krystian przeczyta pergamin, ktry pokaza mu Baudolino, i jak przystao roztropnemu kanclerzowi, zgosi gar zastrzee. Przede wszystkim wydawao mu si, e pismo jest niegodne kancelarii. Ten list ma dotrze na dwr papieski, a take na dwr francuski i angielski, do bazyleusa Bizancjum, trzeba go wic przygotowa tak, jak w caym wiecie chrzecijaskim przygotowuje si wane dokumenty. Potem doda, e sporzdzenie pieczci, ktre wygldayby jak prawdziwe pieczcie, wymaga czasu. Jeli robi si co z ca powag, trzeba postpowa spokojnie. Jak doprowadzi do tego, eby inne kancelarie zapoznay si z treci listu? Jeeli bdzie wysany przez kancelari cesarsk, wyda si to mao godne wiary. Czy moesz sobie wyobrazi, e ksidz Jan pisze osobisty list, ktry pozwoli ci odwiedzi go na nikomu nieznanej ziemi, ty za rozpowszechniasz jego tre lippis et tonsoribus, by kto mg dotrze tam przed tob? Powinny kry pogoski o licie, to pewne, i nie tylko po to, by uzasadni przysz wypraw, ale przede wszystkim, by cay wiat chrzecijaski trwa w osupieniu przy czym powinno si to osiga po trochu, jakby chodzio o niezwykle sekretny sekret. Baudolino podsun myl, e mgby wykorzysta swoich przyjaci. Byliby poza wszelkim podejrzeniem jako absolwenci paryskiego studium i ludzie nie zwizani z Fryderykiem. Abdul mgby przemyci list do Ziemi witej, Boron do Anglii, Kyot do Francji, a rabbi Solomon mgby dostarczy go ydom zamieszkujcym cesarstwo bizantyjskie. Nastpne miesice byy wypenione tymi rozmaitymi pracami, a Baudolino zmieni si w przeoonego scriptorium, w ktrym przystpili do dziea wszyscy jego dawni towarzysze. Fryderyk da co jaki czas najwieszych nowin. Przyszo mu do gowy, aby w licie nieco wicej powiedzie o Gradalisie. Baudolino przedstawi mu powody, ktre nakazyway pozostawi rzecz niedopowiedzian, ale spostrzeg, e ten symbol krlewskiej i kapaskiej wadzy zafascynowa cesarza. W czasie kiedy prowadzili dysputy nad tymi kwestiami, na Fryderyka spady nowe troski. Musia pogodzi si z myl, e trzeba szuka zgody z papieem Aleksandrem 154

III. Poniewa reszta wiata nie braa powanie cesarskich antypapiey, cesarz musiaby zoy mu hod i uzna go za jedynego i prawdziwego rzymskiego arcykapana a nie byo to mao w zamian za papie wyrzekby si cakowicie popierania lombardzkich gmin a to byo naprawd duo. Czy warto zastanawiali si Fryderyk i Krystian, ostronie tkajc wtek intrygi prowokowa papiea, raz jeszcze wzywajc do jednoci sacerdotium i imperium? Baudolino gryz wdzido, gdy to wszystko powodowao zwok w jego planach, ale nie mg si sprzeciwia. W kwietniu 1177 roku Fryderyk oderwa go nawet od zaj i wysa z bardzo delikatn misj do Wenecji. Chodzio o to, by ostronie przygotowa rozmaitych uczestnikw zaplanowanego na lipiec spotkania papiea z cesarzem. Ceremoni pojednania naleao opracowa w najdrobniejszych szczegach, by nie zakci jej aden incydent. Trosk Krystiana budzio na przykad to, e wasz bazyleus zechce wywoa jaki tumult, by spotkanie zakoczyo si fiaskiem. Wiedz, e od dawna Manuel Komnenos zabiega o wzgldy papiea i z pewnoci zgoda midzy Aleksandrem i Fryderykiem niweczya jego plany. I to na zawsze. Od dziesiciu lat Manuel proponowa papieowi ponowne zjednoczenie Kociow: on uznaby prymat papiea w sprawach wiary, papie za uznaby bazyleusa Bizancjum za jedynego i prawdziwego cesarza rzymskiego, zarwno na Wschodzie, jak i na Zachodzie. Lecz na takiej umowie Aleksander nie zyskiwa prawie adnej wadzy w Konstantynopolu i Fryderyk zachowywa swe wpywy w Italii, a w dodatku by moe porozumienie wzbudzioby niepokj innych europejskich wadcw. Poszukiwa wic przymierza korzystniejszego dla siebie. Niemniej bazyleus wysa do Wenecji swoich szpiegw. Udawali mnichw... I zapewne nimi byli. W naszym cesarstwie ludzie Kocioa pracuj dla swego bazyleusa, nie za przeciw niemu. Ale z tego, co zrozumiaem, a pamitaj, e nie naleaem jeszcze wtedy do dworu, nie zamierzano wywoa adnego tumultu. Manuel pogodzi si z tym, co i tak byo nieuniknione. Moe chcia po prostu wiedzie, co si wici. Panie Niketasie, bye logotet kto wie ilu arkanw, wiesz wic z pewnoci, e kiedy dochodzi do spotkania szpiegw przeciwnych obozw na tym samym polu intryg, w sposb naturalny wytwarzaj si midzy nimi wizi przyjani i jedni drugim przekazuj tajemnice. Dziki temu unikaj niebezpieczestw, jakie wi si z wykradaniem ich sobie nawzajem, a tym, ktrzy ich posali, pokazuj si jako ludzie zrczni. Tak te byo z nami i owymi mnichami: zaraz wyjawilimy sobie, po co tu jestemy, my, by szpiegowa ich, oni, by szpiegowa nas, a potem dni pyny nam wrd przyjemnoci. Kady, kto ma dowiadczenie w rzdzeniu, bierze to pod uwag, c moe jednak poradzi? Gdyby zechcia zwrci si z pytaniami bezporednio do obcych szpiegw, ktrych przecie nie zna, ci nic by mu nie powiedzieli. Wysya wic wasnych szpie155

gw, powierzajc im tajemnice, ktrych wyjawienie nie przyniesie wielkiego uszczerbku, i w ten sposb dowiaduje si tego, co powinien wiedzie i co wszyscy poza nim zazwyczaj ju wiedz. Wrd tych mnichw by niejaki Zosima z Chalcedonu. Uderzya mnie chudo jego twarzy; jego oczy jak wgle obracay si bez znuenia na wszystkie strony, rozwietlajc wielk czarn brod i niezwykej dugoci wosy. Kiedy mwi, miao si wraenie, e prowadzi dialog z Ukrzyowanym, ktry spywa krwi dwie pidzi od jego twarzy. Znam takich ludzi, nasze monastyry s nimi przepenione. Umieraj bardzo modo, strawieni arem... Nie ten. Nigdy w yciu nie widziaem takiego aroka. Pewnego wieczoru zaprowadziem go do domu dwch weneckich kurtyzan, ktre, jak moe wiesz, ciesz si nie lada saw wrd niewiast parajcych si tym starym jak wiat rzemiosem. O trzeciej nad ranem byem pijany i wyszedem, on za zosta i jaki czas pniej jedna z dziewczt powiedziaa mi, e nigdy nie musiaa trzyma na wodzy takiego czorta. Znam takich ludzi, nasze monastyry s nimi przepenione. Umieraj bardzo modo, strawieni arem... Baudolino i Zosima zostali jeli nie przyjacimi, to przynajmniej kompanami do hulanek. Ich zayo zacza si w dniu, kiedy po pierwszej, i to szczodrej, wsplnej libacji Zosima rzuci straszliwe blunierstwo i oznajmi, e tej nocy wszystkie ofiary rzezi niewinitek oddaby za dzieweczk niezbyt cnotliwych obyczajw. Na pytanie, czy tego wanie ucz w bizantyjskich monasterach, odpowiedzia: Zgodnie z naukami witego Bazylego istniej dwa demony, ktre mog zmci umys, demon nierzdu i blunierstwa. Drugi jednak wada nami krtko, a pierwszy, jeli nie zamracza mylenia namitnoci, nie przeszkadza w kontemplowaniu Boga. Bez dalszej zwoki poszli okaza posuszestwo, lecz bez namitnoci, demonowi nierzdu i Baudolino spostrzeg, e Zosima mia na kad okoliczno ycia maksym jakiego teologa albo eremity i dziki temu y w pokoju z samym sob. Innym razem te siedzieli przy kielichu i Zosima sawi cuda Konstantynopola. Baudolino czu si zawstydzony, gdy mg opowiada tylko o paryskich uliczkach, ktrymi brno si w wyrzucanych przez okna ekskrementach, albo o mtnych wodach Tanaro, nie mogcych wszak rywalizowa z zocistymi wodami Propontydy. Nie mg te opowiada o mirabilia urbis Mediolani, poniewa Fryderyk kaza je wszystkie zburzy. Nie wiedzia, jak zamkn kompanowi usta, a chcc go zadziwi, pokaza list ksidza Jana, jakby chcia w ten sposb da mu do zrozumienia, e istnieje gdzie krlestwo, przy ktrym Bizancjum to poronite wrzosem pustkowie. Ledwie Zosima przeczyta pierwsz linijk, spyta nieufnie: Presbyter Johannes? A kto to taki? 156

 Czyby nie wiedzia? Szczliwy, kto doszed do ignorancji, poza ktr nie jest nam ju dane wyj. Moesz wyj dalej. Czytaj, czytaj. Czyta i oczy mu coraz mocniej pony, a wreszcie odoy pergamin i rzek obojtnym tonem: Ach, ksidz Jan! W moim monastyrze przeczytaem oczywicie mnstwo sprawozda tych, ktrzy odwiedzili jego krlestwo. Przecie zanim przeczytae list, nie wiedziae nawet, kto zacz! urawie swym lotem krel litery, cho pismo jest im nieznane. Ten list mwi o niejakim ksidzu Janie i kamie, lecz chodzi o prawdziwe krlestwo, ktre w sprawozdaniach jest krlestwem pana Indii. Baudolino gotw byby przysic, e hultaj zgaduje, ale Zosima nie da mu czasu na rozmylania o takich wtpliwociach. Bg wymaga od ludzi ochrzczonych trzech rzeczy: od duszy prawej wiary, od jzyka szczeroci, od ciaa wstrzemiliwoci. Tego listu nie mg napisa wadca Indii, zbyt wiele tu bowiem rzeczy niecisych. Na przykad wymienia wiele tamtejszych niezwykych istot, milczy jednak o... zaraz, niech pomyl... mam, milczy o methagallinarii, thinsiretae i cametheterni. A co to za jedni? Co za jedni?! Ale pierwsze, co napotyka przybywajcy na ziemi ksidza Jana, to thinsireta, a jeli nie jest przygotowany do tego, by stawi jej czoo... chap... poera go jednym kapniciem szczk. Nie mona si tam wyprawi ot tak, jakby wdrowa do Jerozolimy, gdzie w najgorszym razie spotkasz wielbda, krokodyla, ze dwa sonie i tak dalej. Poza tym list wydaje mi si podejrzany, gdy dziwn jest rzecz, e napisano go do twojego cesarza, nie za do naszego bazyleusa, skoro krlestwo tego Jana ley bliej cesarstwa bizantyjskiego ni aciskiego. Mwisz, jakby wiedzia, gdzie ley. Nie wiem dokadnie, lecz wiedziabym, dokd si skierowa, kto bowiem zna cel, zna tez wiodc do drog. Czemu wic nie uda si tam aden z was, Greczynw? A kto ci powiedzia, e aden nie prbowa? Mog ci rzec, e bazyleus Manuel po to wanie wyprawi si na ziemie sutanatu Ikonium, by otworzy sobie drog do dziedziny wadcy Indii. Moge mi o tym powiedzie, a jednak nie powiedziae. Poniewa nasza okryta chwa armia dwa lata temu poniosa tam klsk pod Myriokefalonem. Minie wic jaki czas, nim nasz bazyleus wyruszy na nastpn wypraw. Gdybym jednak ja mia duo pienidzy i oddzia dobrze uzbrojonych ludzi, ktrzy potrafiliby stawi czoo tysicznym trudnociom, zaraz bym tam ruszy, wiem bowiem, jaki kierunek obra. Po drodze trzeba by dopytywa si, sucha wskazwek tubylcw... 157

Nie zabraknie znakw, bo jeli bdziesz kroczy dobr drog, twoim oczom uka si drzewa rozkwitajce tylko w tamtych stronach i zwierzta tam tylko yjce jak choby owe methagallinarii. Zdrowie methagallinarii! zakrzykn Baudolino i unis kielich. Zosima zaproponowa toast za krlestwo ksidza Jana. Potem rzuci wyzwanie: wypijmy za zdrowie Manuela, a Baudolino odpar, e owszem, ale pod warunkiem, e przedtem wypij zdrowie Fryderyka. Potem wznosili toasty za papiea, Wenecj, dwie kurtyzany, ktre poznali par dni temu, a wreszcie gowa Baudolina opada na st, a zasypiajc sysza jeszcze, jak Zosima mruczy pod nosem: Oto czym jest ycie mnicha: nie kierowa si ciekawoci, nie chadza z czowiekiem nieprawym, nie wyciga apy po... Rano Baudolino, ktry cigle jeszcze z trudem obraca jzykiem, rzek: Zosimo, jeste szubrawcem. Nie masz zielonego pojcia, gdzie przebywa twj wadca Indii. Chcesz poda na wch, a kiedy kto mwi ci, e widzia tam methagallinariusa, ty bierzesz to za dobr monet, ruszasz w tamt stron, docierasz w okamgnieniu do paacu zbudowanego w caoci z drogich kamieni i patrzysz, a tu jaki czek, mwisz: dzie dobry, ksie Janie, jak si miewasz? Takie bajki moesz opowiada swojemu bazyleusowi, ale nie mnie! Bd mia przecie dobr map odpar Zosima, z trudem otwierajc oczy. Baudolino sprzeciwi si, mwic, e nawet jeli ma si dobr map, wszystko pozostaje dosy mgliste i nie sposb podj decyzji, bo wiadomo, i mapy nie s dokadne, a ju osobliwie, gdy chodzi o te miejsca, do ktrych w najlepszym razie dotar Aleksander Wielki, a potem ju nikt. I naszkicowa mu z grubsza map, ktr sporzdzi Abdul. Zosima wybuchn miechem. Skoro Baudolino trwa przy straszliwie heretyckim i nieprawym wyobraeniu, e Ziemia jest kul, z pewnoci nie uda mu si zrobi ani kroku we waciwym kierunku. Albo dajesz wiar Pismu witemu, albo jeste poganinem i nadal mylisz tak, jak mylano przed Aleksandrem... ktry nie potrafi zostawi po sobie adnej mapy, nie wymawiajc mu nawet innych rzeczy. Pismo powiada, e nie tylko Ziemia, ale i cae uniwersum jest w ksztacie tabernaculum, czyli e Mojesz zbudowa swoje tabernaculum jako wierne odbicie uniwersum, od ziemi po firmament. Filozofie staroytni powiadali wszak... Filozofowie staroytni, ktrych nie owiecio jeszcze sowo Pana, wymylili antypody, lecz w Dziejach Apostolskich mwi si przecie, e Bg z jednego jedynego czowieka wywid rodzaj ludzki, by ten zamieszkiwa ca powierzchni Ziemi, powierzchni, nie za drug stron, bo tej nie ma. A Ewangelia ukasza mwi, e Pan da apostoom wadz stpania po wach i skorpionach, stpa znaczy za i po czym, nie 158

pod czym. Gdyby na dodatek kulista Ziemia bya zawieszona w prni, nie istniaoby adne na ani pod, a przez to wdrwka nie miaaby ni sensus, ni directio. Kt to wymyli, e niebiosa s sfer? Chaldejscy grzesznicy, patrzcy z wysokoci, do jakiej zdoali wznie wie Babel, zwiodo ich bowiem uczucie przeraenia na widok przytaczajcego ich nieba! Jaki to Pitagoras czy Arystoteles umia zapowiedzie wskrzeszenie umarych? I mogliby tacy gupcy poj, jaki jest ksztat Ziemi? Ta Ziemia stworzona w kulistej formie miaaby suy do zapowiadania wschodu i zachodu soca albo dnia, w ktrym przypada Wielka Noc, ale najmarniejsza z istot ludzkich, cho nie posiada wiedzy filozoficznej ni astronomicznej, wie wszelako doskonale, kiedy soce zachodzi i kiedy wschodzi zalenie od pory roku, a w rozmaitych krajach umiej obliczy, kiedy przypada Wielka Noc, i zgoa si nie myl? Byaby potrzebna inna geometria nili ta, ktr zna biegy ciela, i inna astronomia nili ta, ktr zna wieniak, gdy sieje i zbiera? A poza tym, o ktrych to filozofach staroytnych mi bajasz? Czy wy, acinnicy, wiecie co o Ksenofanesie z Kolofonu, ktry uwaa wprawdzie, e Ziemia jest nieskoczona, lecz przeczy, jakoby bya kulista? Gupiec powie, e jeli przypisze si uniwersum ksztat tabernaculum, nie da si wyjani zamienia ani ekwinokcjum. Lecz w cesarstwie rzymskim, to jest w naszym, y przed wiekami wielki mdrzec, Kosmas Indikopleustos, ktry wyprawi si a na krace ziemi i w sposb niechybny pokaza w swojej Chrzecijaskiej topografii, e Ziemia ma naprawd ksztat tabernaculum i e tylko dziki temu ksztatowi mona wyjani owe najmroczniejsze fenomena. I ty, powiadam oto, chcesz, by najbardziej chrzecijaski z krlw, Jan, nie trzyma si najbardziej chrzecijaskiej topografii, wzitej nie tylko od Kosmasa, lecz take z Pisma witego? A ja powiadam, e mj ksidz Jan nic nie wie o topografii twojego Kosmasa. Sam wyznae, e ksidz w jest nestorianinem. Ot nestorianie prowadzili zacieky spr z innymi heretykami, monofizytami. Monofizyci utrzymywali, e Ziemia zostaa stworzona jako sfera, a nestorianie, e jako tabernaculum. Wiadomo, e Kosmas by te nestorianinem, a w kadym razie zwolennikiem mistrza Nestoriusza, Teodora z Mopsuestii, i przez cae ycie zwalcza monofizyck herezj Jana Filiponosa z Aleksandrii, ktry szed za pogaskimi filozofami w rodzaju Arystotelesa. Nestorianin Kosmas i nestorianin ksidz Jan musieli wierzy caym sercem, e Ziemia ma ksztat tabernaculum. Powoli. I twj Kosmas, i mj ksidz s nestorianami, wcale nie przecz. Skoro jednak nestorianie myl si, o ile mi wiadomo, w sprawie Jezusa i Jego Matki, mog myli si rwnie w kwestii ksztatu uniwersum. Mam racj? Pora na mj najsubtelniejszy argument! Poka ci dowodnie, e jeli chcesz odnale ksidza Jana, wypadnie ci i za Kosmasem, nie za za topografami pogaskimi. Zamy na chwil, e Kosmas napisa nieprawd. Gdyby nawet tak byo, to samo myl i w to samo wierz wszystkie ludy Wschodu, ktre tene Kosmas odwiedzi, bo przecie 159

inaczej by si o tych sprawach nie dowiedzia na ziemiach, poza ktrymi rozciga si krlestwo ksidza Jana, i jest pewne, e mieszkacy tego krlestwa maj uniwersum za tabernaculum, a zatem wszelkie odlegoci, granice, bieg rzek, wielko mrz, wybrzea i zatoki, nie mwic ju o grach, mierz wedle cudownego zarysu tabernaculum. I to nie wydaje mi si zbyt dobrym argumentem upiera si Baudolino. To, e wierz, i mieszkaj w tabernaculum, nie znaczy wcale, i naprawd w nim mieszkaj. Pozwl, e doprowadz mj wywd do koca. Gdyby spyta, jak dotrze do Chalcedonu, gdzie przyszedem na ten wiat, umiabym ci bez trudu wskaza drog. By moe, dni podry mierz inaczej ni ty albo lew stron zw to, co ty zwiesz praw, a powiedziano mi, e Saraceni krel mapy, na ktrych poudnie jest u gry, pnoc za u dou, Soce wstaje wic po lewej stronie tak przedstawionej Ziemi. Jeli jednak zgodzisz si na mj sposb przedstawiania biegu Soca i ksztatu Ziemi, trzymajc si moich wskazwek, z pewnoci dotrzesz tam, dokd zechc ci doprowadzi, lecz nie zrozumiaby ich, gdybym nanis je na twoje mapy. Pynie std wniosek zakoczy tryumfalnym tonem Zosima e jeeli chcesz znale si na ziemi ksidza Jana, musisz uy tej mapy wiata, ktrej uyby ksidz Jan, a nie twojej, nawet, zwa to bacznie, gdyby twoja bya waciwsza nili jego. Baudolino poczu si bezradny wobec przenikliwoci tych racji i spyta Zosim, jak w takim razie widz uniwersum Kosmas i ksidz Jan. Nie ma tak dobrze! odpar Zosima. Wiem, gdzie znale map, nie ma jednak powodu, bym mia j ofiarowa tobie i twojemu cesarzowi. Chyba e da ci on tyle zota, e bdziesz mg tam wyruszy z zastpem dobrze uzbrojonych ludzi. Ot to. Od tej chwili Zosima nie pisn ju ani sowa o mapie Kosmasa, a waciwie napomyka o niej co jaki czas, kiedy osiga szczyty upojenia, lecz tylko krelc palcem w powietrzu niewyrane i tajemnicze linie i zaraz tego zaprzestajc, jakby i tak powiedzia ju za wiele. Baudolino dolewa mu jeszcze wina i zadawa dziwaczne z pozoru pytania. Kiedy dotrzemy do Indii i nasze konie opadn z si, czy przyjdzie nam dosi soni? By moe, gdy w Indiach yj wszystkie zwierzta wymienione w twoim licie i mnstwo innych, tylko nie konie. Sprowadzaj je tam jednak z Cynisty. A co to za kraj? Kraj, dokd wdrowcy udaj si po robaki jedwabiu. Robaki jedwabiu? O czym mwisz? A o tym, e w owej Cynicie w ono niewiast wkada si malekie jajeczka, by 160

ogrzay si i by wykluy si z nich malekie robaczki. Umieszcza si je na liciach morwy, ktrymi si ywi. Kiedy podrosn, wysnuwaj ze swych cia jedwab i owijaj si we, tak e s jak w grobie. Potem zmieniaj si w pikne kolorowe motyle i dziurawi ten oprzd. Samce dosiadaj samiczek a tergo i yj potem wraz z nimi bez pokarmu w cieple swego ucisku, a wreszcie umieraj, z tym e samiczka, umierajc, skada jaja. Trudno zaiste ufa czowiekowi, ktry wmawia ci, e jedwab robi robaki rzek Baudolino Niketasowi. By szpiegiem na subie swego bazyleusa, ale z ochot przeszedby na sub Fryderykow, gdyby mg dziki temu wyruszy na poszukiwanie wadcy Indii. Potem stao si jednak tak, e przepad jak kamie w wod. Byem cigle jeszcze podniecony wzmiank o mapie Kosmasa. Ta mapa wydaa mi si gwiazd betlejemsk, aczkolwiek wskazywaa przeciwny kierunek. Powiedziaaby mi, jak pokona wspak drog, ktr przebyli magowie. Tak wic, sdzc, e jestem od niego przebieglejszy chciaem, aby przebra miar swego nieopanowania, i okaza, e jest wikszym gupcem i e ma za dugi jzyk. A tymczasem? To on okaza si przebieglejszy. Nastpnego dnia ju go nie zobaczyem, a jego konfratrzy powiedzieli, e wrci do Konstantynopola. Zostawi poegnalny licik. Oto co napisa: Jak ryby usypiaj bez wody, tak mnisi, ktrzy zbyt dugo przebywaj poza cel, osabiaj moc swej jednoci z Bogiem. W ostatnich dniach nadmiernie pograem si w grzechu, pozwl wic, e wrc tam, gdzie bije rdo pene wieoci. Moe to bya prawda. Bynajmniej. Znalaz jaki sposb, eby wyudzi zoto od swego bazyleusa. I to moim kosztem.

17. Baudolino odkrywa, e ksidz Jan pisze do zbyt wielu osb

W lipcu nastpnego roku Fryderyk przyby do Wenecji drog morsk, z Rawenny do Chioggi za towarzyszy mu syn doy; nastpnie uda si do kocioa witego Mikoaja na Lido i w niedziel 24 dnia tego miesica pad na placu witego Marka do stp Aleksandra. Papie dwign go i uciska, okazujc wszem wobec, jak go miuje, i wszyscy zebrani zapiewali Te Deum. By to prawdziwy tryumf, aczkolwiek nie wiadomo dokadnie dla ktrego z nich dwch. Tak czy inaczej, skoczya si trwajca osiemnacie lat wojna i w tyche dniach cesarz podpisa z gminami ligi lombardzkiej zawieszenie broni na siedem lat. By tak kontent, e postanowi spdzi jeszcze miesic w Wenecji. W sierpniu Krystian z Buch wezwa pewnego ranka Baudolina i jego przyjaci, poprosi, by poszli z nim do cesarza, a kiedy stan przed obliczem Fryderyka, wrczy mu teatralnym gestem obwieszony pieczciami pergamin. List?! wykrzykn Fryderyk. Jeszcze go nie wysalimy? Waciwie to nie nasz list, ale list od kogo. Nie do ciebie, lecz do bazyleusa Manuela. Poza tym szczegem jest bardzo podobny do przygotowanego przez nas. Wic ten ksidz Jan najpierw proponuje przymierze mnie, a potem tym romaei! wciek si Fryderyk. Baudolino osupia, wiedzia bowiem doskonale, e jest tylko jeden list od ksidza i e to on sam go napisa. Jeeli ksidz istnieje, mg napisa inny list, aczkolwiek z pewnoci nie ten. Poprosi o dokument, a przebiegszy go szybko wzrokiem, rzek: Nie jest dokadnie taki sam, widz tu drobne zmiany. Ojcze mj, jeli pozwolisz, zbadam go dokadniej. Oddali si ze swoimi przyjacimi i razem kilkakro przeczytali list. Przede wszystkim napisano go po acinie. To osobliwe zauway rabbi Solomon bo przecie ksidz wysa ten list greckiemu bazyleusowi. Pocztek by taki: 162

Presbyter Johannes, z woli i mocy Boga i naszego Pana Jezusa Chrystusa pan nad panujcymi, do Manuela, rzdcy ludu romaei, yczy zdrowia i wiekuistego radowania si boym bogosawiestwem.

Drugie dziwactwo rzek Baudolino nazywa Manuela rzdc ludu romaei, nie za bazyleusem. Z pewnoci nie napisa tego Grek z cesarskiego otoczenia, lecz czowiek, ktry nie uznaje praw Manuela. A zatem prawdziwy ksidz Jan, ktry uwaa si za dominus dominantium wywnioskowa Poeta. Idmy dalej rzuci Baudolino. Wska wam sowa i zdania, ktrych nie byo w naszym licie.
Doniesiono naszemu majestatowi, e masz w wielkiej estymie nasz wietno i e doszy do Ciebie wieci o naszej wielkoci. Lecz dowiedzielimy si od naszego apocrisariosa, e zapragne wysa nam jak rzecz przyjemn i zabawn, by ucieszy nasz askawo. Jako czowiek z ochot przyjmuj dar i l Ci przez naszego apocrisariosa ten znak, zapragnlimy bowiem dowiedzie si, czy dochowujesz wraz z nami wiernoci prawdziwej wierze i czy we wszystkim i przez wszystko gosisz wiar w Pana naszego Jezusa Chrystusa. Ja wiem dobrze, e jestem tylko czowiekiem, ale twoi Greczynowie uznaj Ci za boga, cho wiemy doskonale, e miertelnikiem, ktry nie uniknie rozkadu ciaa. Prosimy w szlachetnej naszej szczodroci, by przez naszego apocrisariosa i powiadczajc swj afekt dla nas donis nam, azali jest rzecz jaka, ktra moe posuy Twej przyjemnoci.

Zbyt wiele ju tych dziwactw oznajmi rabbi Solomon. Z jednej strony traktuje bazyleusa wyniole i pogardliwie, prawie go zniewaajc, z drugiej za uywa sw takich jak apocrisarios, ktre robi wraenie greckiego. Oznacza dokadnie posa wyjani Baudolino. Posuchajcie jednak: tam gdzie my powiedzielimy, e przy stole ksidza zasiadaj metropolita Samarkandy i arcykapan Suzy, tutaj napisano, e s to protopapaten Sarmagantinum i archiprotopapaten de Susis. A dalej wrd cudw krlestwa wymienia si zioo o nazwie assidios, ktre odstrasza ze duchy. Mamy wic trzy nastpne terminy greckie. List napisa wic Grek, ktry ma jednak bardzo zy stosunek do Grekw. Nic nie rozumiem powiedzia Poeta. Podczas tej wymiany uwag Abdul sign po pergamin. Gdyby tylko to! Tam gdzie my pisalimy o zbiorze pieprzu, dorzucono gar szczegw. A tu dopisano, e w krlestwie Jana jest mao koni. Tu za, gdzie my wymienilimy tylko salamandr, wspomniano o jakim rodzaju robakw, co owijaj si jakby 163

bonk, na podobiestwo robakw wytwarzajcych jedwab, a potem niewiasty przebywajce w paacu myj t bonk i robi si z niej szaty i sukna krlewskie, ktre mona pra tylko w palcym ogniu. Co, co takiego? spyta zaniepokojony nagle Baudolino. A na koniec cign Abdul w spisie istot zamieszkujcych krlestwo, wrd rogatych ludzi, faunw, satyrw, pigmejw, psiogowych wymienia si te methagallinarii, cametheterni i thinsiretae, istoty, o ktrych my nie wspominalimy. Na Bogurodzic Dziewic! wykrzykn Baudolino. Przecie to o robakach opowiada mi Zosima! I take Zosima powiedzia, e wedug Kosmasa Indikopleustosa w Indii nie ma koni! I Zosima wymieni methagallinarii i te inne bestie! O, syn gamratki, naczynie pene kau, kamca, zodziej, obudnik, faszerz podstpny, zdrajca, cudzoonik, arok, tchrz, lubienik, gwatownik, heretyk, rozpustnik, zabjca i rozbjnik, blunierca, sodomita, lichwiarz, witokupca, wrbita, szerzyciel wani, oszust! Co ci takiego uczyni? Nadal nie pojmujesz? Tamtego wieczoru, kiedy pokazaem mu list, upi mnie i wszystko przepisa! Potem wrci do tego swojego zafajdanego bazyleusa, ostrzeg go, e Fryderyk zamierza ogosi si przyjacielem i spadkobierc ksidza Jana, i napisali inny list, zaadresowany do Manuela, a potem pucili go w obieg, zanim my tego dokonalimy! Oto czemu jest tu tyle wyniosoci wobec bazyleusa: eby nie budzi podejrze, e list wyszed z jego kancelarii! Oto czemu tyle w nim terminw greckich: eby pokaza, e chodzi o aciski przekad oryginau, ktry Jan napisa po grecku. Rozesano jednak wersj acisk, gdy ma przecie przekona kancelarie krlw palatyskich i papiea! Naszej uwadze umkn jeszcze jeden szczeg wtrci si do rozmowy Kyot. Czy pamitacie histori z Gradalisem, ktry ksidz rzekomo wysa do cesarza? Uznalimy, e lepiej nie posuwa si za daleko, i tylko napomknlimy o veram arcam... Czy powiedziae o tym Zosimie? Nie, o tym zmilczaem odrzek Baudolino. No i twj Zosima pisze o czym, co nazywa yeracam. Ksidz wysya bazyleusowi yeracam. A co to takiego? spyta Poeta. Tego nie wie sam Zosima wyjani Baudolino. Zajrzyjcie do naszego oryginau: w tym miejscu z trudem mona odczyta pismo Abdula. Zosima nie zrozumia, o co chodzi, pomyla, e to jaki dar dziwny i tajemniczy, nam tylko znany, i dlatego uy tego sowa. Co za ndznik! A wszystko przeze mnie, bo mu zaufaem; jak wyznam to cesarzowi? Nie po raz pierwszy uciekli si do kamstwa. Wyjanili Krystianowi i Fryderykowi, jaki oczywisty powd przemawia za tym, e list napisa kto z kancelarii Manuela, 164

chodzio mianowicie o to, by Fryderyk nie mg puci w obieg swojego listu, dodali jednak, i w kancelarii witego cesarstwa rzymskiego musi by szpieg, ktry przesa kopi ich listu do Konstantynopola. Fryderyk przysig, e jeli go odnajdzie, wydrze mu wszystkie wystajce czci ciaa. Potem zapyta, czy nie powinien obawia si jakich posuni Manuela. A jeli list napisano po to, eby uzasadni wypraw do Indii? Krystian zwrci mu roztropnie uwag, e dwa lata temu Manuel wyruszy we Frygii przeciwko selduckiemu sutanowi Ikonium i ponis straszliw klsk pod Myriokefalonem. To wystarczy eby do koca ycia trzyma si jak najdalej Indii. Mona nawet zaoy, e ten list jest do dziecinnym pomysem na odzyskanie odrobiny prestiu, kiedy utracio si go cae mnstwo. Czy jednak w tym stanie rzeczy warto jeszcze puszcza w obieg list do Fryderyka? A moe zmieni go, by nie uznano, e jest kopi listu do Manuela? Znae t histori, panie Niketasie? spyta Baudolino. Ten umiechn si. W owych czasach nie miaem jeszcze trzydziestu lat i cigaem trybuty w Paflagonii. Gdybym by doradc bazyleusa, powiedziabym mu, eby nie wdawa si w tak dziecinne intrygi. Ale Manuel dawa posuch zbyt wielu dworzanom, cubicularom i eunuchom zatrudnionym w jego komnatach, nawet zwykym sugom, a czasem ulega wpywom niektrych mnichw wizjonerw. Gryzem si mylami o tym marnym robaku. Ale marnym robakiem by te papie Aleksander, i to gorszym ni Zosima, gorszym te ni salamandry, a okazao si to we wrzeniu, kiedy do cesarskiej kancelarii dotar dokument, ktry uprzednio zosta zapewne przekazany innym chrzecijaskim krlom i cesarzowi greckiemu. Bya to kopia listu, ktry Aleksander III napisa do ksidza Jana! Nie ulega wtpliwoci, e Aleksander otrzyma kopi listu do Manuela, moe nawet wiedzia o starodawnym poselstwie Hugona z Dabali, a moe lka si, e Fryderyk wycignie jakie korzyci z istnienia krla kapana, cho wic nie do niego zwrci si Jan, on pierwszy wysa list prosto do ksidza, donoszc, e wysya natychmiast legata z penomocnictwem do prowadzenia rokowa. List zaczyna si tak:
Aleksander biskup, suga sug Boych, umiowanemu Johannesowi, synowi w Chrystusie, sawnemu i wspaniaemu wadcy Indii, le pozdrowienie i swe apostolskie bogosawiestwo.

Nastpnie papie przypomnia, e tylko Stolica Apostolska (to znaczy Rzym) otrzymaa od Piotra penomocnictwo, dziki ktremu jest caput et magistra wszystkich wierzcych. Oznajmi, e on, papie, usysza o wierze i pobonoci Jana od swego osobi165

stego medyka, magistra Filipa, ten za przewidujcy, roztropny i przezorny czowiek usysza od osb godnych zaufania, i Jan pragnie w kocu nawrci si na prawdziw, to jest katolick i rzymsk, wiar. Papie ubolewa, e nie moe na razie posa dygnitarzy wysokiej rangi, take z tej przyczyny, i nie znaj linguas barbaras et ignotas, lecz posya owego Filipa, czeka dyskretnego i bardzo ostronego, aby pouczy go, to znaczy Jana, o prawdziwej wierze. Gdy tylko Filip dotrze na miejsce, Jan powinien wysa list, w ktrym wyuszczy swoje zamiary, ale ostrzega si go jeeli nie chce zgrzeszy, chepic si swoj potg i bogactwem, najlepiej uczyni, gdy powrci na ono witego Kocioa rzymskiego, jak przystao penemu pokory synowi. Baudolino poczu si zgorszony, e s na tym wiecie faszerze tak zuchwali. A rozsierdzony Fryderyk rykn: Diabelski pomiot! Nikt do niego nie pisa, a on odpowiada pierwszy. Na zo! I baczy, aeby nie nazwa swojego Johannesa prezbiterem, chce bowiem odmwi mu wszelkiej godnoci kapaskiej... Wie dobrze, i Jan jest nestorianinem doda Baudolino i jak to papie, proponuje mu, by porzuci sw herezj i podporzdkowa si Rzymowi... Nie ulega najmniejszej wtpliwoci, e ten list jest szczytem arogancji zauway kanclerz Krystian. Nazywa go synem, nie raczy wysa mu choby biskupa, lecz le osobistego medyka. Traktuje go jak dziecko, ktre trzeba przywoa do porzdku. Trzeba zatrzyma tego Filipa rzek na to Fryderyk. Krystianie, pchnij ludzi, kogo tam chcesz, mog by najemni mordercy. Niech go dopadn w drodze, udusz, wyrw mu jzyk, utopi go w pierwszym lepszym strumieniu! Nie moe dotrze na miejsce! Nikomu nie oddam ksidza Jana! Niepotrzebnie si wzburzye, mj ojcze powiedzia Baudolino. Moim zdaniem ten Filip wcale nie wyruszy i nie wiadomo nawet, czy istnieje. Primo, Aleksander wie doskonale, e list do Manuela sfaszowano. Secundo, nie ma zielonego pojcia, gdzie przebywa jego Jan. Tertio, list napisa wanie po to, by wiedziano, e Jan to jego sprawa, i chce, bycie obaj, ty i Manuel, zapomnieli raz na zawsze o krlu kapanie. Quarto, jeli nawet w Filip istnieje, jeli wybiera si do ksidza i jeli naprawd tam dotrze, tylko pomyl, co si stanie, gdy wrci z nosem na kwint, bo Jan nie zechce si nawrci. Dla Aleksandra bdzie to tak, jakby kto cisn mu w twarz gar ajna. Nie moe way si na taki hazard. Tak czy inaczej byo ju za pno na ogaszanie listu do Fryderyka i Baudolino czu si ograbiony. Roi o krlestwie ksidza od chwili mierci Ottona, mino wic ju prawie dwadziecia lat... Dwadziecia zmarnowanych lat... Potem zazna ukojenia: nie, niechaj zginie, przepadnie list od ksidza, niechaj roztopi si w rzece innych listw, przyszed czas, kiedy kady moe wymyli sobie korespondencj z ksidzem, przyszo nam y w wiecie patentowanych garzy, ale to nie ozna166

cza zgoa, e trzeba wyrzec si poszukiwania krlestwa ksidza Jana. Przecie mapa Kosmasa nadal istnieje, wystarczy odszuka Zosim, wydrze mu j, a potem ruszy w nieznane. Gdzie si jednak podzia Zosima? A jeliby si nawet okazao, e yje sobie obsypany askami w cesarskim paacu swojego bazyleusa, jake go tam dopa, skoro otacza go caa bizantyjska armia? Baudolino zacz wypytywa podrnikw, posw, kupcw, by dowiedzie si czegokolwiek o zbrodniczym mnichu. I jednoczenie co jaki czas przypomina Fryderykowi o planie. Ojcze mj powiada dzisiaj ma on wicej sensu ni wczoraj, gdy dawniej moge si obawia, e to krlestwo istnieje tylko w mojej wyobrani, teraz za wiesz, e wierz we rwnie bazyleus Grekw i papie rzymian, a w Paryu mwiono mi, i jeli nasz umys zdoa stworzy rzecz, nad ktr nie masz wikszej, ta rzecz z pewnoci bdzie istniaa. Jestem na tropie kogo, kto moe da wskazwki, jak drog naley poda, pozwl mi wic wyda na ten cel nieco grosza. Dosta do zota, by przekupi wszystkich Greczynw przejedajcych przez Wenecj, uatwiono mu kontakt z zaufanymi osobami w Konstantynopolu i czeka tylko na nowiny. Kiedy do dotr, pozostanie mu nakoni Fryderyka do podjcia decyzji. Mino kilka lat takiego oczekiwania, panie Niketasie, a w tym czasie zmar wasz Manuel. Cho nie odwiedziem jeszcze waszego kraju, wiedziaem do, by zda sobie spraw, e po zmianie bazyleusa wszyscy zaufani poprzedniego bd usunici. Modliem si do Najwitszej Panny i wszystkich witych, eby Zosima uszed z yciem, ale wystarczyby mi przecie olepiony: da mi map, a ja ju j odczytam. Upyway kolejne lata i byo to dla mnie jak upust krwi. Niketas poprosi Baudolina, aeby nie popada teraz w przygnbienie z powodu uczucia zawodu, jakie byo jego udziaem niegdy. Wezwa swego kucharza i sug, by ten przeszed samego siebie, przygotowujc ostatni posiek pod konstantynopolskim socem taki, ktry nie pozwoli zapomnie o caej sodyczy morza i ziemi w tym kraju. Chcia stou zastawionego langustami i skorupiakami o nazwie pustelnik, gotowanymi homarami, smaonymi krabami, soczewic z ostrygami i maami, wkamiennikami, a wszystko z dodatkiem utuczonego bobu i ryu z miodem, otoczone wiecem z rybiej ikry i popijane kreteskim winem. Lecz byo to tylko pierwsze danie. Potem sza sztufada, z ktrej dobywaa si rozkoszna wo, z rondla za bia para z czterech piknych gwek kapusty, twardych i biaych niczym nieg, a nastpnie podano karpia i ze dwadziecia maych makreli, filety z solonej ryby, czternacie jaj, troch wooskiego owczego sera, wszystko polane funtem oliwy, przyprszone pieprzem i przyprawione mnstwem czosnku. Lecz do tego dania Niketas zada wina z Ganos.

18. Baudolino i Colandrina

Z dziedzica genueczykw dochodziy pacze crek Niketasa, ktre nie pozwalay, by pobrudzono im twarze, przywyky bowiem do szkaratu swoich barwiczek. Bdcie grzeczne mwi im Grillo nie trzeba urody, by by biaogow. I wyjania, e nie jest nawet pewny, czy ta odrobina parchw i dziobw po ospie, ktrymi pokrywaj im twarze, wystarczy, by wzbudzi wstrt lubienych pielgrzymw, gdy ludzi tych rozpalaj wszystkie, jakie si nawin, mode i stare, zdrowe i chore, Greczynki, saracenki i ydwki, albowiem w tych sprawach religia nie ma nic do rzeczy. Jeli macie budzi wstrt dodawa musicie by krostowate jak tarka. Maonka Niketasa z upodobaniem wzia udzia w ubrzydzaniu swoich crek, dodajc to rank na czole, to wysypk na nosku, by wyglda jak zerany przez wrzody. Baudolino przyglda si w wielkim zasmuceniu tej piknej rodzinie i w pewnym momencie powiedzia: I tak, kiedy sam ju nie wiedziaem, co mam robi, wziem sobie w kocu on. Dzieje swojego maestwa przedstawia z niezbyt weso min jakby wspomnienie rozniecao stary bl. W tym czasie ycie upywao mi midzy cesarskim dworem i Aleksandri. Fryderyk nadal nie mg przekn tego, e miasto yje, ja za prbowaem doprowadzi do nawizania stosunkw midzy moimi ziomkami i cesarzem. Sytuacja bya bardziej sprzyjajca ni dawniej. Aleksander III zmar i Aleksandria utracia protektora. Cesarz coraz czciej ukada si z italskimi miastami i Aleksandria nie moga ju by ostoj ligi. Genua przesza na stron cesarstwa, Aleksandria za miaa wszystko do zyskania, stojc po stronie genueczykw, a nic, pozostajc jedynym miastem wrogim Fryderykowi. Trzeba byo znale rozwizanie honorowe dla wszystkich. I kiedy tak spdzaem dni na rozmowach z ziomkami i wracaem potem na dwr, by umierzy gniew cesarski, spostrzegem, e jest na wiecie kto taki jak Colandrina. Bya crk Guasca, dorastaa powoli na moich oczach i nie wiedzie kiedy staa si kobiet. Bya pena sodyczy i poruszaa si z jakby niezgrabn gracj. Po historii z obleniem uchodzilimy z ojcem za zbawcw miasta, a ona wpatrywaa si we mnie, jakbym by wi168

tym Jerzym. Kiedy rozmawiaem z Guaskiem, siadaa na ziemi przede mn, patrzya byszczcymi oczami i pia kade sowo z mych warg. Mgbym by jej ojcem, gdy miaa zaledwie pitnacie lat, ja za trzydzieci osiem. Nie wiem, czy si w niej zakochaem, ale byo mi mio, kiedy przebywaa w pobliu, tak e snuem opowieci o niewiarygodnych przygodach, byleby skupi na sobie jej uwag. Spostrzeg to rwnie Guasco, ktry by wprawdzie miles, a wic kim wicej ni dworskim urzdnikiem jak ja (w dodatku chopski syn), lecz jak ci ju rzekem, byem beniaminkiem miasta, nosiem u boku miecz, yem na dworze... Nie byoby to ze maestwo i wyzna mi to sam Guasco: czemu nie wemiesz sobie za on Colandriny, z ktr mam tylko utrapienie, upuszcza naczynia, a kiedy ci nie ma, siedzi cay dzie przy oknie i wyglda, czy nie nadchodzisz. Byo to wspaniae wesele; odbyo si w kociele witego Piotra, katedrze, ktr aleksandryjczycy podarowali witej pamici papieowi, a o ktrej istnieniu nowy papie nawet nie wiedzia. I byo to dziwne maestwo, gdy zaraz po nocy polubnej musiaem wraca do Fryderyka, i tak to trwao dobry rok: widywaem on od wielkiego dzwonu, ale za kadym razem, kiedy do niej wracaem, jej rado poruszaa me serce. Miowae j? Tak mniemaem, lecz przecie po raz pierwszy miaem on i poza tym, co mowie robi z onami noc, niezbyt dobrze wiedziaem, jak sobie w tej sytuacji poczyna: kiedy nastawa dzie, nie miaem pojcia, czy powinienem pieci j jak ma dziewczynk, czy traktowa jak dam, skrzycze za niezdarno, nadal bowiem potrzebowaa ojcowskiej rki, czy wszystko wybacza, by w kocu wpoi jej krnbrno. A wreszcie pod koniec pierwszego roku maestwa oznajmia, e spodziewa si dziecka, i wtedy zaczem patrze na ni jak na Najwitsz Panienk; kiedy wracaem, przepraszaem za nieobecno, prowadziem j w niedziel do kocioa, eby wszyscy widzieli, e zacna ona Baudolina urodzi mu syna, a jeli spdzalimy wieczr razem, co zdarzao si nieczsto, opowiadalimy sobie, co zrobimy z tym Baudolinkiem Colandrinkiem, ktrego nosia w brzuchu, i ona przez czas jaki mylaa, i Fryderyk da mi ksistwo, a i ja gotw byem w to uwierzy. Snuem opowieci o krlestwie ksidza Jana, a ona mwia, e za cae zoto wiata nie puci mnie tam samego, bo kto wie, jak pikne damy tam yj, i e chce zobaczy to miejsce pikniejsze i wiksze ni Aleksandria i Solero razem wzite. Potem opowiedziaem o Gradalisie, ona za otworzya szeroko oczy: pomyl, Baudolinie najdroszy, udasz si tam, wrcisz z owym kielichem, z ktrego pi nasz Pan, i staniesz si najsawniejszym rycerzem w caym wiecie chrzecijaskim, zbudujesz w Montecastello wityni dla tego Gradalisa i bd przybywa a z Quargnento, by go ujrze... Snulimy marzenia jak dzieci, a ja mwiem sobie: biedny Abdulu, mylae, i mio to niedosiga ksiniczka, a przecie moja mio jest tak blisko, e mog podrapa j leciutko za uchem, a wtedy ona mieje si i mwi, e ma askotki... Nie trwao 169

to jednak dugo. Czemu? Poniewa w czasie, kiedy ona bya brzemienna, aleksandryjczycy zawarli przymierze z Genu przeciwko ludziom Silvana dOrba. Byo ich kilku na krzy, lecz kryli wok miasta, by rabowa jego obywateli. Tego dnia Colandrina wysza za mury, by nazbiera kwiatw, wiedziaa bowiem, e przybywam. Zatrzymaa si koo stada owiec i artowaa z pasterzem, ktry by czowiekiem jej ojca, a tu nagle zgraja tych nikczemnikw rzucia si, by zabra stado. Moe nie chcieli zrobi jej nic zego, ale potrcili j, przewrcili i moj Colandrin stratoway uciekajce owce... Pasterz wzi nogi za pas, a ona leaa, dopki domownicy nie znaleli jej, z wysok gorczk, albowiem dopiero pnym wieczorem spostrzegli, e nie wrcia. Guasco posa po mnie, popdziem do Aleksandrii, ale dotarem tam dopiero dwa dni pniej. Leaa umierajca i kiedy mnie zobaczya, ja przeprasza, bo dziecko, powiadaa, wyszo z niej przed czasem i ju nie yo, ona za gryza si, gdy nie potrafia nawet da mi syna. Wygldaa jak woskowa figurka Matki Boskiej i trzeba byo przystawi ucho do jej warg, by usysze, co mwi. Nie patrz na mnie, Baudolino, gdy twarz zwida mi od paczu, zobaczysz wic, em nie tylko z matk, ale i brzydk on... Umara, proszc mnie o wybaczenie, a ja prosiem o wybaczenie j, bo nie byem u jej boku w chwili niebezpieczestwa. Potem poprosiem, by pokazali mi zmare dziecko, lecz nie chcieli. Byo... byo... Baudolino zamilk. Wznis twarz do gry, jakby nie chcia, eby Niketas widzia jego oczy. Byo potworkiem podj po chwili jak te, ktre zaludniay w naszych rojeniach ziemi ksidza Jana. Malekie oczka jak dwie skone szpary, chudziutka pier i rczyny, ktre wyglday jak macki omiornicy. A od brzucha do stp byo pokryte bia sierci jak owca. Nie mogem dugo na nie patrze, kazaem je pogrzeba, ale nie wiedziaem nawet, czy powinno si wzywa ksidza. Wyszedem z miasta i kryem ca noc po Fraschecie, rozmylajc o tym, e przez cae dotychczasowe ycie wymylaem istoty z innego wiata i w mojej wyobrani byy one cudownymi dziwami, ktre przez sw rozmaito daway wiadectwo mocy Pana, potem jednak, kiedy Pan zada, bym uczyni to, co czyni wszyscy, spodziem nie dziw nad dziwy, ale istot odraajc. Mj syn by kamstwem natury, mia racj Otton, byem kamc, lecz wikszym, ni on sdzi, i tak dalece yem w kamstwie, e nawet z mojego nasienia zrodzio si kamstwo. Kamstwo martwe. I wtedy zrozumiaem... Uznae, e czas odmieni swe ycie... rzuci z wahaniem Niketas. Nie, panie Niketasie. Uznaem, e skoro taki ju mj los, daremnie bym prbowa by jak inni. Moim przeznaczeniem byo garstwo. Trudno wytumaczy to wszystko, co przemykao mi przez gow. Powiadaem sobie: pki zmylae, zmylae rzeczy, ktre nie byy prawd, ale si ni staway. Sprawie, e pojawi si wity Baudolino, stwo170

rzye bibliotek u witego Wiktora, kazae magom kry po wiecie, ocalie miasto, tuczc wychudzon krowin, jeli w Bolonii s doktorowie, to take twoja zasuga, dae Rzymowi mirabilia, o ktrych rzymianie ani myleli, szachrowae z szachrajstwem owego Hugona z Gabali i stworzye krlestwo niezrwnanej piknoci, a sam pokochae swe urojenie, pisae listy, ktrych nikt nie napisa, czytajcy rozpywali si w zachwycie, nawet ta, za ktr je pisae, a przecie bya cesarzow. A kiedy zapragn jeden jedyny raz uczyni co prawdziwego i z niewiast najszczersz, jaka moe chodzi po tej ziemi, spotkaa ci klska: stworzye co nie do wiary, czego nikt by nie chcia. Lepiej wic, by zamkn si w wiecie swoich dziww, tam bowiem bdziesz mg przynajmniej decydowa, jak dalece bd wanie dziwami.

19. Baudolino zmienia nazw swego miasta

O biedny Baudolino! rzek Niketas, nie przerywajc przygotowa do wyjazdu. W kwiecie lat na zawsze pozbawiony ony i syna. A i ja mog ju jutro z rki ktrego z barbarzycw utraci ciao z mego ciaa i moj umiowan maonk! O Konstantynopolu, krlowo miast, tabernakulum Boga Najwyszego, sawo i chwao swych ministrw, rozkoszy cudzoziemcw, cesarzowo miast cesarskich, pieni nad pieniami, splendorze nad splendorami, najrzadsze widowisko najrzadszych rzeczy, jakie czowiek moe ujrze, co bdzie z nami, ktrzy opuszczamy ci nadzy, jak nadzy wyszlimy z ona naszych matek? Kiedy ci obaczymy, i nie takim, jakim jeste dzisiaj, padoem ez, zdeptanym przez odactwo? Zamilcze, panie Niketasie rzek na to Baudolino a nie zapominaj, e by moe po raz ostatni rozkoszujesz si tymi smakoykami godnymi Apicjusza. Czyme s te gaki misne, ktre maj wo waszego targu korzennego? To keedes, wo za naday im cynamon i szczypta mity odpar pocieszony w ten sposb Niketas. I w ten ostatni dzie udao mi si sprowadzi nieco anywki, ktr trzeba pi, kiedy rozpuci si w wodzie, tworzc mleczny obok. Dobra, nie mroczy, czowiek czuje jakby rozmarzenie. Gdybym mia j po mierci mojej Colandriny, moe mgbym o niej zapomnie, jak ty zapominasz o niedolach swojego miasta i wyzbywasz si wszelkiego lku przed tym, co czeka ci jutro. Lecz ja oszaamiaem si winem z moich rodzinnych stron, ono za od razu usypia czowieka, ktry po przebudzeniu czuje si gorzej ni przedtem. Baudolino potrzebowa roku, eby uwolni si od obdu melancholii, jaka nim zawadna, roku, z ktrego nie pamita ju nic poza tym, e urzdza sobie galopady przez lasy i rwniny, potem za zatrzymywa si gdzie popado i pi, pki nie zmorzy go dugi sen. W tych niespokojnych snach chwyta wreszcie Zosim i wydziera mu (wraz z brod) map, dziki ktrej mg dotrze do krlestwa, gdzie wszystkie noworodki byy thinsiretae i methagallinarii. Nie wrci ju do Aleksandrii, ba si bowiem, e rodzice albo Guasco i jego bliscy zechc rozmawia z nim o Colandrinie i poronionym dziecku. Czsto szuka pociechy u po ojcowsku yczliwego i rozumiejcego Fryderyka, 172

ktry prbowa go ukoi, mwic o piknych i dobrych czynach, jakich mgby dokona dla cesarstwa. A pewnego dnia cesarz oznajmi, e postanowi rozwiza jako spraw Aleksandrii, e min mu ju gniew i chcc sprawi przyjemno Baudolinowi, pragnie, by zablini si w vulnus, i to bez koniecznoci zrwnania miasta z ziemi. To zadanie dodao Baudolinowi nowych si. Fryderyk sposobi si teraz do podpisania ostatecznego pokoju z lombardzkimi gminami i Baudolino mwi sobie, e waciwie jest to tylko kwestia ambicjonalna. Fryderyk nie mg znie myli, e istnieje jakie miasto, ktre wzniesiono bez jego pozwolenia, a na dodatek nosi ono imi jego wroga. No dobrze, jeeli Fryderyk bdzie mg jeszcze raz zaoy miasto, choby w tym samym miejscu, tyle e pod inn nazw, podobnie jak zaoy przecie od nowa Lodi, cho w innym miejscu, ale pod t sam nazw, wcale nie bdzie musia chowa dud w miech. A czeg pragn aleksandryjczycy? Mie swoje miasto i prowadzi handel. Czystym przypadkiem byo to, e jego nazw uczcili Aleksandra III, ktry ju nie yje, nie moe zatem poczu si zniewaony nadaniem miastu innej nazwy. Ot i cay pomys! Pewnego piknego dnia Fryderyk stanie ze swym rycerstwem pod Aleksandri, wszyscy mieszkacy wyjd poza mury, w ich obrb wkroczy orszak biskupw, ktrzy dokonaj dekonsekracji miasta, jeli w ogle mona uzna, e byo kiedykolwiek konsekrowane, czyli zdejm z niego chrzest, a potem ochrzcz je nowym mianem Cezarei, miasta Cesarza, aleksandryjczycy za przejd przed cesarzem, skadajc mu hod, i wrc, by obj w posiadanie miasto nowiutkie i jakby inne, bo zaoone teraz przez cesarza, a potem bd w nim sobie yli dugo i szczliwie. Jak widzimy, Baudolino dwiga si ze swej rozpaczy dziki jeszcze jednemu wspaniaemu byskowi bujnej wyobrani. Fryderykowi ten pomys przypad do do smaku, tyle e w tym okresie mia niejakie kopoty z powrotem do Italii, poniewa musia zaatwi wane kwestie ze swoimi alemaskimi panami feudalnymi. Baudolino wzi zatem na swe barki spraw rokowa. Waha si, nim wjecha w mury miasta, ale wyszli mu na spotkanie rodzice i wszyscy troje roztopili si we zach, ktre przynosz ukojenie. Starzy kompani zachowywali si, jakby Baudolino nigdy nie wstpi w zwizki maeskie, i zanim rozpoczto rozmowy na temat jego posannictwa, zacignli go do tej samej co niegdy obery i postawili przed nim dzban cierpkiego biaego wina z Gavi za mao, by zasn, do, by rozbudzi w nim ducha. I wtedy Baudolino powiedzia im o swoim pomyle. Pierwszy zabra gos Gagliaudo. Przy nim staj si durny jako on. Ale bacz, ani nam w gowie takie pustoty, najpierw wychodzimy, potem wchodzimy, raz, dwa, wychodz ja, raz, dwa, trzy, wchodzisz ty, o nie, wielkie dziki, brakuje tylko tego, bymy zaczli do wtru dud plsa treskon na cze witego Baudolina!... Nie, pomys jest dobry rzek Boidi ale potem zwa si bdziemy nie aleksan173

dryjczykami, jeno cezarejczykami, i wstyd mi, nie przejdzie mi to przez usta, kiedy bd gada z mieszkacami Asti. Do tych gupstw, przecie zawsze nas rozpoznaj odparowa Oberto z Foro dla mnie mog przechrzci miasto, ale przemaszerowa przed nim i zoy mu hod to wcale mi nie w smak: w kocu, to my spralimy go po tyku, nie za on nas, nie ma wic powodu, eby okazywa nam tak wynioso. Cuttica z Quargnento zapewni, e zmiana nazwy to sprawa baha, i kto dba o to, czy miasto nazywa si Cezaretta, czy Cezarona, jeli o niego chodzi, moe si rwnie nazywa Cesira, Olivia, Sofronia albo Eutropia, wane jest to, czy Fryderyk zamierza przysa nam swojego podest, czy te zadowoli si tym, e potwierdzi powoanie konsulw, ktrych sami sobie wybior. Wracaj i zapytaj, jak chce postpi rzek Guasco. A Baudolino na to: No tak, bd wdrowa tam i z powrotem przez Alpy, a dojdziecie do jakiej zgody. O nie, mj panie, dacie penomocnictwo dwm spord waszych, a oni udadz si ze mn do cesarza i obgadaj rzecz ca tak, eby wszyscy byli kontenci. Kiedy Fryderyk znowu ujrzy dwch aleksandryjczykw, zaczn mu lata czerwone plamy przed oczami i zobaczycie, e zgodzi si na ukad, byleby si od nich uwolni. Tak wic dwaj wysannicy miasta wyruszyli w drog z Baudolinem, Anzelm Conzani i Teobald z Guascw. Cesarza zastali w Norymberdze i rycho doszo do zawarcia umowy. Rozstrzygnita zostaa take od razu sprawa konsulw, chodzio tylko o zachowanie form, wybior ich sobie aleksandryjczycy, cesarz za bdzie mianowa. W sprawie hodu Baudolino wzi cesarza na stron i rzek: Ojcze mj, nie moesz si tam uda, polesz legata. Mnie. W kocu jestem twoim urzdnikiem i jako takiego pasowae mnie w swej ogromnej dobroci na rycerza, jestem prawdziwy Ritter, jak powiada si tutaj. Racja, ale jednak naleysz do szlachty z tytuu suby, moesz mie posiadoci lenne, ale nie moesz ich rozdawa i nie moesz mie wasali, a take... A jakie to ma znaczenie dla moich ziomkw, ktrym wystarczy, e kto dosiad konia, by mg rozkazywa? Zo hod twojemu przedstawicielowi, a wic tobie, lecz tym twoim przedstawicielem bd ja, czyli jeden z nich, i przez to nie bd mieli poczucia, e skadaj hod tobie. Potem, jeli tylko zechcesz, kaesz im wszystkie przysigi i tak dalej zoy twemu cesarskiemu szambelanowi. Stanie przy mnie, oni za nie bd nawet wiedzie, ktry z nas dwch jest waniejszy. Musisz zrozumie, jacy s ludzie. Chyba wszystkim wyjdzie na dobre, jeli uporzdkujemy raz na zawsze t spraw. I tak to w poowie marca 1183 roku odbya si ceremonia. Baudolino oblk uroczysty strj, w ktrym wyglda na kogo znaczniejszego ni sam graf Monferratu, i rodzice poerali go wzrokiem: do wspiera na rkojeci miecza, dosiada biaego konia, 174

ktry ani chwili nie mg usta spokojnie. Wystroi si niby paski pies rzeka olniona matka. Na to, e mia u boku dwch heroldw z cesarskimi chorgwiami, cesarskiego szambelana Rudolfa i wielu innych szlachcicw cesarstwa, a take biskupw, ktrych trudno by zliczy, w tym momencie nikt ani baczy. Byli tu jednak rwnie przedstawiciele innych miast lombardzkich, by poprzesta na Lanfrancu z Como, Sirze Salimbene z Pawii, Filippie z Casale, Gerardzie z Novary, Pattineriu z Orsony i Malavisce z Brescii. Baudolino zaj miejsce na wprost bramy miejskiej i oto wszyscy aleksandryjczycy wyszli szeregiem z miasta, niosc mae dzieci na rku, prowadzc starcw pod rk, a nie zabrako chorych na wozie, gupkw i chromych ni bohaterw oblenia ten bez nogi, tamten bez rki, inny siedzcy goym zadkiem na desce z kkami i odpychajcy si rkami od ziemi. Poniewa nikt nie wiedzia, jak dugo pozostan poza domem, wielu przynioso posiek, jeden chleb i kiebas, drugi pieczon kur, trzeci zabra koszyk z owocami, tak e wygldao to na przyjemn wycieczk za miasto. Prawd mwic, byo jeszcze chodno, pola okrywa szron, siedzenie na ziemi byo wic udrk. Wywaszczeni dopiero co mieszczanie stali, przytupywali, chuchali w donie, a ktry powiedzia: Skoczmy wreszcie ten jarmark, bo zostawilimy garnki na ogniu! Ludzie cesarza weszli do miasta i nikt nie wiedzia, co tam robi, nawet Baudolino, ktry czeka poza murami na przemarsz powrotny. Wreszcie jeden z biskupw wystpi i oznajmi, e jest to z aski witego i rzymskiego cesarza miasto Cezarea. Stojcy za plecami Baudolina cesarscy podnieli or i chorgwie i sawili pieni wielkiego Fryderyka. Baudolino podjecha truchtem do najbliszych gromad tymczasowych uchodcw i jako przedstawiciel cesarstwa owiadczy, e Fryderyk wanie zaoy to szlachetne miasto wywodzce si z siedmiu miejscowoci, to jest Gamondio, Marengo, Bergoglio, Roboreto, Solero, Foro i Oviglio, e obdarzy je nazw Cezarea i e oddaje oto zebranym tu mieszkacom rzeczonych osad, zapraszajc do przejcia tego najeonego wieami daru. Szambelan cesarski wymieni niektre artykuy umowy, ale wszyscy byli zmarznici i pozwolili, by szybko przelizn si nad szczegami dotyczcymi regaliw, curadia, myta i wszystkich innych rzeczy, ktre rozstrzygaj o wanoci traktatu. Nue, Rudolfie rzek cesarskiemu szambelanowi Baudolino to wszystko jest fars, im prdzej wic z tym skoczymy, tym lepiej. Wygnacy ruszyli ku miastu, a byli tu wszyscy poza Obertem z Foro, ktry nie mgby znie haby, jak by ten hod dla kogo, kto pokona cesarza, i wysa w zastpstwie jako swych nuncii civitatis Anzelma Conzaniego i Teobalda Guasca. Przechodzc przed obliczem Baudolina, nuncii nowej Cezarei zoyli urzdow przysig, cho posugiwali si acin tak okropn, e gdyby owiadczyli pniej, i przy175

sigli co wrcz przeciwnego, nie byoby sposobu im zaprzeczy. Inni przechodzili za nimi, opieszale i niedbale skadajc byle jaki pokon, przy czym niektrzy mwili: Czoem, Baudolinie, jak si miewasz, Baudolinie, heje ha, Baudolinie, jeszcze nie wybieramy si na tamten wiat, pewnie wic si zobaczymy, prawda? Zawsze nas tu zastaniesz. Gagliaudo, przechodzc, burkn, e to zwyke wygupy, ale okaza odrobin taktu i unis kapelusz, a poniewa uczyni to przed obliczem tego nicponia, swojego syna, jego hod by wicej wart, ni gdyby liza stopy Fryderyka. Po zakoczeniu ceremonii zarwno Lombardczycy, jak i Teutoni oddalili si czym prdzej, jakby gna ich wstyd. Natomiast Baudolino wszed ze swoimi ziomkami w obrb murw. Usysza wtenczas, jak ten i w powiada: Patrz no, jakie pikne miasto! Przyjrzyj si jednak, czy bowiem nie przypomina poprzedniego, jake si ono zwao? Alemaska technika! Pomyl tylko, migiem zbudowali takie pikne miasto! Spjrz tam, w gbi, zupenie mj dom, odbudowali go bez adnej zmiany! No, chopaki! zakrzykn Baudolino. Dzikujcie, ecie wybrnli z opresji, nie pacc frycowego! A ty nie bd taki wany, bo jeszcze w to uwierzysz! By to pikny dzie. Baudolino pozby si wszystkich oznak swojej wadzy i poszed witowa. Na placu katedralnym dziewczta utworzyy koo i taczyy z zapaem, Boidi za zaprowadzi Baudolina do obery i w sieni pachncej czosnkiem wszyscy utaczali wino prosto z baryek, albowiem w takim dniu nie powinno by ni panw, ni sug, a ju osobliwie usugujcych w karczmie dziewczt, ktre kto sprowadzi wczeniej na gr ale mczyzna jest owc, to rzecz wiadoma. Krew Jezusa Chrystusa powiedzia Gagliaudo, nalewajc troch wina na rkaw, by pokaza, e sukno go nie wchania, i na rkawie pozostaa zwarta kropla o rubinowym poysku, ktry cechuje naprawd dobry trunek. Teraz przez kilka lat miasto bdzie si zwao Cezare, w kadym razie na opatrzonym pieczciami pergaminie szepn Boidi Baudolinowi do ucha ale potem znowu bdziemy nazywa je po staremu i chciabym zobaczy kogo, kto bdzie o to dba. Racja odpar Baudolino potem nazwiecie je jak dawniej, bo tak zwaa je Colandrina, mj anioek, ktry jest w niebie i mgby si pomyli przy zsyaniu bogosawiestw. Panie Niketasie, poczuem, e prawie pogodziem si z moimi nieszczciami, albowiem synowi, ktrego nigdy nie miaem, i maonce, ktr miaem zbyt krt176

ko, daem przynajmniej miasto i zadbaem, by nikt go nie gnbi. By moe doda Baudolino natchniony anywk pewnego dnia Aleksandria stanie si nowym Konstantynopolem, trzecim Rzymem, peno w niej bdzie wie i bazylik, peno mirabiliw z caego wiata. Oby zechcia Bg odpar Niketas, wznoszc kielich.

20. Baudolino odnajduje Zosim

W kwietniu cesarz podpisa w Konstancji ostateczny ukad z lig gmin lombardzkich. W czerwcu dotary niezbyt jasne wieci z Bizancjum. Trzy lata temu zmar Manuel i bazyleusem zosta jego syn Aleksy, ktry zaledwie wyrs z wieku dziecicego. A byo to dziecko le wychowane, wyjani Niketas, ktremu dni mijay na karmieniu si ulotnymi wraeniami i ktre nie zaznao jeszcze radoci i cierpie, oddawao si owom i konnym przejadkom, zabawom z rwienikami, a w tym czasie rozmaici pretendenci starali si zdoby bazyliss, jego matk, jedni zlewajc si wonnociami jak gupcy i obwieszajc koliami jak niewiasty, inni oddajc si trwonieniu grosza publicznego, a kady speniajc wasne zachcianki i walczc z pozostaymi jakby usunito kolumn wspierajc i wszystko zawiso w tymczasowoci. Spenia si rzecz, ktrej zapowied mielimy w chwili mierci Manuela rzek Niketas. Pewna niewiasta wydaa na wiat syna ze le uksztatowanymi i krtkimi czonkami i zbyt du gow, to za zapowiadao wielowadztwo, ktre jest matk anarchii. Od naszych szpiegw dowiedziaem si natychmiast, e jeden z kuzynw, Andronik, trzymajc si w cieniu, knuje intrygi. By bratem Manuela, wic stryjcem dla maego Aleksego. Dotychczas przebywa na wygnaniu, gdy Manuel uwaa go za wiaroomnego zdrajc. Teraz zbliy si podstpnie do Aleksego, udajc, e auje swych dawnych bdw i chce zapewni mu opiek, i zdobywa powoli coraz wiksze wpywy. Kroczc od spisku do trucicielstwa, pi si ku cesarskiemu stolcowi, a wreszcie, kiedy by ju stary i wycieczony od zawici i nienawici, pchn lud konstantynopolski do buntu i doprowadzi do tego, e obwoano go cesarzem. Spoywajc bogosawion hosti, przysig, e wadz obejmuje tylko po to, by broni modziutkiego bratanka, lecz niedugo potem jego zy duch, Stefan Agiochristoforyta, udusi modziutkiego Aleksego ciciw uku. Kiedy przyniesiono biedne zwoki Andronikowi, ten rozkaza cisn je w gb morza, lecz przedtem obci gow, ktr ukryto potem w miejscu zwanym Katabates. Nie rozumiem dlaczego, chodzi bowiem o ruiny starego monasteru tu za murami Konstantynopola. 178

 A ja to wiem. Moi szpiedzy donieli, e z Agiochristoforyt by arcyuduchowiony mnich, ktrego Andronik chcia po mierci Manuela mie przy sobie jako czeka biegego w nekromancji. Zwa tylko, zwa si Zosima i by sawny z przyzywania duchw zmarych do ruin tego monasteru, ktry obra sobie za podziemn rezydencj... Tak zatem odnalazem Zosim, a w kadym razie wiedziaem, gdzie go znale. Dziao si to w listopadzie roku 1184; wtedy te zmara nagle Beatrycze z Burgundii. Znowu zapado milczenie. Baudolino zaj si niespiesznym popijaniem swego trunku. Przyjem t mier jako kar. Byo rzecz sprawiedliw, by po drugiej kobiecie mojego ycia odesza take pierwsza. Miaem ju ponad czterdzieci lat. Mwiono mi, e w Terdonie jest czy by koci syncy z tego, i ludzie w nim ochrzczeni cieszyli si yciem czterdzieci lat. Przekroczyem ju granic wyznaczon tym, na ktrych spyna ta aska. Mgbym spokojnie umrze. Nie mogem patrze na Fryderyka: mier Beatrycze zwalia go z ng, chcia zaj si pierwszym synem, ktry mia ju dwadziecia lat, ale coraz bardziej zapada na zdrowiu, i powoli przygotowywa sukcesj dla drugiego syna, Henryka, doprowadzajc do jego koronacji na krla Italii. Coraz bardziej si starza, biedny mj ojciec, nie Rudobrody teraz, lecz Siwobrody... Wyprawiaem si jeszcze par razy do Aleksandrii i odkryem, e starzej si rwnie moi rodzice cieleni. Byli siwi, skaci i sabi jak owe kule biaej materii, ktre widywaem toczce si wiosn po polach, pochyleni jak krzak w wietrzny dzie, cae dni spdzali przy palenisku, kcc si o jak nie odstawion na miejsce misk albo o upuszczone przez jedno z nich jajko. A kiedy ich odwiedzaem, robili mi wyrzuty, e nigdy do nich nie przychodz. Wtedy to postanowiem wyrzec si dawnego ycia, uda si do Bizancjum, by odnale Zosim nawet gdyby mieli mnie potem olepi i gdyby przyszo mi spdzi reszt ycia w lochu. Wyprawa do Konstantynopola moga by niebezpieczna, gdy kilka lat wczeniej mieszkacy miasta, podbechtani przez Andronika, zanim ten zasiad na tronie, wystpili przeciwko miejscowym acinnikom, zabijajc niema ich liczb, pldrujc ich domy i zmuszajc wielu do schronienia si na Wyspach Ksit. Teraz ju wenecjanie, genueczycy czy pizaczycy mogli, jak si zdaje, znowu porusza si po miecie, byli bowiem niezbdni dla dobrobytu cesarstwa, lecz wanie Wilhelm II, krl Sycylii, wyrusza przeciwko Bizancjum, a dla Greczynw acinnikiem by Prowansalczyk, Aleman, Sycylijczyk i rzymianin bez rnicy. Postanowili wic wypyn z Wenecji i dotrze na miejsce drog morsk jako karawana kupcw przybywajcych (by to pomys Abdula) z Taprobane. Gdzie ley Taprobane, wiedziao niewielu, moe nawet nikt, a Bizantyjczycy nie mogli mie najmniejszego pojcia, jakim jzykiem si tam mwi. Tak zatem Baudolino wystroi si jak perski dygnitarz, rabbi Solomon, ktry nawet 179

w Jerozolimie rzucaby si w oczy jako yd, obj rol medyka kompanii i przywdzia pikn ciemn symar usian znakami zodiakalnymi, Poeta wyglda w bkitnym kaanie na tureckiego kupca, Kyot mg uchodzi za Libaczyka, jednego z tych, co to ubieraj si ndznie, ale maj sakiewki pene zotych monet, Abdul, ktry ogoli sobie gow, eby nie byo wida jego rudych wosw, w kocu upodobni si do wysokiej rangi eunucha, majcego sug w osobie Borona. Jeli chodzi o jzyk, postanowili posugiwa si midzy sob zodziejskim argonem, ktrego nauczyli si w Paryu i ktrym wadali doskonale co niejedno mwi nam o tym, na jakich zajciach trawili czas podczas tamtych szczliwych dni modoci. Jzyk ten, niezrozumiay nawet dla paryan, w przypadku Bizantyjczykw mg z powodzeniem uchodzi za jzyk krainy Taprobane. Wyruszyli z Wenecji na pocztku lata, a podczas jednego z postojw, w sierpniu, dowiedzieli si, e Sycylijczycy zdobyli Tessalonik i wyroili si ju nawet na pnocnym wybrzeu Propontydy; kiedy wic wpynli w rodku nocy na t cz morza, kapitan wola nadoy drogi i porusza si wzdu przeciwlegego brzegu, by dopiero potem wzi kurs na Konstantynopol jakby przybywa z Chalcedonu. Chcc ich pocieszy, obieca, e wpyn do portu w sposb godny bazyleusa, gdy Konstantynopol owiadczy trzeba ujrze wanie tak, w pierwszych promieniach soca. Kiedy Baudolino i jego kompania wyszli o wicie na pokad, poczuli zawd, gdy brzeg by zasnuty gst mg, lecz kapitan zaraz ich uspokoi: tak wanie trzeba zblia si do miasta, niespiesznie, a to zamglenie, ktre przenikaj zreszt pierwsze wiata jutrzenki, stopniowo si rozproszy. Po nastpnej godzinie eglowania kapitan wskaza biay punkt, a by to szczyt kopuy, ktra wygldaa, jakby przebijaa mg... Wkrtce w tej bieli zarysoway si na brzegu kolumny paacowe, potem ksztaty i kolory paru domw, zabarwione rem dzwonnice, a dalej mury i wznoszce si z nich wiee. Pniej nagle pojawi si ogromny cie, okryty jeszcze kbami oparw, ktre wznosiy si z wyyny i pyny przez przestworza, a wreszcie ujrzeli, jak zarysowuje si harmonijna i janiejca w pierwszych promieniach soca kopua Hagia Sofia jakby wskutek jakiego cudu wyaniajca si z nicoci. I od tej chwili przeywali nieustajce objawienie, patrzyli na kolejne wiee i kopuy pojawiajce si na tle nieba, ktre oczyszczao si stopniowo, odsaniajc tryumf zieleni, zocone kolumny, biae perystyle, rowe marmury i ca chwa cesarskiego paacu Bukoleon w otoczeniu cyprysw z wielobarwnego labiryntu wiszcych ogrodw. A pniej wielki acuch zagradzajcy wejcie do Zotego Rogu i po prawej stronie bia wie Galaty. Baudolino opowiada o tym ze wzruszeniem, a Niketas raz po raz powtarza zasmu180

cony, jaki Konstantynopol by pikny, kiedy by pikny. Ach, w tym miecie nie brakowao przey mwi Baudolino. Ledwie znalelimy si w Konstantynopolu, mielimy ju wyobraenie, co si tu dzieje. Dotarlimy do Hipodromu, kiedy trway wanie przygotowania do kani wroga bazyleusa... Andronik oszala. Wasi acinnicy z Sycylii zniszczyli ogniem i mieczem Tessalonik, Andronik kaza przeprowadzi pewne prace fortyfikacyjne, a potem przesta si interesowa zagroeniem. Oddawa si rozwizemu yciu i powtarza, e nie warto ba si nieprzyjaci, skazywa na mki tych, ktrzy mogliby mu pomc, wyjeda z miasta w otoczeniu nierzdnic i konkubin, kry si jak zwierz w wwozach i lasach, a przy nim zawsze byy gamratki, jak kury trzymajce si koguta, jak bachantki wok Dionizosa, brakowao mu tylko skry jelenia na grzbiecie i tej jak szafran sukni. W jego otoczeniu byli tylko flecici i hetery, by niepohamowany jak Sardanapal, lubieny jak polip, jego rozpasanie byo nie do zniesienia; jada miso nieczystego zwierzcia nilowego podobnego do krokodyla, co sprzyjao pono ejakulacji... Nie chc jednak, by mia go za zego wadc. Dokonywa te wielu dobrych czynw, ograniczy nadzwyczajne podatki, ogosi edykty, ktre miay przeszkodzi zatapianiu w portach okrtw w celach rabunkowych, odbudowa stary podziemny akwedukt, kaza odnowi koci Czterdziestu witych Mczennikw... By wic waciwie czekiem zacnym... Nie wkadaj mi w usta rzeczy, ktrych nie powiedziaem. Sedno sprawy w tym, e bazyleus moe wykorzysta wadz, by czyni dobro, ale by zachowa wadz, musi czyni zo. Ty te ye u boku czowieka sprawujcego wadz, ty te przyznae, e kto taki moe by szlachetny i porywczy, okrutny i dbay o wsplne dobro. Jeli kto nie chce grzeszy, to jedyny sposb zamieszka na szczycie supa, jak czynili to niegdy wici ojcowie, dzisiaj jednak po tych supach zostay sterty gruzw. Nie chc spiera si z tob o to, jaki sposb rzdzenia tym cesarstwem jest najwaciwszy. To wasze cesarstwo, a przynajmniej byo wasze. Wracam do mojej opowieci. Zamieszkalimy tutaj, u tych genueczykw, ju wtedy wyczuem bowiem, e to oni s naszymi najwierniejszymi szpiegami. I wanie Boiamondo odkry pewnego dnia, e tego wieczoru bazyleus zamierza uda si do starej krypty w Katabates, by uczestniczy w magicznych i wrbiarskich praktykach. Jeli chcielimy dopa Zosim, nastrczaa si dobra po temu okazja. Kiedy przyszed wieczr, wyruszyli ku Murowi Konstantyna, gdzie nieopodal kocioa witych Apostow wznosi si jakby niewielki pawilon. Boiamondo wyjani, e std wanie mona doj bezporednio do krypty, bez przechodzenia przez koci monasteru. Otworzy jakie drzwi, kaza im zej po olizgych schodkach i nagle znaleli si w korytarzu przesiknitym woni stchlizny i wilgoci. 181

 Jestemy na miejscu rzek Boiamondo przejdziecie kilka krokw prosto przed siebie i znajdziecie si w krypcie. A ty? Nie pjd tam, gdzie cokolwiek robi si ze zmarymi. Jeli mam co robi, to wol z ywymi, i najlepiej odmiennej pci. Poszli wic sami i minli sal o niskim sklepieniu, gdzie zobaczyli triklinia, ka z pociel w nieadzie, kilka lecych na ziemi kielichw, brudne talerze z resztkami pozostaymi po hulance. Ten arok Zosima najwyraniej nie ogranicza si tutaj do odprawiania rytuaw ze zmarymi, ale robi te rzeczy, ktre nie wzbudziyby zgoa odrazy Boiamonda. Wygldao jednak na to, e orgiastyczne wyposaenie upchnito w popiechu po najmroczniejszych ktach, gdy tego wieczoru Zosima wyznaczy bazyleusowi spotkanie, by ten mg rozmawia ze zmarymi, nie za z nierzdnicami, wiadomo bowiem powiedzia Baudolino e ludzie uwierz we wszystko, byleby tylko mwili im o tym zmarli. Dalej wida byo wiata i zaraz dotarli do okrgej krypty owietlonej zapalonymi ju wiecami w dwch trjnogach. Krypta otoczona bya kolumnami, a za nimi wida byo wejcia do korytarzy czy tuneli, ktre prowadziy nie wiadomo dokd. Porodku staa pena wody misa, ktrej krawd tworzya jakby kanalik biegncy dokoa nad powierzchni wody i napeniony jak oleist substancj. Obok, na maej kolumnie umieszczono jaki bliej nieokrelony przedmiot, na ktry narzucono czerwon tkanin. Baudolino wiedzia z zasyszanych plotek, e Andronik najpierw odda si w rce brzuchomwcw i astrologw i daremnie szuka w Bizancjum kogo, kto jak staroytni Grecy umiaby przepowiada przyszo z lotu ptakw, a poniewa nie obdarzy zaufaniem paru ndznikw chepicych si umiejtnoci wyjaniania snw, w kocu zawierzy hydromantom, to jest ludziom w rodzaju Zosimy, ktrzy umieli wry, zanurzajc w wodzie jak rzecz nalec do zmarego. Weszli do krypty, wychodzc zza otarza, a kiedy obrcili gowy, ujrzeli ikonostas, nad ktrym growa Chrystus Pantokrator przygldajcy si im uwanie szeroko otwartymi i penymi surowoci oczami. Baudolino zwrci swoim towarzyszom uwag, e jeli wiadomoci Boiamonda s cise, z pewnoci zaraz kto tu przyjdzie, trzeba si wic ukry. Wybrali ten fragment kolumnady, na ktry nie padao wiato trjnogw, i tam zajli stanowiska w ostatniej chwili, bo day si ju sysze czyje kroki. Z lewej strony ikonostasu ukaza si Zosima okryty symar z wygldu bardzo podobn do tej, ktr mia na sobie rabbi Solomon. Baudolinowi krew uderzya do gowy i wydawao si, e zaraz wypadnie zza kolumn, by rzuci si na zdrajc. Mnich z naleyt powag wid za sob ubranego we wspaniae szaty mczyzn, za ktrym poday dwie nastpne osoby. Pena szacunku postawa tych ostatnich wskazywaa, e m182

czyzn jest bazyleus Andronik. Sceneria musiaa wywrze ogromne wraenie na monarsze, stan bowiem jak wryty. Przeegna si pobonie przed ikonostasem. Czemu mnie tu sprowadzie? spyta po chwili Zosim. Panie mj odpar mnich zaprosiem ci tu, gdy prawdziw hydromancj uprawia si tylko w miejscach konsekrowanych, jedynie tam bowiem mona nawiza stosowne porozumienie z krlestwem zmarych. Nie jestem tchrzem rzek bazyleus i raz jeszcze zrobi znak krzya czy jednak nie lkasz si przyzywa zmarych? Zosima zamia si zuchwale. Panie, mgbym podnie te oto donie, a picy z dziesiciu tysicy konstantynopolskich loculi padliby pokornie do moich stp. Nie potrzebuj jednak wzywa tych cia do ywota. Mam pewn cudown rzecz, dziki ktrej szybciej porozumiem si ze wiatem mrokw. Podpali od jednego z trjnogw uczywo i przyoy je do kanalika wok krawdzi misy. Olej zapon i korona pomieni, przemykajc dokoa, rozwietlia powierzchni wody mienicymi si byskami. Nic nie widz rzek bazyleus, nachylajc si nad mis. Spytaj tej swojej wody, kto taki gotuje si do tego, by zaj moje miejsce. Zdaj sobie spraw, e w miecie panuje ferment, ale chc wiedzie, kogo mam obrci w proch, by niczego si nie lka. Zosima podszed do okrytego czerwon tkanin przedmiotu na kolumience, zerwa teatralnym gestem zason i podsun bazyleusowi prawie krg rzecz, ktr trzyma w rkach. Nasi przyjaciele nie mogli dostrzec, co to takiego, ale zobaczyli, e bazyleus cofa si, drc na caym ciele, jakby chcia znale si jak najdalej od nieznonie drczcego widoku. Nie, nie powiedzia tylko nie to! Zadae tej rzeczy, bo bya ci potrzebna do obrzdkw, ale nie wiedziaem, e podsuniesz mi j pod oczy! Zosima unis swe trofeum i prezentowa je wyimaginowanemu zgromadzeniu niby monstrancj, obracajc na wszystkie strony pieczary. Bya to gowa dziecka, o nie zmienionych jeszcze rysach, jakby przed chwil odjto j od ciaa: zamknite oczy, rozszerzone nozdrza wskiego nosa, mae, leciutko rozchylone wargi, ktre okryway dwa rwne rzdy drobnych zbw. W nieruchomoci tej twarzy i osobliwej uudzie ycia byo tym wicej dostojestwa, e miaa jednolicie zociste zabarwienie i odnielimy wraenie, i byszczy w wietle pomykw, do ktrych zblia j Zosima. Aby dopeni obrzdu, musiaem uy gowy twojego bratanka Aleksego powiedzia Zosima, zwracajc si do bazyleusa. Aleksego czyy z tob wizy krwi i dlatego jego porednictwo uatwi ci dotarcie do wiata tych, ktrych nie ma. I powoli zanurzy w pynie ten may przeraajcy przedmiot, opuszczajc go na samo 183

dno misy, nad ktr Andronik pochyli si na tyle, na ile pozwalaa korona pomieni. Woda zmtniaa powiedzia szeptem lekkim jak tchnienie. Zyskaa w Aleksym ziemski ywio, na ktry czekaa, i teraz go bada wyszepta Zosima. Poczekajmy, by mga si rozproszya. Nasi przyjaciele nie mogli widzie, co dzieje si w wodzie, ale zdali sobie w pewnym momencie spraw, e staa si z powrotem przejrzysta i e wida na dnie oblicze maego bazyleusa. Na moce piekielne, wracaj mu dawne kolory wybekota Andronik i mog odczyta znaki, ktre ukazay si na jego czole... Och, cud!... Jota, sigma... Nie trzeba by hydromant, by zrozumie, co si stao. Zosima wyry na czole Aleksego dwie litery, a potem pokry twarz zocist, rozpuszczaln w wodzie substancj. Sztuczna powoka rozpucia si i nieszczsna ofiara przekazywaa zleceniodawcy zabjstwa znak, ktry Zosima, albo kto za nim stojcy, chcia przekaza. I rzeczywicie, Andronik sylabizowa: Jota, sigma, IS... IS... Wyprostowa si, krci jaki czas w palcach kosmyki brody, ciska, zdawao si, z oczu pomienie, pochyli gow, jakby si zastanawia, a wreszcie poderwa j niby ognisty rumak, ktry z trudem si hamuje. Isaac! rykn Wrogiem jest Izaak Komnen! Co on tam knuje na Cyprze? Pol flot i unicestwi go, zanim ten ndznik zdoa cokolwiek przedsiwzi! Jeden z dwch towarzyszcych mu mczyzn wyszed z cienia i Baudolino zauway, e mia twarz czowieka, ktry gotw byby upiec wasn matk, gdyby zabrako mu na stole misiwa. Panie rzek. Cypr jest zbyt daleko, a twoja flota musiaaby opuci Propontyd, przepywajc obok miejsca, ktrym zawadny zastpy krla Sycylii. Ale jak ty nie moesz uda si do Izaaka, tak on nie moe przyby do ciebie. Nie o Komnenie mylabym, lecz o Izaaku Angelosie, ktry jest tu, w miecie, a wiesz wszak, e zgoa ci nie miuje. Stefanie zamia si pogardliwie Andronik chcesz, bym zaprzta sobie gow Izaakiem Angelosem? Jak moge choby pomyle, e ten dychawiczny ko, ten impotent, ten czek bez talentw i nieporadny miaby choby wyobrazi sobie, e mgby mi zagrozi? Zosimo, Zosimo! krzykn ze zoci. Ta woda i gowa mwi mi o kim, kto albo znajduje si zbyt daleko, albo jest zbyt gupi! Po co ci oczy, skoro nie umiesz niczego wyczyta z tego naczynia napenionego szczyn? Zosima zrozumia, e moe straci oczy, ale na jego szczcie gos zabra tene Stefan, ktry przemwi przed chwil. Zapowiada z wyran uciech nowe zbrodnie, Baudolino domyli si wic, e jest to Stefan Agiochristoforyta, zy duch Andronika, tene, ktry udusi modziutkiego Aleksego i uci mu gow. Panie, nie wa sobie lekce cudw. Widziae wszak, e na twarzy chopca poja184

wiy si znaki, ktrych z pewnoci za ycia na niej nie byo. Moe Izaak Angelos jest czekiem maym i tchrzliwym, lecz ywi do ciebie nienawi. Wszak bywao, e inni, mniejsi i tchrzliwsi ni on, podnosili rk na ludzi wielkich i miaych jak ty, jeeli byli jacy mogcy si z tob rwna... Udziel swej zgody, a jeszcze tej nocy schwyc Angelosa i wasnymi rkami wydr mu oczy, a potem powiesz go na kolumnie we wasnym paacu. Ludowi powie si, e otrzymae znak z niebios. Lepiej od razu pozby si kogo, kto na razie ci nie zagraa, ni zostawi go przy yciu, by kiedy mg ci zagrozi. Winnimy uderzy pierwsi. Chcesz wykorzysta mnie, by umierzy jak sw uraz odpar bazyleus ale moe zdarzy si i tak, e czynic zo, sprzyjasz dobru. Usu Izaaka. Nie podoba mi si tylko... Spojrza na Zosim tak, e ten zacz dre jak osika. Nie podoba mi si tylko, e skoro Izaak rozstanie si z yciem, nigdy nie dowiem si, czy naprawd chcia mi zaszkodzi, czy zatem ten mnich wyjawi prawd. Ale w kocu podsun mi suszne podejrzenie, a kiedy myli si o kim le, prawie zawsze ma si racj. Stefanie, musimy okaza mu nasz wdziczno. Zadbaj, by dosta to, czego zada. Da rk znak swoim dworzanom i wyszed, zostawiajc samego Zosim, ktry powoli wyzbywa si przeraenia sprawiajcego, e sta jak skamieniay nad swoj mis. Agiochristoforyta rzeczywicie nienawidzi Izaaka Angelosa i najwyraniej zmwi si z Zosim, by cign na jego gow nieask rzek Niketas. Lecz suc wasnej nienawici, nie pracowa dla dobra swego pana, wiedz bowiem, e cign na niego bied. Wiem odpar Baudolino ale tamtego wieczoru nie baczyem zbytnio na to, by zrozumie, co si dzieje. Wiedziaem, e mam teraz Zosim w rku, i to mi wystarczao. Ledwie ucichy kroki krlewskich goci, Zosima gboko odetchn. Waciwie eksperyment skoczy si dobrze. Zatar donie i na jego twarzy pojawi si umieszek satysfakcji; wyj gow chopca z wody i umieci z powrotem na kolumience. Potem obrci si, powid wzrokiem po caej krypcie i zacz mia si histerycznie, wznoszc ramiona i wykrzykujc: Mam bazyleusa w garci! Odtd nie bd si ba nawet nieboszczykw! Kiedy tylko zamilk, nasi przyjaciele wyszli powoli z cienia. Bywa, e ci, ktrzy dokonuj czynw czarnoksiskich, w kocu przekonuj si, i oni wprawdzie nie wierz w diaba, lecz diabe w nich owszem. Na widok zastpu upiorw, ktre powstaway niby w dzie sdu, Zosima, cho dra, zachowa si cakowicie spontanicznie. Miast ukry, co czuje, straci czucie, zemdla. Wrci do siebie, kiedy Poeta pokropi go wieszcz wod. Otworzy oczy i w odlegoci pidzi od swej twarzy ujrza twarz Baudolina, co przerazio go bardziej, ni gdyby uj185

rza kogo, kto wrci z tamtego wiata. I w owej chwili Zosima poj, e tym, co czeka go niechybnie, nie s pomienie piekielne, ktrych istnienie jest niepewne, lecz zemsta ofiary sprzed lat. Suyem tylko memu panu zacz mwi pospiesznie i chciaem odda przysug take tobie, twj list zacz kry lepiej, ni gdyby ty puci go w obieg... Baudolino za rzek: Zosimo, nie ze zoci, lecz z posuszestwa wobec tego, co nakazuje Pan, winienem spra ci tyek. Cho wymaga to ode mnie nie lada wysiku, powstrzymuj si, jak sam widzisz. I uderzy go na odlew, a tamtemu gowa obrcia si dwa razy wok wasnej osi. Jestem czowiekiem bazyleusa i jeli spadnie mi cho wos z brody, przysigam, e... Poeta chwyci go za wosy i przycign mu twarz do poncych nadal wok misy pomieni, a z brody Zosimy zacz wzbija si dym. Oszalelicie! wykrzykn Zosima, prbujc si wyrwa Abdulowi i Kyotowi, ktrzy trzymali go, wykrcajc mu do tyu ramiona. A Baudolino uj go za kark, zmuszajc do ugaszenia poaru brody w wodzie wypeniajcej mis i nie puszczajc, pki nieszcznik, nie lkajc si ju ognia, zacz obawia si wody, a im bardziej si jej obawia, tym wicej jej yka. Z baniek, ktre puszczae, wr, e tej nocy umrzesz, i nie od przypalania brody, lecz stp rzek pogodnym gosem Baudolino, cignc go do gry za wosy. Baudolino ka Zosima, wypluwajc wod Baudolino, moemy przecie doj do zgody... Daj mi odkaszln, prosz, nie mog wszak uciec, co chcecie zrobi, tylu na jednego, obce jest wam uczucie litoci? Posuchaj, Baudolino, wiem, e nie chcesz mci si za t chwil mej saboci, e pragniesz dotrze do ziemi tego twojego ksidza Jana, a ja powiedziaem ci, e mam map, ktra wskae drog. Kto rzuca popi na ogie w kominku, tumi pomie. Co to niby znaczy, hultaju? Mam po dziurki w nosie tych twoich sentencji! A to, e jeli mnie zabijesz, nigdy nie zobaczysz mapy. Bywa czsto, e ryby, igrajc, wyskakuj ponad wod i opuszczaj granice przyrodzonej siedziby. Ja potrafi zaprowadzi ci daleko. Zawrzyjmy ukad, jak przystoi ludziom poczciwym. Ty mnie pucisz, a ja powiod ci do miejsca, gdzie znajdziesz map Kosmasa Indikopleustosa. Moje ycie za krlestwo ksidza Jana. Nie uwaasz, e to uczciwy targ? Wolabym ci zabi odpar Baudolino ale pki nie odnajd mapy, potrzebny mi jeste ywy. A potem? Potem zwiemy ci jak si patrzy i owiniemy w kobierzec, a znajdziemy okrt, ktrym odpyniemy bezpiecznie daleko std, i wtedy dopiero rozwiniemy kobierzec, 186

gdybymy bowiem rozwizali ci od razu, nasaby na nas wszystkich otrw z miasta. Rozwiniecie wic go na morzu... Do ju tego, nie jestemy mordercami. Gdybym chcia ci zabi pniej, nie obibym ci gby teraz. Pomyl, robi to, eby mie satysfakcj, poniewa dalej nie zamierzam si posun. I z caym spokojem wymierzy mu najpierw policzek, potem drugi, zmieniajc rk, tak e raz gowa Zosimy obracaa si w lewo, raz za w prawo, dwa razy zrobi to otwart doni, dwa razy z wyprostowanymi palcami, dwa razy grzbietem doni, dwa razy kantem i dwa razy pici, pki Zosima nie zrobi si fioletowy, a Baudolino prawie nie wybi sobie nadgarstkw. Wwczas rzek: Teraz sam sobie sprawiam bl, wic na tym poprzestan. Idziemy po map. Kyot i Abdul wlekli Zosim, ujwszy go pod pachy, gdy sam nie potrafiby usta i zdoby si tylko na to, by wskaza kierunek drcym palcem, szepczc przy tym: Mnich, ktrym gardz i ktry to znosi, jest jak rolinka, ktr codziennie zraszaj wod. Baudolino, zwracajc si do Poety, rzek: Naucza mnie niegdy Zosima, e gniew bardziej ni inna namitno wzburza i mci dusz, lecz czasem jej pomaga. Kiedy bowiem robimy z niego spokojnie uytek przeciwko grzesznikom, by zbawi ich albo zawstydzi, podajemy duszy sodycz, albowiem kroczymy najprostsz drog ku sprawiedliwoci. A rabbi Solomon dorzuci od siebie: Jak powiada Talmud, bywaj kary, ktre zmywaj z czowieka wszelk nieczysto.

21. Baudolino i rozkosze Bizancjum

Monaster Katabates by ruin i wszyscy uwaali go ju za miejsce opustoszae, lecz na poziomie gruntu ocalao jeszcze kilka cel, a stara biblioteka, cho ju bez ksig, zmienia si w rodzaj refektarza. Wanie tutaj Zosima mieszka z dwoma czy trzema akolitami i Bg jeden wie, na czym polegay ich mnisie praktyki. Kiedy Baudolino i jego kompani wyonili si na powierzchni ze swoim jecem, akolici spali, lecz nastpnego ranka stao si oczywiste, e byli wystarczajco otpiali wskutek obarstwa i opilstwa, by nie stanowi dla nikogo zagroenia. Kompania uznaa zatem, e najlepiej bdzie przespa si wanie w bibliotece. Zosima, pic na ziemi midzy Kyotem i Abdulem, ktrzy objli teraz rol jego aniow strw, mia niespokojne sny. Rankiem wszyscy zasiedli wok stou i poproszono Zosim, by przeszed do sedna sprawy. W istocie jest tak powiedzia Zosima e mapa Kosmasa znajduje si w paacu Bukoleon, w miejscu, ktre znam i do ktrego ja tylko mam dostp. Pjdziemy tam dzisiaj pnym wieczorem. Zosimo rzek mu na to Baudolino gadaj do rzeczy. Na razie powiedz mi, co jest na tej mapie. To proste, nieprawda? odpar Zosima, biorc pergamin i stylus. Wyjaniem ci ju, e kady chrzecijanin, ktry trzyma si prawdziwej wiary, musi zgodzi si, i uniwersum wiata jest jak tabernaculum, o ktrym powiada Pismo. Baczcie teraz na to, co wam rzek. W dolnej czci tabernaculum znajdowa si st z dwunastoma chlebami i dwunastoma owocami, na kady miesic roku, a wok stou wznosi si cok przedstawiajcy ocean, wok za cokou bya szeroka na pid rama, ktra przedstawiaa sob Ziemi od tamtej strony, z rajem ziemskim na wschodzie. Niebo byo przedstawione jako sklepienie cakowicie wsparte na kracach Ziemi, lecz midzy sklepieniem i podstaw bya rozpita zasona firmamentu, a ponad ni znajdowa si w wiat niebiaski, ktry dopiero w przyszoci ujrzymy twarz w twarz. Rzek bowiem Izajasz, Bg jest Tym, ktry zasiada ponad Ziemi, a jej mieszkacy s jako szaracza, Tym, ktry rozpi niebo niby leciutk zason i rozpostar je jako tkanin. A psalmista sawi 188

Tego, ktry rozpi niebo niby namiot. Mojesz za ustawi pod zason, na poudniu, wiecznik, ktry owietla ca rozcigo Ziemi, i poniej siedem lamp oznaczajcych siedem dni tygodnia i wszystkie gwiazdy na niebie. Opisujesz mi tu tabernaculum powiedzia Baudolino a nie wiat. Przecie wiat jest stworzony na ksztat tabernaculum, jeli wic opisuj ci tabernaculum, opisuj ci tym samym wiat! Jak moesz nie pojmowa rwnie prostej rzeczy? Tylko spjrz... Naszkicowa rysunek. wiat na nim by dokadnie w ksztacie wityni, mia zakrzywione sklepienie, ktrego grna cz jest niewidoczna dla naszych oczu, gdy skryta za zason firmamentu. Poniej jest ekumene, czyli caa zamieszkana Ziemia, bynajmniej nie paska, lecz spoczywajca na Oceanie, ktry j otacza, i pnca si ledwie widocznym, lecz niezmiennym wzniesieniem ku kracowi pnocnemu i zachodowi, gdzie wznosi si gra tak wysoka, e nie moemy jej dostrzec, a szczyt jej zlewa si w jedno z chmurami. Soce i Ksiyc, poruszane przez aniow ktrym zawdziczamy rwnie deszcze, trzsienia ziemi i wszystkie inne zjawiska atmosferyczne przemieszczaj si rankiem ze wschodu na poudnie, naprzeciwko owej gry, i owietlaj wiat, pod wieczr za kieruj si z powrotem na zachd i znikaj za gr, dajc nam wraenie, e zachodz. A zatem: kiedy u nas zapada noc, po drugiej stronie gry jest dzie, aczkolwiek nikt tego dnia nie widzi, gdy druga strona gry jest pustyni i aden czek nigdy tam nie dotar. I z tym rysunkiem mamy znale ziemi ksidza Jana? zdumia si Baudolino. Bacz, Zosimo, bo wedug umowy cen za twoje ycie jest dobra mapa, a jeeli mapa bdzie za, przyjdzie nam zmieni umow. Zachowaj spokj, zbytnio si bowiem przejmujesz. Rzecz w tym, e nasze umiejtnoci, przedstawiajc tabernaculum, nie potrafi pokaza tego, co zakryte przez jego ciany oraz przez gr. Kosmas narysowa inn map, ktra przedstawia Ziemi tak, jakbymy spogldali na ni z gry, czyli jak widz j, by moe, anioowie. Mapa ta, przechowywana w paacu Bukoleon, pokazuje pooenie ziem, ktre znamy, to jest w ramie Oceanu, a po drugiej stronie Oceanu ziemie zamieszkane przez ludzi przed potopem, gdzie jednak od czasw Noego nikt si ju nie wyprawi. Powtarzam ci, Zosimo rzek Baudolino, okazujc mnichowi twarz pen srogoci jeli mniemasz, e mwic o rzeczach, ktrych nam nie pokazujesz... Ale ja te wszystkie rzeczy widz, jakbym mia je przed oczami, a rycho zobaczycie je i wy. Ta twarz wychuda, jeszcze bardziej zbolaa wskutek budzcych politowanie siniakw i wybroczyn, to oko rozwietlone czym, co tylko sam Zosima widzia, byy przekonywajce nawet dla tych, ktrzy mu nie ufali. To bya jego sia wyjania Baudolino Niketasowi dziki niej wodzi mnie za nos poprzednio, wodzi wwczas i mia wo189

dzi jeszcze kilka lat. By tak przekonywajcy, e chcia za pomoc tabernaculum Kosmasa wyjani w miar monoci nawet zamienia Soca, tyle e Baudolina adne zamienia nie obchodziy. Przekonywao go za to, e majc prawdziw map, bd zapewne mogli wyruszy na poszukiwanie ksidza. No dobrze rzek poczekajmy do wieczora. Zosima rozkaza jednemu ze swoich ludzi poda jarzyny i owoce, a Poecie, ktry spyta, czy nie ma nic innego, odpowiedzia: Jado skpe, jednostajne i regularne niezawodnie prowadzi mnicha do bezpiecznego portu. Poeta posa go do diaba, a potem, widzc, e Zosima zajada z wielkim smakiem, zajrza pod jego jarzyny i odkry, i wsplnicy ukryli pod spodem, i tylko na talerzu mnicha, pikne kawaki tustej jagniciny. Bez sowa dokona zamiany talerzy. Wanie gotowali si do spdzenia dnia na wyczekiwaniu, kiedy wszed z dziwn min jeden z akolitw i powiedzia, co si dzieje. Jeszcze w nocy, zaraz po hydromanckich obrzdkach Stefan Agiochristoforyta, wziwszy ze sob oddzia zbrojnych, uda si do domu Izaaka Angelosa, nieopodal klasztoru Prybleptos, czyli Przesawnej Panny i zawoa swego wroga wielkim gosem, nakazujc mu wyj, a nawet krzycza do swoich, by wyamali drzwi, chwycili Izaaka za brod i wycignli na zewntrz gow w d. Wwczas Izaak, cho opinia publiczna miaa go za niepewnego siebie i lkliwego, uzna, e musi podj gr o wszystko: dosiad na dziedzicu konia i dobywszy miecza, na wp ubrany, odrobin mieszny w dwubarwnym paszczu, ktry siga mu ledwie do ldwi, wypad niespodziewanie na zewntrz, cakowicie zaskakujc wroga. Agiochristoforyta nie zdy sign po or, gdy Izaak jednym ciosem miecza rozpata mu gow na dwoje. Potem obrci si ku zbirom swego dwugowego teraz wroga i jednemu odci ucho, a pozostali uciekli w wielkim popochu. Zabicie zaufanego czowieka samego cesarza to wyjtkowa zbrodnia, sytuacja wymagaa wic podjcia wyjtkowych rodkw. Izaak, okazujc doskonae wyczucie, jeli chodzi o postpowanie z ludem, popdzi do Hagia Sofia, dajc azylu, jakiego tradycja nakazywaa udziela zabjcom, i bagajc wielkim gosem przebaczenia za swj czyn. Rwa z siebie resztk odzienia i wosy z brody, pokazywa zbroczony krwi miecz i proszc o zmiowanie, dawa jednoczenie do zrozumienia, e broni swego ycia, i przypomina wszystkim suchajcym o niegodziwoci tego, ktrego pozbawi ywota. Ta historia wcale mi si nie podoba rzek Zosima, wstrznity nag mierci swego nieszczsnego protektora. A jeszcze mniej zapewne podobay mu si wieci docierajce pniej z godziny na godzin. Do Izaaka doczyy w Hagia Sofia znane osobistoci, jak choby Jan Dukas, a sam Izaak nadal przemawia do rosncych z kad godzin tumw; pod wieczr wielka liczba obywateli miasta zabarykadowaa si z Izaakiem w wityni, by go broni, 190

a kto zacz przebkiwa, e czas ju skoczy z tyranem. Bez wzgldu na to, czy Izaak przygotowywa ju od jakiego czasu zamach, jak wynikao z Zosimowej nekromancji, czy udao mu si wykorzysta niezrczne posunicie swoich wrogw, tron Andronika wyranie si zachwia. Byo te rzecz jasn, e w tej sytuacji szalestwem byaby prba przedostania si do paacu krlewskiego, w ktrym w kadej chwili mogo doj do rzezi. Wszyscy zgodzili si, e lepiej poczeka w Katabates na dalszy rozwj wydarze. Nastpnego ranka poowa mieszkacw wylega na ulice, wznoszc okrzyki dajce uwizienia Andronika i wyniesienia Izaaka na tron krlewski. Lud rzuci si do szturmu na wizienia miejskie i uwolni wiele niewinnych, a noszcych sawne imiona ofiar tyrana, ktre natychmiast przyczyy si do rozruchw. Z tym e rozruchy zmieniy si ju w otwarty bunt, przewrt, zamach stanu. Uzbrojeni obywatele kryli po ulicach, jedni z mieczami i w pancerzach, inni z maczugami albo pakami. Cz, w tym spora liczba dygnitarzy cesarstwa, ktrzy doszli do wniosku, e najwyszy czas wybra sobie nowego autokrat, opucia wiszc nad gwnym otarzem wityni koron Konstantyna Wielkiego i ukoronowaa ni Izaaka. Rozjuszony tum wybieg ze wityni i zacz oblega paac cesarski, Andronik rozpaczliwie stawia opr, miotajc strzay z najwyszej wiey, zwanej Kentenarion, ale musia ulec wciekemu teraz szturmowi swoich poddanych. Powiadano, e zerwa z szyi krucyfiks, zzu purpurowe trzewiki, woy spiczast czapk, jak nosz barbarzycy, i przez labirynty Bukoleonu dotar na swj okrt, zabierajc ze sob maonk i kurtyzan Maraptik, w ktrej by zakochany do szalestwa. Izaak wkroczy tryumfalnie do paacu, tum wzi w posiadanie cae miasto, przystpi do oblegania mennicy, zwanej Zote anie, wtargn do arsenaw i zacz pldrowa paacowe kocioy, zdzierajc ozdoby z najwitszych wizerunkw. Zosima coraz mocniej dra, syszc docierajce do pogoski, opowiadano ju bowiem, e kiedy rozpoznawano kogo z otoczenia Andronika, gin od miecza. Z drugiej strony take Baudolino i jego ludzie uwaali, e mdrzej nie zapuszcza si w takim momencie w korytarze Bukoleonu. I tak to, bez adnego poza jedzeniem i piciem zajcia, nasi przyjaciele spdzili jeszcze kilka dni w Katabates. A przysza wie, e Izaak przenis si z Bukoleonu do Paacu Blachemeskiego, ktry wznosi si przy pnocnym kracu miasta. Dziki temu mona byo przypuci, e Bukoleon nie jest ju tak pilnie strzeony (gdy nie byo ju tam nic do zagrabienia), a za to opustoszay. Tego samego dnia na wybrzeu Pontus Euxinus schwytano Andronika i zaprowadzono go przed oblicze Izaaka. Dworacy spoliczkowali go i skopali, wyrwali mu brod, wybili zby, ogolili gow, odcili praw do i po tym wszystkim rzucili go do lochu. Dowiedziawszy si, e w miecie zaczy si na kadym rogu ulic radosne tace i fe191

styny, Baudolino uzna, e przy takim zamieszaniu mona wyprawi si do Bukoleonu. Zosima zwrci mu uwag, e kto moe go rozpozna, ale nasi przyjaciele powiedzieli, eby si tym nie niepokoi. Wzili przybory, jakie nawiny si im pod rk, i ogolili mu gow i twarz, nie zwaajc na zy Zosimy, ktry tracc te oznaki mnisiej czci, poczu si zhabiony. Gadki jak jajko Zosima wyglda, jakby nie mia podbrdka, a za to zbyt wydatn grn warg, uszy spiczaste jak psie, i przypomina raczej zauway Baudolino Cichinisia, guptaka, ktry chodzi po Aleksandrii, wykrzykujc jakie spronoci do dziewczyn, ni przekltego ascet, ktrego udawa dotychczas. eby poprawi ten aosny skutek swoich zabiegw, przyprszyli go pudrami, tak e w kocu nabra zniewieciaego wygldu jak ci, za ktrymi chopcy lombardzcy biegn z wrzaskiem, ciskajc w ich stron zgniymi owocami, lecz ktrych w Konstantynopolu spotykao si na kadym kroku; byo to wic rzek Baudolino jakby kto chodzi po Aleksandrii przebrany za sprzedawc sirasso, inaczej mwic, twarogu. Przeszli przez miasto i zobaczyli, jak przejeda przytroczony do sparszywiaego wielbda Andronik bardziej wyliniay od swojego wierzchowca, prawie nagi, z brudn bry zakrwawionych szmat na okaleczonym prawym nadgarstku, krwi zakrzep na wyndzniaych policzkach, gdy dopiero co wyupili mu jedno oko. Wok niego, niby roje much obsiadajcych na wiosn koskie ajno, zbiegaa si caa ndza tego miasta, nad ktrym tak dugo by panem samowadnym, masarze, garbarze i szubienicznicy ze wszystkich obery, i okadali go po gowie pakami, wciskali mu w nozdrza krowie odchody, wyciskali na nos gbki nasczone moczem wow, kuli go ronami w nogi, a najagodniejsi obrzucali kamieniami i nazywali wciekym psem i synem parzcej si suki. Z okna burdelu jaka dziwka oblaa go wrztkiem, a potem zacieko tumu wzrosa jeszcze bardziej, cignito go z wielbda i zawieszono za nogi na dwch kolumienkach, ktre stay niedaleko rzeby przedstawiajcej wilczyc karmic Romulusa i Remusa. Andronik zachowywa si godniej od swoich oprawcw, z jego ust nie dobya si skarga. Szepta tylko: Kyrie elejson, Kyrie elejson, i pyta, czemu rozrywaj zerwane ju przecie okowy. Kiedy ju wisia, zdarto z niego reszt odzienia, kto odci mu mieczem genitalia, kto inny wetkn w usta wczni, przeszywajc go a do trzewi, kto jeszcze inny nadziewa go na pal od strony odbytu. Nie zabrako tu acinnikw, ktrzy z buatami w rkach wykonywali wok niego rodzaj taca i ciciami z gry na d ociosywali go z ciaa, a by moe jako jedyni mieli prawo do zemsty, jeli si zway, co Andronik kilka lat temu zrobi wielu spord nich. Na koniec nieszcznik mia jeszcze do siy, by podnie do ust kikut prawej rki, jakby chcia napi si krwi, by uzupeni t, ktr strumieniami z niego wytaczano. Zaraz potem zmar. Nasi przyjaciele, uciekajc od tego widowiska, prbowali dotrze do Bukoleonu, ale kiedy znaleli si ju blisko, spostrzegli, e to niemoliwe. Izaak, znudzony cigymi gra192

bieami, obsadzi paac swoj stra, ktra rozprawiaa si na miejscu z kadym, kto prbowa przekroczy jej linie. Ruszaj, Zosimo rzek Baudolino. To atwe, wejdziesz, wemiesz map i przyniesiesz j nam. A jeli podern mi gardo? Jeli nie pjdziesz, my ci je poderniemy. Moje powicenie miaoby sens, gdyby w paacu bya mapa. Lecz prawd mwic, wcale jej tam nie ma. Baudolino spojrza na niego tak, jakby ta bezczelno przekraczaa granice jego rozumienia. Wic to tak?! rykn. Wic dopiero teraz wyjawiasz nam prawd? Czemu to przez cay ten czas kamae? eby zyska na czasie. Zyskiwanie na czasie to nie grzech. Dla mnicha doskonaego grzechem jest trwonienie czasu. Zabijmy go od razu rzek wwczas Poeta. To najlepsza chwila, pord tej powszechnej rzezi nikt nie zwrci uwagi na jego mier. Zdecydujmy, kto go udusi, i do roboty. Chwileczk! wykrzykn Zosima. Nasz pan poucza, jak powstrzyma si od czynu, ktrego popeni si nie godzi. Kamaem, to prawda, lecz miaem na wzgldzie dobro. Jakie to dobro?! wrzasn z wciekoci Baudolino. Wasne odpar Zosima. Miaem prawo chroni ycie, ktre wy chcielicie mi odebra. Mnich musi, podobnie jak cherubiny i serafiny mie oczy dokoa gowy, czyli (tak wanie pojmuj maksym witych ojcw z pustyni) musi w starciu z wrogiem okazywa roztropno i przebiego. Ale twoi ojcowie z pustyni mieli na myli diaba, a nie nas! wrzasn znowu Baudolino. Rnymi wybiegami posuguj si demony. Pojawiaj si we nie, wywouj zwidy, prbuj nas zwie, przeobraaj si w anioy wiata i szczdz ci, by zyska faszywe poczucie pewnoci siebie. Co uczynilibycie na moim miejscu? A co uczyniby ty, odraajcy Greczynie, by raz jeszcze ocali swe ycie? Powiem wam prawd, taki jest bowiem mj obyczaj. Mapa Kosmasa niewtpliwie istnieje i widziaem j na wasne oczy. Gdzie jest w tej chwili, nie wiem, przysigam jednak, e mam j odcinit w mej gowie, o tu... I klepn si w ogoocone z wosw czoo. Mgbym wskaza ci dzie po dniu drog do ziemi ksidza Jana. Ot jest rzecz pewn, e nie mog pozostawa w tym miecie i e was nic tu nie trzyma, bo przecie przybylicie, by uj mnie, i tego dokonalicie, oraz by zdoby map, a jej nie zdobdziecie. Jeli pozbawicie mnie ycia, zostaniecie z pustymi rkami. Jeli natomiast za193

bierzecie mnie ze sob, przysigam na witych apostow, e bd waszym niewolnikiem i powic me dni kreleniu szlaku, ktry doprowadzi was prosto do ziemi ksidza. Oszczdzajc me ycie, nic nie stracicie, tyle e bdziecie mieli jeszcze jedn gb do wykarmienia. Ale zabijajc mnie, stracicie wszystko. Wybierajcie. Tak bezczelnego czeka nie spotkaem w caym mym yciu! oznajmi Boron, a pozostali skwapliwie si z nim zgodzili. Zosima czeka w milczeniu. Rabbi Solomon zacz: wity niech zawsze bogosawiony bdzie..., lecz Baudolino nie da mu dokoczy. Daj pokj z tymi maksymami, do ich usyszelimy od tego szczwanego lisa. Jest szczwanym lisem, ale ma racj. Musimy zabra go ze sob. Inaczej wrcimy do Fryderyka bez niczego, a wtenczas pomyli, e za jego pienidze pawilimy si we wschodnich rozkoszach. Wrmy przynajmniej z jecem. Ale ty, Zosimo, przysignij, przysignij, e nie spatasz nam kolejnego figla... Przysigam na wszystkich dwunastu witych apostow zapewni Zosima. Na jedenastu, jedenastu, nieszczsny! krzykn Baudolino, chwytajc go za kaan. Wrd dwunastu jest przecie Judasz! Dobrze, niech bdzie na jedenastu. Tak wic wygldaa twoja pierwsza podr do Bizancjum rzek Niketas. Nie zdziwibym si, gdyby po tym wszystkim, co wtedy ujrza, doszed do wniosku, e to, co zdarzyo si w tych dniach, byo jakby oczyszczajc kpiel. Widzisz, panie Niketasie odpar Baudolino mnie nigdy owe, jak powiadasz, kpiele oczyszczajce nie przypady do smaku. Niechaj bdzie i tak, e Aleksandria to marna miecina, ale u nas, kiedy rzdzcy si nam nie podoba, mwimy mu do widzenia i wybieramy sobie innego rajc. A i Fryderyk, cho czasem tak popdliwy, nie trzebi swych kuzynw, gdy dawali mu si we znaki, lecz oddawa im jeszcze jedno ksistwo. Nie o tym jednak chc mwi. Chodzi o to, e dotarem do granic wiata chrzecijaskiego i wystarczyo powdrowa dalej na wschd albo na poudnie, by odnale Indie. Ale pienidze ju si nam skoczyy, jeli wic chciaem dotrze na wschd, musiaem uda si na zachd. Miaem czterdzieci trzy lata, tropiem ksidza Jana, odkd skoczyem szesnacie, a moe i mniej, i raz jeszcze musiaem odoy sw podr na pniej.

22. Baudolino traci ojca i odnajduje Gradalis

Genueczycy posali Boiamonda i Teofila, eby pochodzili po miecie i zorientowali si, czy sytuacja sprzyja ich planom. Wystarczajco donieli ci dwaj po powrocie, poniewa znaczna cz pielgrzymw spdza czas w karczmach, a reszta zgromadzia si w Hagia Sofia i patrzy akomie na bogactwo zgromadzonych tam relikwii. To moe porazi oczy! powiedzia Boiamondo. Doda jednak, e zbieranie upu zmienio si w brudn gr. Niektrzy udawali, e oddaj zdobycz, rzucali na stos troch drobiazgw, gdy tymczasem ukradkiem chowali pod kaanem ko ktrego witego. Ale poniewa nikt nie chcia by przyapany z relikwi, na zewntrz wityni powstao co w rodzaju targu, w ktrym uczestniczyli nie wyzuci jeszcze ze wszystkiego mieszkacy i obrotni Ormianie. W ten sposb szydzi Boiamondo Grecy, ktrym udao si ukry w jakiej dziurze par bizantyjskich soldw, wycigali je, by kupi piszczel witego Baciccia, ktra przecie zawsze bya pod kocioem! Ale moe odsprzedadz j pniej kocioowi, gdy Grecy s bardzo przebiegli. Kradn, ile si da, a potem powiadaj, e to my, genueczycy, jestemy asi na mamon. Ale co znosz do kocioa? spyta Niketas. Teofil zoy bardziej szczegowe sprawozdanie. Widzia skrzyni z purpurowym paszczem Chrystusa, uamek trzciny uywanej przy biczowaniu, gbk, ktr podsunito naszemu konajcemu Panu, koron cierniow, cyborium, w ktrym przechowywano kawaek chleba konsekrowanego podczas Ostatniej Wieczerzy, podany przez Jezusa Judaszowi. Potem przyniesiono relikwiarz z wosami z brody Ukrzyowanego, wyrwanymi przez ydw po zdjciu z krzya, przy czym relikwiarz by owinity w suknie naszego Pana, o ktre onierze grali w koci u stp krzya. A dalej nienaruszon kolumn, przy ktrej ubiczowano Jezusa. Ja widziaem te, jak nieli kawaek sukni Matki Boej doda Boiamondo. Co za strata! lamentowa Niketas. Skoro widziae tylko kawaek, to znak, e ju si ni podzielili. Ca sukni przechowywano w Paacu Blacherneskim. Dawno temu niejacy Galbiusz i Kandyd udali si na pielgrzymk do Palestyny i w Kafar195

naum dowiedzieli si, e pallion Dziewicy przechowuje si w domu pewnego yda. Zaprzyjanili si z nim, spdzili u niego noc, zmierzyli ukradkiem kufer, w ktrym znajdowaa si suknia, a kiedy dotarli do Jerozolimy, zamwili taki sam kufer, wrcili do Kafarnaum, zamienili kufry i ten z sukni przywieli do Konstantynopola, gdzie specjalnie dla sukni zbudowano koci witych Apostow Piotra i Marka. Boiamondo doda, e pono dwaj chrzecijascy rycerze zabrali, i nie oddali dotd, dwie gowy witego Jana Chrzciciela, kady z nich po jednej, i wszyscy zastanawiaj si, ktra jest prawdziwa. Niketas umiechn si tylko ze zrozumieniem. Wiedziaem, e w miecie czci si dwie gowy. Pierwsz sprowadzi Teodozjusz Wielki, zostaa ona zoona w kociele witego Jana Chrzciciela. Ale pniej Justynian odnalaz w Emesie drug gow. Zdaje si, e podarowa j jednemu z klasztorw, powiadano, e potem wrcia tutaj, ale nikt ju nie wiedzia, gdzie jest. Jake mona zapomnie o tak cennej relikwii? zdziwi si Boiamondo. Pobono ludu jest niestaa. Latami z zapaem czci jakie wite szcztki, a potem wpada w uniesienie, bo pojawia si co jeszcze cudowniejszego, i pierwsza relikwia odchodzi w zapomnienie. Ale ktra gowa jest prawdziwa? zaciekawi si Boiamondo. Do rzeczy witych nie mona przykada ludzkiej miary. Ktrkolwiek z tych relikwii mi przyniesiesz, zapewniam ci, e kiedy si skoni, by j pocaowa, poczuj bijcy od niej zapach mistyczny i bd wiedzia, e chodzi o prawdziw gow. W tym momencie przyszed z miasta rwnie Pevere. Dziej si rzeczy nadzwyczajne. Pragnc zapobiec rozgrabieniu przez odactwo take skarbw zgromadzonych w Hagia Sofia, doa zarzdzi pierwszy pobieny spis zebranych rzeczy, sprowadzono wic paru greckich mnichw, by rozpoznali rozmaite relikwie. I oto teraz, kiedy zmuszono wikszo pielgrzymw do zwrotu tego, co zabrali, okazao si, e w wityni s nie tylko dwie gowy Chrzciciela, o ktrych wiedziano przedtem, lecz take dwie gbki nasczone niegdy ci i octem i dwie korony cierniowe, nie mwic o innych rzeczach. To prawdziwy cud, zachichota Pevere, zezujc w stron Baudolina, najcenniejsze bizantyjskie relikwie rozmnoyy si jak chleb i ryby. Niektrzy pielgrzymi dopatrywali si w tym znaku przychylnoci niebios i wykrzykiwali, e skoro owych tak rzadkich dbr jest teraz dostatek, doa mgby pozwoli, by kady zabra do siebie to, co zabra. Ale to cud na nasz korzy! oznajmi Teofil. acinnicy nie bd wiedzieli, ktra relikwia jest prawdziwa, zostawi wic wszystko tutaj. Nie jestem wcale pewny rzek Baudolino. Kady ksi, margrabia czy wasal chtnie zabierze do siebie jakie wite szcztki, ktre cign tumy ludzi pobonych, a tako donacje. A kiedy dojdzie pogoska, e tysic mil stamtd maj podobn relikwi, powie si, e jest faszywa. Niketas popad w zamylenie. 196

 Nie wierz w ten cud. Pan nie wprowadza w nasze umysy zamtu relikwiami swoich witych... Baudolinie, czy w ubiegych miesicach, po przybyciu do miasta, nie przygotowae jakiej sztuczki z relikwiami? Panie Niketasie! wykrzykn Baudolino, robic min wyraajc oburzenie. Potem wycign obie rce przed siebie, jakby chcia uspokoi swego rozmwc. Waciwie, skoro mam ci opowiedzie wszystko, wczeniej czy pniej bdziesz musia pozna histori z relikwiami. Ale wol odoy to na potem. A zreszt sam powiedziae dopiero co, e do spraw witych nie naley przykada ludzkiej miary. Zblia si jednak zmrok i myl, e za godzin trzeba bdzie wyruszy w drog. Czekajmy w gotowoci. Niketas, ktry chcia wyruszy pokrzepiony, ju jaki czas temu poleci Teofilowi przygotowa monokythron, potraw, ktrej dobre przyrzdzenie wymaga odpowiednio dugiego czasu. By to garnek peen misiwa woowego i wieprzowego, koci nie do koca obranych z misa i frygijskiej kapusty nasczonej tuszczem. Poniewa nie mieli do czasu na dugie posiedzenie za stoem, logoteta wyrzek si swoich zacnych przyzwyczaje i siga do rondelka nie trzema palcami, lecz ca garci. Byo to tak, jakby spdza ostatni miosn noc z ukochanym miastem dziewiczym, nierzdnym i mczeskim. Baudolino zaspokoi ju gd i sczy tylko ywiczne wino, ktrego by moe nie skosztuje w Selymbrii. Niketas spyta, czy w tej historii z relikwiami nie ma jakiego udziau Zosima, a Baudolino odpar, e woli zachowa w swej opowieci porzdek. Po wszystkich strasznych rzeczach, ktre widzielimy w tym miecie, wrcilimy drog ldow, poniewa nie starczyoby nam ju pienidzy na drog morsk. Zamt panujcy w owych dniach pozwoli Zosimie wezwa na pomoc jednego z akolitw, ktrych zamierza opuci, i sprowadzi nie wiadomo skd muy. Potem, w drodze, to urzdzilimy owy w jakim lesie, to skorzystalimy z gocinnoci jakiego klasztoru, a w kocu dotarlimy do Wenecji, a potem zapucilimy si na lombardzk rwnin... Zosima nie prbowa uciec? Nie mg. Od tej chwili, take po powrocie i na dworze Fryderyka, i podczas pniejszej podry do Jerozolimy, przez ponad cztery lata by zakuty w acuchy. To znaczy, pki by przy nas, y na wolnej stopie, ale kiedy mia zosta sam, by przykuwany, zalenie od miejsca, do oa, supa czy drzewa, kiedy za jechalimy konno, przywizywalimy go w ten sposb do wodzy, e gdyby sprbowa zsi, ko zaraz by si sposzy. Lkajc si, e nawet w tym pooeniu zapomni o swoich przysigach, co wieczr wymierzaem mu przed zaniciem policzek. W kocu czeka na to jak na matczyny pocaunek. W drodze nasi przyjaciele bezustannie naciskali na Zosim, by odtworzy map, on 197

za okazywa jak najlepsz wol i co wieczr przypomina sobie jaki szczeg, tak e zdoa nawet dokona obliczenia prawdziwych odlegoci. Z grubsza biorc pokazywa, rysujc palcem w pyle drogi z Cynisty, kraju jedwabiu, do Persji mamy sto pidziesit dni marszu, caa Persja to bdzie osiemdziesit dni, od granicy perskiej do Seleucji trzynacie, z Seleucji do Rzymu, a potem do kraju Iberw sto pidziesit dni. eby zatem przewdrowa z jednego koca wiata na drugi, trzeba mniej wicej czterystu dni podry, pod warunkiem, e bdzie si pokonywa jakie trzydzieci mil dziennie. Ziemia jest poza tym dusza ni szersza, a nie zapominajmy, e w Ksidze Wyjcia powiada si, i st w tabernaculum winien mie dugoci dwa okcie, a szerokoci jeden. Tak wic z pnocy na poudnie, czyli do Konstantynopola, mona liczy pidziesit dni, z Konstantynopola do Aleksandrii znowu pidziesit, z Aleksandrii do Etiopii nad Zatok Arabsk siedemdziesit dni. W sumie mniej wicej dwiecie dni. Dlatego jeli wyruszysz z Konstantynopola w stron najdalszych Indii, to uwzgldniajc fakt, e bdziesz wdrowa po linii krtej, e przyjdzie ci si zatrzymywa, by odnale waciwy kierunek, i kto wie ile razy zawraca, powiedziabym, i do ksidza Jana dotrzesz po roku podry. Jeli chodzi o relikwie, Kyot spyta Zosim, czy sysza co o Gradalisie. Sysza, a jake, od Galatw zamieszkujcych tereny wok Konstantynopola, a wic od ludzi, ktrzy dziki tradycji znaj opowieci najbardziej staroytnych kapanw z najdalszej pnocy. Kyot zapyta wic, czy sysza o niejakim Feirefizu, ktry wrczy Gradalis ksidzu Janowi, a Zosima odpowiedzia, e i owszem, lecz Baudolino by w tej sprawie sceptyczny. Czyme jest wic Gradalis? spyta. To kielich, kielich, w ktrym Chrystus powici chleb i wino, sami to powiedzielicie. Chleb w kielichu? Nie, wino, chleb by na talerzu, na patenie, na maej tacce. Czym jest wic Gradalis, talerzem czy kielichem? Obiema tymi rzeczami prbowa targu Zosima. A jeli dobrze si zastanowi podsun mu Poeta, obrzucajc go spojrzeniem, ktre mogo wprawi w przeraenie bya to wcznia, ktr Longinus przebi bok Pana. Ot to, wydao mu si, e to bdzie wcznia. W tym miejscu Baudolino wymierzy mu cios na odlew, cho nie nadesza jeszcze pora snu, ale Zosima czym prdzej si usprawiedliwi: pogoski s niepewne, zgoda, lecz fakt, e kr take wrd bizantyjskich Galatw, dowodzi, i ten Gradalis naprawd istnieje. Tak wic o Gradalisie wiadommo byo cigle tyle samo, to znaczy raczej niewiele. Gdybym mg dostarczy Fryderykowi Gradalis zamiast takiego szubienicznika jak ty... rzek Baudolino. Moesz mu dostarczy podpowiedzia Zosima. Wystarczy, e znajdziesz odpowiednie naczynie... 198

 No tak, teraz mamy naczynie. Wepchn ci do niego! Nie jestem oszustem jak ty! Zosima wzruszy ramionami i pogadzi si po podbrdku, badajc, czy podrosa mu broda, ale teraz, podobny do sumika, sta si brzydszy ni przedtem, kiedy by lnicy i gadki jak gaka. A poza tym roztrzsa spraw Baudolino nawet wiedzc, e jest naczyniem albo kielichem, jak go rozpozna, kiedy si ju odnajdzie? Och, tym si nie trap wtrci si do rozmowy Kyot, ktrego spojrzenie gino gdzie w wiecie jego legend. Ujrzysz wiato, poczujesz zapach... Miejmy nadziej odpar Baudolino. A rabbi Solomon potrzsn tylko gow. Pewnie chodzi o co, co wy, poganie, ukradlicie ze wityni Jerozolimskiej, kiedy j spldrowalicie, nas za rozproszylicie po wiecie. Przybyli akurat na zalubiny Henryka, drugiego syna Fryderykowego, ukoronowanego ju na krla rzymian, z Konstancj z Altavilli. Cesarz wszystkie swoje nadzieje zoy teraz w modszym synu. Nie o to chodzi, e los pierwszego nie lea mu na sercu, mianowa go przecie nawet diukiem Szwabii, ale oczywiste byo, i cesarsk mio do niego przenika smutek jak to bywa w przypadku nieudanych dzieci. Baudolino widywa go bladego, pokasujcego, mrugajcego cigle lew powiek, jakby odpdza natrtn much. Nawet podczas monarszych uroczystoci czsto si oddala i Baudolino zauway, e kry po polach, nerwowo bijc krzaki szpicrut, jakby chcia umierzy trawicy jego dusz niepokj. Z trudem yj na tym wiecie powiedzia mu pewnego wieczoru Fryderyk. Biaobrody starza si coraz bardziej, porusza si, jakby cierpia na przykurcz karku. Nie rezygnowa z polowa i kiedy widzia przed sob rzek, rzuca si w ni i pywa jak za dawnych czasw. Ale Baudolino ba si, e prdzej czy pniej zimna woda mu zaszkodzi i trafi go apopleksja, prosi wic, by mia na siebie baczenie. Na pociech opowiada mu o sukcesie wyprawy, o pojmaniu wiaroomnego mnicha, o tym, e rycho bd mieli map, ktra doprowadzi ich do krlestwa ksidza, o tym, e Gradalis nie jest bajk i e przyjdzie dzie, kiedy zoy go w rce cesarza. Fryderyk przytakiwa. Gradalis, ach, Gradalis szepta, patrzc gdzie w dal. Gdybym go mia, z pewnoci mgbym, mgbym... Potem jego uwag rozpraszaa jaka wana wiadomo, ktra wanie nadchodzia, wzdycha wic i przystpowa do swoich obowizkw. Co jaki czas bra Baudolina na stron i mwi, jak bardzo brakuje mu Beatrycze. Chcc go pocieszy, Baudolino opowiada, jak bardzo brakuje mu Colandriny. O tak, tak mwi Fryderyk ty, ktry kochae Colandrin, rozumiesz, jak ja kochaem Beatrycze. Ale by moe nie wiesz, jaka Beatrycze bya powabna. I Baudolino czu, e 199

otwiera si rana dawnego wyrzutu sumienia. W lecie cesarz wrci do Germanii, ale Baudolino nie mg z nim jecha. Doniesiono mu, e umara matka. Pojecha czym prdzej do Aleksandrii, a w drodze rozmyla o kobiecie, ktra wydaa go na wiat i ktrej tylko raz okaza prawdziw czuo: w tamten boonarodzeniowy wieczr przed laty, gdy dogldaa rodzcej owcy (Chryste Panie mwi sobie mino ju wicej ni pitnacie zim, Boe drogi, moe a osiemnacie). Przyby ju po pogrzebie matki i dowiedzia si, e Gagliaudo opuci miasto i wrci do starego domu we Fraschecie. Ojciec lea, mia obok siebie czark z winem, nie dostawao mu si, z trudem porusza rk, eby odgoni natrtne muchy, ktre obsiaday jego twarz. Baudolino powiedzia zaraz dziesi razy dziennie zociem si na t biedn niewiast, proszc niebo, by j piorun ugodzi. A teraz, kiedy niebo to uczynio, nie wiem, co ze sob robi. Niczego nie mog ju znale, ona wszystko odkadaa na miejsce. Nie wiem nawet, gdzie s widy do gnoju, a bydlta maj wicej ajna ni siana. I dlatego postanowiem te umrze, bo tak bdzie chyba lepiej. Protesty syna nie miay dla najmniejszego znaczenia. Wiesz, Baudolino, e my tutaj mamy by twarde i kiedy co sobie do nich wbijemy, nikt nas od tego nie odwiedzie. Nie jestem sowizdrzaem jak ty, ktry dzisiaj jeste tu, jutro tam i yjesz sobie jak panowie! Oni wszyscy myl tylko, jak by kogo zabi, ale kiedy pewnego dnia trzeba im umrze, to robi w portki. Inaczej ja, ktry yem poczciwie u boku witej niewiasty i nie skrzywdziem nawet i muchy: kiedy postanowi umrze, to umr. Ty za pozwolisz mi odej, tak jak mwi, i jestem z tego rad, bo im duej tu pozostaj, tym jest gorzej. Co jaki czas wypija yczek wina, potem zasypia, potem otwiera oczy i pyta: Czy umarem? Nie, ojcze odpowiada Baudolino na szczcie nadal yjesz. Biada mi, jeszcze jeden dzie, ale jutro zemr, moesz by spokojny. Za nic w wiecie nie chcia tkn jada. Baudolino gaska go po czole i odpdza muchy, a po jakim czasie, nie wiedzc ju, jak ma pocieszy umierajcego ojca, i pragnc pokaza, e jego syn wcale nie jest takim kpem, za jakiego go ma, opowiada mu o witej wyprawie, do ktrej gotuje si nie wiedzie jak dugo, i o drogach wiodcych do krlestwa ksidza Jana. Wiedz, e odkryj cudowne miejsca. Jest kraina, gdzie mieszka sobie ptak, jakiego nikt nie widzia, Feniks, ktry yje i fruwa piset lat. Kiedy mija piset lat, kapani przygotowuj otarz, rozsypujc na nim korzenie i siark, a potem przylatuje w ptak, ogarniaj go pomienie i zmienia si w popi. Nazajutrz widz wrd popiow robaka, drugiego dnia dorosego ptaka, a trzeciego ten ptak odlatuje. Jest nie wikszy od ora, ma na bie czub jak paw, szyj barwy zocistej, dzib barwy indygo, skrzyda purpurowe, 200

a ogon w te, zielone i czerwone prki. W ten sposb Feniks nigdy nie umiera. Wszystko to blaga odpar Gagliaudo. Mnie wystarczyoby, gdyby sprawi, eby na nowo narodzia si Rosina. Dostaa kolki od tego caego ziarna, ktre wcale jej nie posuyo, nie mwic nawet o tym, by bya szczliwa jak ten twj Feliks. Przywioz ci z podry mann, ktr znajduje si w grach w krainie Hioba. Jest biaa i bardzo sodka, tworzy si z rosy, ktra spada z nieba na traw i tam krzepnie. Oczyszcza krew i odgania melancholi. Oczyszcza moje jajca. To dobre dla paskudnych jaj dworakw, ktrzy jedz bekasy i kruche ciasteczka. Moe zjesz cho troch chleba? Nie mam czasu, musz umrze jutro rano. A rano Baudolino opowiedzia mu, e podaruje cesarzowi Gradalis, kielich, z ktrego pi nasz Pan. Tak? O! A jak wyglda? Cay ze zota, bogato zdobiony lapis-lazuli. Sam widzisz, jaki z ciebie kiep! Nasz Pan by synem stolarza i trzyma z takimi, co umierali z godu, jeszcze biedniejszymi ni On. A ksidz powiedzia w kociele, e przez cae ycie nosi t sam sukni bez szww, by nie zdara si, nim skoczy trzydzieci trzy lata, ty mi za gadasz, e ucztowa, pijc z kielicha ze zota i zalispaluli. Bajki mi tu opowiadasz. Dobrze, jeli mia tak czark jak ta, i wydry mu j w korzeniu ojciec, jak ja zrobiem, to rzecz na cae ycie, nie rozbijesz jej motkiem, a skoro ju o tym mowa, daj mi troch tej krwi Jezusa Chrystusa, bo tylko ona pomaga mi naleycie zemrze. Do wszystkich diabw powiedzia sobie Baudolino ten biedny starzec ma racj. Gradalis to z pewnoci czarka taka jak ta. Prosta i uboga jak nasz Pan. Dlatego jest tutaj, w zasigu kadego z nas, i nikt jej nie rozpozna, gdy wszyscy szukaj przez cae ycie czego byszczcego. Nie znaczy to zgoa, e Baudolino tak duo czasu powica w tych chwilach na rozmylania o Gradalisie. Nie chcia widzie, jak ojciec umiera, rozumia jednak, e pozwalajc mu umrze, spenia si jego wol. Po kilku dniach stary Gagliaudo wysech jak kasztan i oddycha z trudem. Nie chcia ju nawet wina. Ojcze mj powiedzia Baudolino jeli naprawd chcesz zemrze, pojednaj si z Panem, a wejdziesz do raju, ktry jest jak paac ksidza Jana. Pan Bg zasiada tam na wielkim tronie ustawionym na wiey, i na oparciu tronu s dwa zote jabka, a w kadym z nich dwa wielkie karbunkuy, ktre przez ca noc rzucaj wiato. Oparcia boczne s ze szmaragdw. Siedem stopni prowadzcych do tronu jest z onyksu, krysztau, jaspisu, ametystu, sardonyksu, karneolu i chryzolitu. A ponad tronem wzbijaj si w gr| anioowie, wznoszc przesodkie pienia... I jeszcze diaby, ktre przegoni mnie kopniakami| w tyek, bo nikt nie chce, by w takim miejscu krci si kto taki jak ja, mierdzcy gnojem. Lepiej zamilcz... 201

Potem otworzy niespodziewanie oczy i prbowa si przy pomocy Baudolina dwign. O Panie, oto umieram naprawd, widz bowiem raj. Och, jaki pikny... Co widzisz, ojcze mj? zaka Baudolino. Zupenie jakby nasza obora, ale czyciutko wysprztana, i jest te Rosina... I twoja matka, ta wita niewiasta, gadaje, niegodziwa, gdzie zapodziaa moje widy do gnoju... Gagliaudo czkn, upuci misk i opad z szeroko otwartymi oczami, ktrymi wpatrywa si w sw niebiask obor. Baudolino przesun delikatnie doni po jego twarzy, gdy teraz to, co mia widzie, widzia nawet z zamknitymi oczami, i poszed powiedzie mieszkacom Aleksandrii, co si stao. Obywatele miasta chcieli uczci zacnego starca uroczystym pogrzebem, bo przecie on to ocali niegdy miasto, i postanowili, e nad portalem katedry umieci si jego figur. Baudolino raz jeszcze poszed do rodzinnego domu, by poszuka wspomnie, postanowi bowiem, e nigdy ju tu nie wrci. Zobaczy lec na ziemi czark ojca i podnis j jak cenn relikwi. Umy porzdnie naczynie, eby nie unosi si z niego zapach wina, bo jeli pewnego dnia powie si, e jest to Gradalis, to od czasu, jaki upyn od Ostatniej Wieczerzy, nie powinien ju pachnie niczym, moe tylko tymi aromatami, ktre wszyscy, uznajc, i jest to Wielki Kielich, niechybnie poczuj. Owin czark w paszcz i zabra ze sob.

23. Baudolino uczestniczy w trzeciej wyprawie krzyowej

Kiedy ciemnoci otuliy Konstantynopol, wyruszyli w drog. Tworzyli zwart grup, ale w tych czasach wiele rozmaitych gromad dawnych mieszczan, bezdomnych teraz, kryo niby potpione dusze po miecie, szukajc jakiej bramy, w ktrej mona by spdzi noc. Baudolino zrzuci strj krzyowca, gdyby bowiem zatrzymano go i zapytano, kto jest jego panem, mgby popa w tarapaty. Przodem szli Pevere, Boiamondo, Grillo i Taraburlo, zachowujc si tak, jakby okoliczno, e podaj t sam ulic, bya czystym przypadkiem. Niedaleko ju Hagia Sofia jaki zuchwalec o niebieskich oczach i dugich tych wsach podbieg do grupy, chwyci za rk jedn z dziewczt, nie zwaajc na to, e wyglda na brzydk i ospowat, i prbowa pocign j ze sob. Baudolino powiedzia sobie, e nadszed czas, kiedy trzeba bdzie wyda bitw, i to samo pomyleli genueczycy, ale Niketas mia lepszy pomys. Wypatrzy nadcigajc grup jezdnych i rzuci si w ich stron na kolanach, bagajc o sprawiedliwo i zmiowanie, odwoujc si do ich honoru. Byli to zapewne ludzie doy; wypazowali barbarzyc i oddali dziewczyn rodzinie. Za Hipodromem genueczycy starali si wybiera szlak najbezpieczniejszy: wskie uliczki z wypalonymi domami albo noszce wyrane lady dokadnego pldrowania. Jeli ktry z pielgrzymw szuka jeszcze jakiego upu, to z pewnoci nie tutaj. Bya ju noc, kiedy minli Mur Teodozjusza. Tam czekaa na nich z muami reszta genueczykw. Ucisnli si na poegnanie ze swoimi zbawcami, yczc sobie nawzajem pomylnoci, i oddalili si wiejsk drog, podajc pod wiosennym niebem, ktrego horyzont rozwietla idcy ku peni ksiyc. Od odlegego morza wia leciutki wiaterek. Wszyscy wypoczli w cigu dnia i podr nie mczya nawet ony Niketasa. Zmczony by natomiast sam Niketas, ktry sapa przy kadym potkniciu bydlcia i co p godziny prosi wsptowarzyszy o chwil postoju. Za duo zjade, panie Niketasie powiedzia Baudolino. Czyby odmawia wygnacowi skosztowania ostatnich sodyczy jego umiera203

jcej ojczyzny? zapyta Niketas. Potem rozejrza si za jakim gazem albo pniem, na ktrym mgby usi. Trawi mnie pragnienie, by pozna dalszy cig twoich przygd. Uside, Baudolinie, wsuchaj si w cisz, odetchnij dobrym zapachem pl. Odpocznijmy troch, ty za opowiadaj. Poniewa przez trzy nastpne dni wdrowali za dnia, a odpoczywali pod goym niebem nocami, by unikn miejsc zamieszkanych przez nie wiadomo kogo, Baudolino cign sw opowie pod gwiazdami, w ciszy przerywanej tylko szelestem gazek i nagymi odgosami nocnych zwierzt. W tamtych czasach a by rok 1187 Saladyn rzuci si do ostatniego szturmu na chrzecijask Jerozolim. Zwyciy. Zachowa si wspaniaomylnie, pozwoli wyj bez przeszkd wszystkim, ktrzy mogli zapaci okup, poprzesta na ciciu templariuszy pod murami miasta, poniewa by wprawdzie, jak przyznawali wszyscy, wspaniaomylny, lecz doborowych oddziaw nieprzyjacielskich nie mg oszczdzi aden wdz godny tego miana, a i templariusze wiedzieli dobrze, i w tym rzemiole trzeba przysta na regu: nie bierze si jecw. Cho wic Saladyn by wielkoduszny, cay wiat chrzecijaski poczu si wstrznity upadkiem zamorskiego krlestwa Frankw, ktre przez prawie sto lat stawiao wrogowi opr. Papie wezwa wszystkich europejskich monarchw do trzeciej wyprawy krzyowej, ktra wyzwoliaby Jerozolim z rk niewiernych. Fakt, e cesarz doczy si do tego przedsiwzicia, by dla Baudolina gratk, na ktr czeka. Marsz do Palestyny oznacza przesunicie si na wschd razem z niezwycion armi. Jerozolima zostanie odzyskana w okamgnieniu, a potem wystarczy podj wdrwk w stron Indii. Ale wanie wtedy odkry, do jakiego stopnia Fryderyk czuje si zmczony i niepewny swego. Zaprowadzi porzdek w Italii, ale z pewnoci czu obaw, e kiedy si oddali, straci wszystko, co zyska. A moe myl o nowej wyprawie do Palestyny gnbia go, gdy pamita o zbrodni, jakiej si dopuci podczas poprzedniej, kiedy w porywie gniewu zburzy bugarski monaster? Kt to moe wiedzie? Waha si. Zastanawia si, co jest jego obowizkiem, a kiedy czowiek zaczyna stawia sobie takie pytanie (pomyla Baudolino), to znak, e nie ma obowizku, ktry by go pociga. Miaem czterdzieci pi lat, panie Niketasie, i stawk w grze byo marzenie mojego ycia, a moe samo ycie, jako e cae je budowaem wok tego marzenia. Tak wic, zupenie na zimno, zawierzajc mojej szczliwej gwiedzie, postanowiem podsun memu przybranemu ojcu nadziej, niebiaskie marzenie o jego misji. Po upadku Jerozolimy na naszych chrzecijaskich ziemiach pojawili si rozbitkowie z tej katastrofy, i na dworze cesarskim przebywao jaki czas siedmiu rycerzy wityni, ktrzy 204

Bg jeden wie w jaki sposb uniknli zemsty Saladyna. Byli wyndzniali, lecz ty nie wiesz moe, jacy s templariusze: to pijacy i rozpustnicy, ludzie, ktrzy sprzedadz ci wasn siostr, jeli w zamian pozwolisz im umizga si do swojej, a pono jeszcze lepiej do brata. Jednym sowem mona powiedzie, e ich odkarmiem, i wszyscy widzieli, jak wczyem si z nimi po karczmach. Dziki temu bez trudu mogem oznajmi pewnego dnia Fryderykowi, e ci bezwstydni witokupcy ukradli w Jerozolimie wanie Gradalis. Powiedziaem te, e poniewa mieli puste sakiewki, wziem wszystkie pienidze, jakie miaem, i go od nich odkupiem. Fryderyk naturalnie w pierwszej chwili si zdumia. Czy Gradalis nie znajdowa si w pieczy ksidza Jana, ktry wanie jemu, cesarzowi, chcia zoy go w darze? I czy nie zamierzalimy wyruszy na poszukiwanie ksidza Jana wanie po to, by otrzyma w darze t przenajwitsz pamitk? Tak byo, ojcze mj, odparem, ale wida jaki wiaroomny minister skrad go Janowi i sprzeda oddziaowi templariuszy, nie zdajc sobie zgoa sprawy, co to za jedni i e przybyli tam na rabunek. Niewane jednak jak i kiedy. wity i rzymski cesarz ma oto przed sob inn i jeszcze bardziej zadziwiajc okazj: uda si na poszukiwanie ksidza Jana, eby odda mu utracony Gradalis. Nie wykorzystujc tej niezrwnanej relikwii do tego, by zyska moc, ale by speni obowizek, zasuy sobie na wdziczno ksidza i wieczyst saw w caym wiecie chrzecijaskim. Zamiast zawadn Gradalisem, zwrci go, zamiast uczyni z niego skarb, odda tam, skd go skradziono, zamiast mie, da, zamiast posiada (o czym marz wszyscy), zoy najwzniolejsz ofiar, wyzbywajc si go kady ujrzy, kto jest naprawd namaszczony, komu przypada chwaa nalena jedynemu i prawdziwemu rex et sacerdos. Fryderyk stanie si nowym Jzefem z Arymatei! Okamae swego ojca. Pracowaem dla jego dobra i dla dobra cesarstwa. Czy nie pomylae, co by si stao, gdyby Fryderyk naprawd stan przed ksidzem, wrczy mu kielich, ten za wybauszyby oczy i j si zastanawia, co to za miska, ktrej nigdy w yciu nie widzia? Fryderyk staby si nie chwa, lecz pomiewiskiem chrzecijaskiego wiata! Znasz przecie ludzi, panie Niketasie, i to lepiej ni ja. Wyobra sobie tylko: jeste ksidzem Janem i oto wielki cesarz Zachodu klka przed tob i wrcza ci tak znamienit relikwi, powiadajc, e jest twoja wedle prawa, a ty zaczynasz szydzi, mwic, e nigdy nie widziae tej miski z jakiej karczmy? Daj pokj! Nie twierdz zgoa, e ksidz udawaby, i rzecz rozpoznaje. Twierdz, e olepiony blaskiem chway, jaka na niego spywa, uznaby si za jej kustosza, od razu by j rozpozna, uwierzyby, i zawsze do niego naleaa. Tak zatem jako ow rzecz bez ceny zaniosem Fryderykowi misk mojego ojca Gagliauda i przysigam ci: w tym momencie czuem si, jakbym celebrowa wity obrzdek. Przekazaem dar i pamitk po ojcu cielesnym ojcu duchowemu, 205

a ojciec mj cielesny wcale si nie myli: ta jake skromna rzecz, z ktr obcowa przez cae swe grzeszne ycie, bya naprawd i pod wzgldem duchowym kielichem ubogiego Chrystusa, ktry mia pj na mier, by zbawi wszystkich grzesznikw. Czy odprawiajc msz, kapan nie bierze zwykego chleba i zwykego wina, by zmieni je w ciao i krew naszego Pana? Ty jednak nie bye kapanem! I nie utrzymywaem, e ta rzecz jest krwi Chrystusa, lecz tylko e bya ni napeniona. Nie przywaszczaem sobie mocy sakramentalnej. Dawaem wiadectwo. Faszywe. Nie. Sam powiedziae, e kiedy wierzy si w prawdziwo relikwii, czuje si jej zapach. Mylimy, e to tylko my potrzebujemy Boga, ale bywa i tak, e Bg potrzebuje nas. Przyszo mi wtedy do gowy, e trzeba Mu pomc. Ten kielich musia wszak istnie, skoro uywa go nasz Pan. Jeli zagin, stao si to z winy jakiego marnego czowieka. Ja oto przywracaem Gradalis chrzecijastwu. Bg nie zechce zada mi kamu. Najlepszym dowodem jest to, e moi kompani od razu we wszystko uwierzyli. wite naczynie byo tu, mieli je przed oczami, byo w rkach Fryderyka, a cesarz jak w uniesieniu wznosi je do nieba, i wtedy Boron przyklkn, ujrza bowiem rzecz, o ktrej zawsze bajdurzy, Kyot zaraz owiadczy, e widzi chyba wielkie wiato, rabbi Solomon przyzna, e cho Jezus nie jest prawdziwym mesjaszem oczekiwanym przez jego lud, z tego naczynia bije niechybnie wo kadzida, Zosima zasoni swe wizjonerskie oczy i zrobi kilkakro znak krzya w odwrotn stron, jak zwyklicie to czyni wy, schizmatycy, Abdul dra jak osika i mwi, e posiadanie tej witej pamitki to tyle co zdobycie wszystkich zamorskich krlestw, i nie ulegao wtpliwoci, i chciaby wrczy j jako rkojmi mioci swej dalekiej ksiniczce. Mnie te zy napyny do oczu i zadawaem sobie pytanie, jak to moliwe, bym z woli niebios sta si mediatorem tego cudownego wydarzenia. Jeli chodzi o Poet, ten obgryza ze zoci paznokcie. Wiedziaem, co sobie myli: e jestem gupcem, e Fryderyk zestarza si i nie bdzie umia wycign korzyci z tego skarbu, lepiej, bymy zachowali go dla siebie i sami wyruszyli ku ziemiom pnocnym, gdzie podarowano by nam krlestwo. Widzc jawn sabo cesarza, wraca do swoich snw o wadzy. Lecz dla mnie byo to prawie pociech, bo pojem z jego zachowania, e take on uzna Gradalis za prawdziwy. Fryderyk, jak nakazywaa pobono, zamkn czark w szkatule i klucz od niej zawiesi sobie na szyi, a Baudolino pomyla, e jest to uzasadniona ostrono, poniewa mia uczucie, i nie tylko Poeta, ale i wszyscy pozostali przyjaciele byliby gotowi ukra ten przedmiot, by posuy si nim w swych osobistych przedsiwziciach. Potem cesarz owiadczy, e trzeba bdzie wyruszy na wypraw. Wyprawa zdobywcw wymaga starannych przygotowa. W nastpnym roku Fryderyk wysa posw do 206

Saladyna i zada spotkania z wysannikami upana Serbw Stefana Nemanii, bizantyjskiego bazyleusa i selduckiego sutana Ikonium, by przygotowa przemarsz przez ich terytoria. Kiedy krlowie Anglii i Francji postanowili przeprawi si drog morsk, a Fryderyk wyruszy w maju 1189 roku drog ldow z Ratyzbony na czele pitnastu tysicy rycerzy i tylu giermkw, niektrzy uwaali, e na wgierskich rwninach dokona przegldu szedziesiciu tysicy rycerstwa i stu tysicy piechoty. Inni mwili nawet o szeciuset tysicach pielgrzymw i by moe wszyscy przesadzali; sam Baudolino nie potrafi powiedzie, ilu ich naprawd jest, moe wszystkiego dwadziecia tysicy, ale w kadym razie bya to wielka armia. Chocia nie dao si ich policzy jednego po drugim, kiedy widziao si ich z daleka, stanowili wraz z taborami tum, ktrego pocztek mona byo wskaza, lecz koca nie. Chcc unikn rzezi i grabiey, do jakich dochodzio podczas poprzednich wypraw, cesarz nie pozwoli na doczenie si tych gromad ndzarzy, ktrzy sto lat wczeniej tyle krwi przelali w Jerozolimie. Wszystko miao odbywa si naleycie, wszystkim zajmowa si mieli ludzie, ktrzy wiedzieli, jak si prowadzi wojn, a nie ndznicy, ktrzy wyruszali pono na podbj raju, a wracali do domu z upem wydartym jakiemu ydowi porzuconemu po drodze z podernitym gardem. Fryderyk zabra tylko takich, ktrzy mieli pienidze na dwuletnie utrzymanie, a onierze ubodzy otrzymali po trzy srebrne marki, by mogli podczas marszu kupowa sobie zaopatrzenie. Skoro ma wyzwoli Jerozolim, musi wyda tyle, ile potrzeba. Do przedsiwzicia doczyo wielu Italczykw, byli wrd nich kremoczycy z biskupem Sykardem, breszyjczycy, weroczycy z kardynaem Adelardem, a nawet gar aleksandryjczykw, wrd ktrych nie zabrako starych przyjaci Baudolina, Boidiego, Cuttiki z Quargnento, Porcellego, Alerama Scaccabarozziego, zwanego Ciula, Colandrina, brata Colandriny, a wic jego szwagra, jednego z Trottich, a dalej Pozzich, Ghilinich, Lanzavecchich, Perich, Inviziatich, Gambarinich i Cermellich a wszyscy wysani na koszt miasta. By to radosny przemarsz wzdu Dunaju a do Wiednia, potem za, w czerwcu, Fryderyk spotka si w Bratysawie z krlem Wgier. A wreszcie weszli w bugarskie bory. W lipcu spotkali si z upanem Serbii, ktry chcia zawrze przymierze przeciwko Bizancjum. Zdaje si, e to spotkanie stao si powodem zgryzoty waszego bazyleusa Izaaka powiedzia Baudolino. Ba si, e nasza armia zechce zdoby Konstantynopol. I nie omyli si. Owszem, omyli si o pitnacie lat. Wtedy Fryderyk naprawd chcia dotrze do Jerozolimy. 207

 My si jednak niepokoilimy. Rozumiem. Przez wasze terytorium miaa przemaszerowa ogromna obca armia, nic wic dziwnego, e budzio to wasz trosk. Z pewnoci jednak utrudnialicie nam ycie. Kiedy dotarlimy do Serdyki, nie zastalimy obiecanego zaopatrzenia. Pod Filipopolis stany przeciwko nam wasze oddziay, ktre potem wziy nogi za pas, jak zawsze zreszt bywao w cigu tych miesicy. Wiedz, e byem wwczas namiestnikiem Filipopolis. Z dworu napyway sprzeczne wieci. Najpierw bazyleus nakazywa nam zbudowa mur obronny i wykopa fos, by stawi wam opr, a zaraz potem, kiedy ju to wykonalimy, przychodzi rozkaz, eby wszystko zburzy, bycie nie mieli za tym murem schronienia. Zagradzalicie grskie przecze, zwalajc drzewa. Napadalicie na naszych, kiedy wyruszali w pojedynk na poszukiwanie jada. Pldrowali nasze ziemie. Bo nie dostarczalicie obiecanego prowiantu. Wasi opuszczali z murw miast kosze z prowiantem, ale dodawali do chleba zaprawy wapiennej i innych trujcych substancji. Podczas marszu cesarz otrzyma list od byej krlowej Jerozolimy Sybilli, ktra ostrzegaa go, e Saladyn, chcc powstrzyma pochd chrzecijan, posa cesarzowi Bizancjum wiele korcw zatrutego ziarna i naczynie z winem tak trujcym, i pewien niewolnik Izaaka pad martwy na miejscu po jego wypiciu. Bajki. Ale kiedy Fryderyk pchn swoich posw do Konstantynopola, wasz bazyleus nawet nie poprosi, eby usiedli, a potem wtrci ich do wizienia. W kocu jednak odesa ich Fryderykowi. Kiedy wkroczylimy do Filipopolis i zastalimy miasto opustoszae, bo wszyscy gdzie przepadli. Nie byo tam take ciebie. Moim obowizkiem byo unikn niewoli. Niechaj bdzie i tak. Po naszym wkroczeniu do Filipopolis wasz bazyleus zmieni jednak ton. Rzecz w tym, e spotkalimy tam gmin ormiask. Dla Ormian jestecie jak bracia. To schizmatycy jako i wy, nie oddaj czci witym obrazom, uywaj niekwaszonego chleba. S dobrymi chrzecijanami. Niektrzy z nich od razu zaczli przemawia w imieniu swojego ksicia, Leona, zapewniajc nam wolny przemarsz przez swj kraj i wsparcie. O tym, e sprawy nie wygldaj tak prosto, dowiedzielimy si w Adrianopolu, kiedy przybyo poselstwo selduckiego sutana Ikonium, Kilida Arslana, ktry ogosi si panem Turkw i Syryjczykw, ale take Ormian. Kto dowodzi i gdzie? Kilid prbowa przeciwstawi si wszechwadzy Saladyna i chtnie podbiby chrzecijaskie krlestwo Armenii, mia wic nadziej, e armia Fryderyka mu w tym pomoe. Ormianie za ufali, e Fryderyk ukrci denia Kilida. Nasz Izaak, ktry nosi 208

jeszcze na sobie pitno klski, jak zadali nam Selducy pod Myriokefalonem, mia nadziej, e dojdzie do starcia Fryderyka z Kilidem, ale nie miaby te nic przeciwko paru potyczkom z przysparzajcymi niemao kopotw naszemu cesarstwu Ormianami. Dlatego dowiedziawszy si, e zarwno Ormianie, jak i Selducy daj Fryderykowi prawo przemarszu przez swoje ziemie, zrozumia, i nie moe powstrzymywa pochodu, lecz powinien zabiega o jego przyspieszenie, obieca wic uatwi przepraw przez Propontyd. W ten sposb posya go przeciwko naszym wrogom i jednoczenie si go pozbywa. Mj biedny ojciec! Nie wiem, czy zdawa sobie spraw, e jest orem w rku zgrai skconych midzy sob wrogw. A moe zdawa sobie spraw, ale myla, e rozprawi si z nimi wszystkimi. Wiem tylko, e dostrzegajc moliwo przymierza z lecym za Bizancjum chrzecijaskim krlestwem Ormian, Fryderyk dra na myl o swoim ostatecznym celu. Mia nadziej (a ja wraz z nim), e Ormianie otworz mu szlak do krlestwa ksidza Jana... W kadym razie byo tak, jak powiedziae, po przybyciu poselstw Seldukw i Ormian Izaak da nam okrty. I wanie w Gallipolis, Kallioupolis, widziaem ciebie, kiedy w imieniu swojego bazyleusa przekazywae nam okrty. Nie bya to dla nas atwa decyzja rzek Niketas. Bazyleus naraa si na starcie z Saladynem. Pchn do niego posw, by wyjanili, czemu musia da okrty. Saladyn, wielki pan, natychmiast to zrozumia i nie ywi urazy. Powtarzam: niczego nie musielimy si ba ze strony Turkw. Kopoty s zawsze z wami, schizmatykami. Niketas i Baudolino uznali, e nie warto czyni sobie nawzajem wyrzutw z powodu tego, co byo i mino. By moe Izaak mia racj: kady chrzecijaski pielgrzym, ktry zatrzymywa si w Bizancjum, czu pokus, by dalej nigdzie nie wdrowa, gdy tu, na miejscu, byo tyle piknych rzeczy do zdobycia, e nie musia ju si naraa na niebezpieczestwa pod murami Jerozolimy. Ale Fryderyk chcia naprawd wyruszy w dalsz drog. Dotarli do Gallipolis i cho to nie Konstantynopol, caa armia bya oczarowana tym pulsujcym radoci miastem i portem penym galer i dromonw, gotowych do przyjcia na pokad koni, rycerzy i prowiantu. Przeprawa nie bya kwesti kilku dni, wic nasi przyjaciele mogli sobie prnowa. Ju na pocztku wyprawy Baudolino uzna, e wykorzysta Zosim w jakim poytecznym celu, kaza mu wic uczy greki swoich towarzyszy. Tam, dokd si udajemy powiedzia nikt nie zna aciny, nie mwic ju o niemieckim, prowansalskim czy moim jzyku. Greka daje nadziej, e mona si bdzie porozumie. Dziki temu czas oczekiwania nie duy si im zgoa mija na wizytach w burdelu i lekturze ojcw Kocioa wschodniego. Port by ogromnym placem targowym; zachceni odlegym migotaniem wiate i zapachem korzeni, postanowili pewnego dnia tam si zapuci. Zosima, ktrego uwolni209

li, by suy im za przewodnika (ale pod nadzorem nie spuszczajcego go ani na chwil z oka Borona), ostrzeg ich: Wy, aciscy i alemascy barbarzycy, nie znacie regu, jakimi rzdzi si nasza, rzymska, cywilizacja. Musicie wiedzie, e w pierwszej chwili nie bdziecie chcieli nic kupi, bo zadaj za duo, a jeli zapacicie od razu dan sum, mao tego, e wezm was za gupcw, bo i tak wiedz, e nimi jestecie, ale poczuj si nieswojo, gdy caa przyjemno z handlu to dobijanie targu. Proponujcie wic dwie monety, kiedy daj dziesiciu, oni wtedy zejd do siedmiu, a wy zatrzymacie si na trzech, pki nie ustpi, paczc przy tym i przysigajc, i skocz ze swoj rodzin na bruku. W tym momencie dokonacie jednak zakupu, ale wiedzcie, e towar jest wart jedn monet. Czemu wic mielibymy co kupowa? spyta Poeta. Poniewa oni te maj prawo do ycia i trzy monety za rzecz, ktra jest warta jedn, to uczciwa zapata. Musz jednak udzieli wam jeszcze jednego ostrzeenia: nie tylko kupcy maj prawo do ycia, ale rwnie zodzieje, a poniewa nie mog okrada si midzy sob, sprbuj okra was. Jeli im przeszkodzicie, tym lepiej dla was, bo takie jest wasze prawo, lecz jeli si im uda, nie powinnicie si skary. Radz wam wic nosi w sakiewce niewiele pienidzy, tyle tylko, ile postanowilicie wyda, i nic wicej. Tak pouczeni przez biegego w miejscowych obyczajach przewodnika, nasi przyjaciele zagbili si w tum cuchncy, jak wszyscy romaei, czosnkiem. Baudolino kupi dwa piknej roboty arabskie sztylety ktre zatyka si za pas po obu stronach, by szybko po nie sign skrzyowanymi rkami. Abdul znalaz malek szkatuk z puklem wosw (nie wiadomo czyich, lecz byo oczywiste, kogo mia na myli). Solomon przywoa wielkim gosem pozostaych, kiedy odkry namiot Persa sprzedajcego cudowne napoje. Sprzedawca eliksiru pokaza ampuk zawierajc wedle jego sw potnej mocy driakiew, ktra w maych dawkach pobudzaa siy yciowe, ale wypita w caoci powodowaa rych i niechybn mier. A potem pokaza podobn ampuk, zawierajc silniejsz odtrutk, ktra niweczya dziaanie dowolnego jadu. Solomon, ktry jak wszyscy ydzi, zajmowa si dla przyjemnoci sztuk medyczn, kupi t odtrutk. Poniewa nalea do ludu, ktry zna si na rzeczy znacznie lepiej ni Greczyni, udao mu si zapaci jedn monet zamiast dziesiciu danych, a i tak trapia go myl, e przynajmniej dwakro przepaci. Gdy opucili namiot aptekarza, Kyot znalaz wspania szarf, Boron za, obejrzawszy najpierw na wszystkie strony kady towar, potrzsn tylko gow i mrukn, e jeli kto naley do wity cesarza, ktry posiada Gradalis, wszystkie skarby wiata s mierzw, a co dopiero te tutaj. Odnaleli Boida z Aleksandrii, ktry doczy do ich grupy. Zachwyci go piercie, by moe zoty (sprzedawca paka, odstpujc mu ten klejnot, poniewa nalea do jego matki), zawierajcy w oprawie cudowny kordia, ktrego jeden yk przywraca do 210

ycia rannego, a w pewnych przypadkach mg wskrzesi martwego. Kupi go wyjani bo jeli ma wystawia skr na szwank pod murami Jerozolimy, lepiej si zabezpieczy. Zosima wpad w uniesienie na widok pieczci z dzet, czyli jego inicjaem, do ktrej dodano paeczk laku. Dzeta bya tak ju wytarta, e by moe nie odcisnaby adnego znaku w lace, ale wiadczyo to przecie o niezwykej staroytnoci przedmiotu. Poniewa by jecem, nie mia naturalnie pienidzy, ale Solomonowi serce zmiko i kupi dla niego t piecz. Nagle, popychani przez tum, spostrzegli, e gdzie si zapodzia Poeta, ale wytropili go, jak targowa si o miecz, ktry wedug sw sprzedajcego pamita zdobycie Jerozolimy. Kiedy jednak Poeta sign po sakiewk, zda sobie spraw, e Zosima mia racj i e do niego, bkitnookiego zamylonego Alamana, zodzieje lgnli jak muchy do lepu. Baudolino poczu, e serce mu miknie, i podarowa Poecie miecz. Nastpnego dnia w ich kwaterze pojawi si w towarzystwie dwojga sug bogato ubrany i zachowujcy si z przesadn grzecznoci mczyzna, ktry powiedzia, e chce zobaczy si z Zosim. Mnich naradza si z nim chwil, a potem wyjani Baudolinowi, e jest to Machitar Ardzrouni, szlachetny dygnitarz ormiaski, ktry przyby z tajnym poselstwem od ksicia Leona. Ardzrouni? powtrzy Niketas. Wiem, kto to taki. Wiele razy pokazywa si w Konstantynopolu jeszcze w czasach Andronika. Domylam si, e zetkn si z tym twoim Zosim, gdy cieszy si saw jako mionik nauk magicznych. Jeden z moich selymbryjskich przyjaci, Bg jeden wie jednak, czy go zastaniemy, goci take w jego zamku Dadig... Dowiesz si, e my te. Na nasze nieszczcie. To, e przyjani si z Zosim, byo dla mnie znakiem nie wrcym niczego dobrego, ale powiedziaem o tym Fryderykowi i ten chcia ujrze owego czeka. Ardzrouni by do powcigliwy, gdy podejmowao si temat jego penomocnictw. Leon niby go przysa, ale waciwie nie przysa, a jeli nawet przysa, to on nie moe tego wyjawi. Jest tu, ma suy wojsku cesarza za przewodnika w drodze przez terytorium tureckie, a do Armenii. Ardzrouni rozmawia z cesarzem cakiem znon acin, ale kiedy wola nie wyraa si zbyt cile, udawa, e nie znajduje waciwego sowa. Fryderyk powiedzia, e to czek niegodny zaufania, jak wszyscy Ormianie, ale przyda si mu kto obeznany z terenem, postanowi wic przydzieli go do armii i tylko poprosi, bym mia go na oku. Musz przyzna, e przez ca drog zachowywa si bez zarzutu, podajc informacje, ktre zawsze si potwierdzay.

24. Baudolino w zamku Ardzrouniego

W marcu 1190 roku armia wkroczya do Azji, dotara do Laodycei i ruszya w stron terytoriw nalecych do Turkw selduckich. Stary sutan Ikonium gosi, e jest sprzymierzecem Fryderyka, lecz jego synowie zadali temu kam i zaatakowali armi chrzecijask. A waciwie by moe sam Kilid zmieni stanowisko, sprawa nigdy nie zostaa do koca wyjaniona. Raz po raz dochodzio do star, potyczek i najprawdziwszych bitew, z ktrych Fryderyk zawsze wychodzi zwycisko, ale jego armi dziesitkowa chd, gd i ataki Turkmenw, ktrzy pojawiali si nie wiadomo skd, uderzali na skrzyda armii i bez trudu uciekali, znali bowiem doskonale szlaki i kryjwki. Z trudem posuwajcy si przez spalone socem pustkowie onierze musieli pi wasny mocz albo krew koni. Kiedy w kocu dotarli pod Ikonium, pozostao nie wicej ni tysic rycerzy. Byo to jednak wspaniae oblenie i modziutki Fryderyk Szwabski, cho trawia go choroba, walczy dzielnie, osobicie biorc udzia w zdobyciu miasta. Wyraasz si chodno o modym Fryderyku. Nie lubi mnie. Nikomu nie ufa, by zazdrosny o modszego brata, ktry mia mu odebra cesarsk koron, i bez wtpienia by rwnie zazdrosny o mnie, bo w moich yach pyna obca krew, a jednak jego ojciec okazywa mi uczucie. Moe od dziecistwa nosi zadr w sercu, widzc, jak patrz na jego matk, a ona na mnie. By zazdrosny o autorytet, ktry zyskaem, dajc jego ojcu Gradalis, i zawsze odnosi si z niedowierzaniem do caej tej historii. Kiedy mwio si o wyprawie do Indii, mrucza pod nosem, e wszelkie rozmowy na ten temat trzeba odoy do waciwej chwili. Podejrzewa, e wszyscy chc go z czego wyzu. Wanie dlatego by taki waleczny pod Ikonium, chocia akurat tego dnia trawia go gorczka. Dopiero kiedy ojciec pochwali go za pikn postaw, i to w obecnoci wszystkich swych baronw, zobaczyem, jak oczy mu z radoci rozbysy. Pewnie jeden jedyny raz w cigu caego ycia. Poszedem zoy mu hod i byem naprawd szczliwy, e tak si wsawi, ale on podzikowa mi z roztargnieniem. 212

 Jeste, Baudolinie, podobny do mnie. Ja te pisaem, i pisz nadal, kroniki cesarstwa i omawiam w nich drobne zawici, wrogoci i zazdroci, ktre siej zamt w yciu potnych rodw i w wielkich publicznych przedsiwziciach. Nawet cesarze s tylko ludmi i historia to take dzieje ich saboci. Mw jednak dalej. Po zdobyciu Ikonium Fryderyk bezzwocznie pchn posw do Leona Armeskiego z prob o uatwienie przemarszu przez jego terytorium. Zawarlimy wszak przymierze i to wanie nam obiecali. Leon, jak dotd, nie wysa jednak nikogo na nasze spotkanie. Moe ba si, e skoczy jak sutan Ikonium. Maszerowalimy wic, nie wiedzc zgoa, czy doczekamy si jakiej pomocy, a Ardzrouni prowadzi nas, zapewniajc, e posowie jego ksicia rycho przybd. Pewnego czerwcowego dnia skrcilimy na poudnie, minlimy Larand, pokonalimy gry Taurus i w kocu ujrzelimy cmentarze z krzyami. Bylimy w Cylicji, na ziemi chrzecijaskiej. Natychmiast przyj nas ormiaski pan Sybilli, a dalej, w pobliu przekltej rzeki, ktrej miano chtnie wykrelibym z pamici, spotkalimy przysane przez Leona poselstwo. Ledwie je spostrzeglimy, Ardzrouni oznajmi, e lepiej, by go nie widziano, i gdzie przepad. Spotkalimy si z dwoma dygnitarzami, Konstantym i Baldwinem z Camardeis, a nigdy nie widziaem posw tak niepewnych wasnych sw. Jeden zapowiedzia ryche przybycie z ca pomp Leona oraz katolikosa Grzegorza, drugi za krci, zwracajc uwag na fakt, e pragnc pomc cesarzowi, ksi armeski nie moe pokaza Saladynowi, i otwiera drog jego przeciwnikom, musi wic dziaa nader ostronie. Kiedy poselstwo si oddalio, pojawi si z powrotem Ardzrouni; wzi na stron Zosim, ktry uda si nastpnie do Baudolina, potem za, razem z Baudolinem, do Fryderyka. Ardzrouni mwi, e cho jest jak najdalszy myli o zdradzeniu swego pana, podejrzewa, i Leon byby szczliwy, gdyby zatrzyma si tutaj. Co masz na myli? spyta Fryderyk. Chce podsun mi wino i dziewczta, bym zapomnia, e moim celem jest Jerozolima? Wino moe i tak, ale zatrute. Mwi, by nie zapomina o licie krlowej Sybilli odpar Zosima. Skd wie o tym licie? Pogoski szybko si rozchodz. Jeli Leon powstrzyma twj marsz, bdzie to bardzo na rk Saladynowi, wic Saladyn by moe wesprze jego denie do objcia wadzy nad sutanatem Ikonium, tym bardziej e Kilid i jego synowie ponieli haniebn klsk. A czemu to Ardzrouni tak bardzo zatroszczy si o moje ycie, e zdradzi swego pana? Jedynie nasz Pan odda ycie z mioci do rodzaju ludzkiego. Zrodzone w grze213

chu ludzkie plemi jest podobne do plemienia zwierzcego: nawet krowa da ci mleko tylko wtedy, gdy ty dasz jej siano. I c nam mwi ta wita maksyma? e Ardzrouni nie miaby nic przeciwko zajciu pewnego dnia miejsca Leona. Cieszy si szacunkiem wielu Ormian, Leon za nie. Jeli zatem zyska sobie wdziczno witego i rzymskiego cesarza, pewnego dnia bdzie mg zawierzy najpotniejszemu z przyjaci. Dlatego proponuje, bymy udali si do jego zamku Dadig, ktry ley nad t rzek, i tam czekali na twoich ludzi. Pki nie uda si nam odgadn prawdziwych zamysw Leona, mgby mieszka u Ardzrouniego, a tam nie groziaby ci adna zasadzka. Zaleca te, by odtd zachowa ostrono co do jada i napojw, jakie moe ci ofiarowa ktry z jego ziomkw. Do diaska! rykn Fryderyk. Od roku musz przechodzi z jednego gniazda mij do drugiego! Moi zacni ksita niemieccy byli zaiste anioami w porwnaniu z tymi, ktrych spotykam tutaj! I wiesz, co ci rzek? Nawet najbardziej wiaroomni ze wszystkich wiaroomnych, to jest mediolaczycy, ktrzy tylu cierpie mi przysporzyli, przynajmniej stawali przeciwko mnie w otwartym polu, nie prbowali pchn mnie sztyletem podczas snu! Co wic uczynimy? Fryderyk, jego syn, doradzi, eby przyj zaproszenie. Lepiej strzec si jednego wroga, ktrego si zna, ni licznych i nieznanych zauway. Racja, mj ojcze doda Baudolino. Kiedy bdziesz przebywa w zamku, ja i moi przyjaciele wzniesiemy dokoa zapor, aby kady, kto zechce si do ciebie zbliy, w dzie czy w nocy, musia przej po naszych trupach. Bdziemy kosztowa kade jado przeznaczone dla ciebie. Nic nie mw, nie jestem wcale mczennikiem. Wszyscy dowiedz si, e bdziemy jedli i pili, nim ty wemiesz cokolwiek do ust, a nikt nie uzna za rzecz rozumn trucie jednego z nas, gdy wtedy twj gniew spadby na kadego, kto przebywa w tej twierdzy. Twoi ludzie potrzebuj odpoczynku, Cylicj zamieszkuj chrzecijanie, sutan Ikonium nie ma ju si, by przej gry i znowu ci zaatakowa, Saladyn jest jeszcze zbyt daleko, wszdzie mamy tu gry i parowy, jest to wic teren atwy do obrony i stosowny do tego, by wszyscy odzyskali siy. Po dniu marszu w kierunku Seleucji weszli w gardziel tak ciasn, e z trudem mogli trzyma si rzeki. W pewnym momencie gardziel rozszerzya si, dziki czemu rzeka przepywaa na wikszej przestrzeni po terenie paskim, by dalej przyspieszy bieg i run w nastpn gardziel. Nieopodal brzegu wznosia si, sterczc z rwniny niby ogromny grzyb, wiea o nieregularnym ksztacie; w zachodzcym socu jej bkitny zarys przyciga wzrok kadego przybywajcego od strony wschodniej, tak e w pierwszej chwili nie sposb byo powiedzie, czy jest dzieem czowieka, czy natury. Dopiero z bliska wida byo, e jest to rodzaj skalnego masywu, a na nim stoi twierdza panujca i nad rwnin, i nad koron dookolnych szczytw. Oto przybylimy oznajmi Ardzrouni. Ty, panie, moesz rozkaza swej armii, 214

by rozbia obz na rwninie, i doradzam ci wybranie tego wanie miejsca, w samej dolinie rzeki, nie brak tu bowiem przestrzeni na namioty ani wody dla ludzi i zwierzt. Mj zamek nie jest duy, radz ci wic, by zamieszka w nim tylko z grup zaufanych. Fryderyk poleci synowi zaj si rozbijaniem obozu i pozosta z wojskiem. Postanowi zabra ze sob ledwie dziesitk ludzi, a prcz nich tylko Baudolina i grup jego przyjaci. Syn prbowa protestowa, mwic, e chce by przy ojcu, nie za w odlegoci mili od niego. Raz jeszcze okaza, e nie ma za duo zaufania do Baudolina i jego przyjaci, ale cesarz by nieugity Spdz noc w twierdzy oznajmi. Rankiem wykpi si w rzece, a do tego ty mi nie bdziesz potrzebny. Przybd wpaw, by yczy ci pomylnego dnia. Syn, cho niechtnie, powiedzia, e wola cesarza jest prawem. Fryderyk odczy wic od gwnych si i uda si do twierdzy w otoczeniu dziesiciu zbrojnych, Baudolina, Poety, Kyota, Borona, Abdula, Solomona i Boidiego, ktry wid na acuchu Zosim. Wszyscy byli ciekawi, jak dostan si do zamku, ale po okreniu masywu mona byo wreszcie zauway, e od strony zachodniej stromizna agodnieje tylko troch, lecz wystarczajco, by dao si wyku i wybrukowa cieyn ze stopniami, ktr mogy pi si obok siebie co najwyej dwa konie. Jeli kto poda do zamku w jakich zych zamiarach, musia wspina si mozolnie po stopniach, tak e wystarczyo umieci na blankach dwch ucznikw, by zabijali parami kolejnych napastnikw. Na kocu cieki znajdowaa si brama, ktra prowadzia na dziedziniec. Ale cieka, tutaj jeszcze wsza, biega dalej pod samymi murami nad urwiskiem do drugiej bramy, tym razem mniejszej, umieszczonej od strony pnocnej, i tu koczya si przepaci. Wjechali na dziedziniec, z ktrego przechodzio si do waciwego zamku, budowli o murach podziurawionych otworami strzelniczymi, bronionych z kolei z murw oddzielajcych dziedziniec od przepaci. Fryderyk rozstawi na murach swoje strae, ktre miay widok z gry na ciek. Wygldao na to, e Ardzrouni nie ma swoich ludzi poza paroma zbjami, ktrzy strzegli rozmaitych drzwi i korytarzy. Nie potrzebuj tu zbrojnych oddziaw. Ardzrouni umiechn si z dum. Nikt nie moe nic mi tu zrobi. A poza tym, jak zobaczysz, wity cesarzu, nie jest to miejsce do prowadzenia wojny, lecz schronienie, w ktrym uprawiam me studia nad powietrzem, ogniem, ziemi i wod. Chod, abym pokaza ci miejsca, gdzie znajdziesz godn siebie kwater. Weszli po schodach i za drugim zakrtem znaleli si w obszernej zbrojowni, ktrej wyposaenie stanowiy awy i zdobice ciany panoplie. Ardzrouni otworzy drzwi z masywnego drewna okutego elazem i wprowadzi Fryderyka do urzdzonej z przepychem komnaty. Byo tam oe z baldachimem, komoda ze zotymi kielichami i kan215

delabrami, zwieczona skrzyni z ciemnego drewna, jakby szkatu czy tabernakulum, i duy przygotowany do rozpalenia kominek, w ktrym uoono polana i bryki substancji przypominajcej wgiel, ale pokryte oleist substancj, zapewne podsycajc pomie. To wszystko rozmieszczono starannie na suchym chrucie i przykryto gazkami, na ktrych pozostawiono wonne jagody. To najlepsza moja komnata zapewni Ardzrouni lecz sprawisz mi zaszczyt, jeli zechcesz si w niej rozgoci. Radz ci nie otwiera tego okna. Wychodzi na wschd i rankiem soce przeszkodzioby ci we nie. Te kolorowe witrae, cud sztuki weneckiej, przepuszczaj adne wiato. Czy nikt nie moe wedrze si przez to okno? spyta Poeta. Ardzrouni z trudem otworzy zamknite na rozmaite rygielki okno. Sam zobacz, jak jest wysoko. A po drugiej stronie dziedzica mamy forteczne stoki, na ktrych czuwaj cesarscy ludzie. Rzeczywicie, z okna wida byo stoki murw zewntrznych, kruganki, ktrymi przechodziy co jaki czas strae, a dokadnie w zasigu strzau dwa wielkie krgi czy jakby mocno wklse talerze z lnicego metalu, osadzone na wsporniku ustawionym midzy blankami. Fryderyk spyta, co to takiego. To zwierciada Archimedesa wyjani Ardzrouni ktre wielkiemu mdrcowi czasw staroytnych posuyy do zniszczenia oblegajcych Syrakuzy rzymskich okrtw. Kade z nich chwyta i odbija promienie wiata, ktre padaj rwnolegle na jego powierzchni, i dlatego wanie ukazuje nam wizerunki rzeczy. Jeli jednak zwierciado nie jest paskie, ale w stosowny sposb, jak kae krlowa nauk, geometria, zakrzywione, promienie nie odbijaj si rwnolegle, lecz skupiaj w okrelonym punkcie z przodu zwierciada, zalenie od jego zakrzywienia. Jeli zatem ustawisz zwierciado tak, by chwytao promienie soca w momencie, kiedy najbardziej piecze, i rzucisz je w jeden odlegy punkt, takie skupienie promieni sonecznych powoduje zapon i moesz tym sposobem podpali drzewo, poszycie okrtu, machin oblnicz albo zarola wok swoich nieprzyjaci. S tu dwa zwierciada, jedno bowiem jest tak zakrzywione, by skupiao promienie w punkcie odlegym, drugie za w bliskim. Tak zatem dziki tym dwm bardzo prostym urzdzeniom mog broni mojej twierdzy lepiej, ni gdybym mia tysic ucznikw. Fryderyk powiedzia, e Ardzrouni powinien wyjawi mu ten sekret, gdy wwczas mury Jerozolimy runyby szybciej ni mury Jerycha, i nie od dwiku trb, lecz od promieni sonecznych. Ardzrouni odpar, e jest tu po to wanie, by suy cesarzowi. Potem zamkn okno i rzek: Nie wpada tdy powietrze, ktre przedostaje si przez inne otwory. Poniewa za mury s grube, mimo pory roku bdziesz zaywa tej nocy chodu. Miast rozpala w kominku, ktrego dym byby dokuczliwy, radz ci okry si dobrze skrami, ktre widzisz 216

na ou. Wybacz, em tak natrtny, lecz Pan da nam przecie ciao. Oto za tymi maymi drzwiami znajdziesz komrk z niezbyt krlewskim tronem, lecz wszystko, co twoje ciao zechce z siebie wydali, spadnie do podziemnego zbiornika, nie zanieczyszczajc powietrza tutaj. Do komnaty wchodzi si tylko przez drzwi, ktre przed chwil przekroczylimy i ktre zamkniesz od wewntrz na rygielek, a po drugiej ich stronie bd twoi dworzanie. Przyjdzie im przespa si na tych awach, lecz dziki temu tobie nic nie zakci odpoczynku. Na okapie kominka spostrzegli krgy ksztat reliefu. Przedstawia gow Meduzy o wosach skbionych jak we, oczach pzamknitych i otwartych pulchnych ustach przypominajcych mroczn jam, w gb ktrej wzrok nie dociera. (Jak ta, ktr widzielimy w cysternie, panie Niketasie). Fryderyka zaciekawia ta paskorzeba i zapyta, co przedstawia. Ardzrouni wyjani, e jest to ucho Dionizosa. To jedna z moich magicznych sztuk. W Konstantynopolu mona nadal znale stare kamienie tego rodzaju, wystarczyo wic gbiej wydry usta. Na dole jest sala, w ktrej stacjonuje zwykle mj may garnizon, lecz pki ty, cesarzu i panie, bdziesz tu przebywa, pozostanie pusta. Wszystko bowiem, co mwi si tam, wydobywa si z tych ust, jakby mwicy znajdowa si tu za tym tondo. Mgby wic, gdyby zechcia, sysze, co sobie opowiadaj moi ludzie. Gdybym tak mg wiedzie, co opowiadaj sobie moi kuzyni! westchn Fryderyk. Ardzrouni, jeste czowiekiem nieocenionym. Jeszcze do tej sprawy wrcimy. Teraz omwmy plany na jutro. Rankiem chc wykpa si w rzece. Dotrzesz do niej bez trudu, konno albo pieszo zapewni Ardzrouni i to bez potrzeby przechodzenia przez dziedziniec, ktry przebylimy, idc tutaj. Za drzwiami zbrojowni zaczynaj si schody, ktre wyprowadzaj na boczny dziedziniec. Stamtd atwo trafi na gwn ciek. Baudolino powiedzia Fryderyk ka przygotowa na jutrzejszy ranek kilka koni na tym maym podwrcu. Ojcze mj rzek na to Baudolino wiem, jak lubisz rzuca si w najbardziej wzburzone wody. Ale teraz jeste zmczony po podry i po wszystkich tych cikich prbach, jakie masz za sob. Nie znam wd tej rzeki, zdaje mi si jednak, e peno w niej wirw. Czemu chcesz si naraa? Dlatego, e nie jestem taki stary, za jakiego mnie masz, synu mj, a i dlatego, e gdyby nie byo zbyt pno, poszedbym nad rzek zaraz, czuj si bowiem brudny od kurzu. Cesarz nie powinien cuchn, chyba e witymi olejami. Ka wic przygotowa konie. A nie zmagaj si z prdem rzeki, rzecze Eklezjastyk wtrci niemiao rabbi Solomon. 217

 A kt powiedzia, e bd si zmaga zamia si Fryderyk. Popyn z prdem! Nie naley my si zbyt czsto zabra gos Ardzrouni chyba e pod okiem biegego medyka, lecz ty wszak jeste panem. Poniewa jednak jest jeszcze do wczenie, sprawisz mi zaszczyt, jeli zechcesz zwiedzi mj zamek. Poprowadzi ich schodami w d i na niszym pitrze przeszli przez owietlon ju mnstwem kandelabrw sal, w ktrej przyjmowano goci. Potem znaleli si w komnacie z wieloma zydlami. Na jednej ze cian znajdowaa si rzeba przedstawiajca du odwrcon limacznic, figur w ksztacie zwajcej si w lejek spirali z umieszczonym centralnie wylotem. To ta sala, o ktrej ci wspominaem, przeznaczona dla stray wyjani Ardzrouni. Jeli kto, mwic, zblia usta do tej dziury, sycha go w twojej komnacie. Chtnie dowiedziabym si, jak to dziaa oznajmi Fryderyk. Baudolino powiedzia artem, e kiedy cesarz zanie, on przyjdzie tutaj, eby go pozdrowi. Fryderyk rozemia si i powiedzia: nie, bo chcia, by tej nocy nikt nie zakca mu odpoczynku. Chyba e miaby mnie ostrzec, i przez okap kominka wchodzi sutan Ikonium doda. Ardzrouni powid ich jakim korytarzem i weszli do sali o szerokich ukach sklepienia, rozwietlonej byskami i wypenionej kbami jakich oparw. Byy tu koty, w ktrych gotowaa si jaka roztopiona materia, a dalej retorty, alembiki i jeszcze inne osobliwe naczynia. Fryderyk spyta, czy Ardzrouni zajmuje si wytwarzaniem zota. Ardzrouni umiechn si i odpar, e wytwarzanie zota to blaga alchemikw. Umie jednak pozaca metale i sporzdza eliksir, moe i nie zapewniajcy dugiego ycia, ale przynajmniej przeduajcy nieco to jake krtkie, ktre jest naszym przeznaczeniem. Fryderyk odpar, e nie chce kosztowa tych eliksirw. Bg wyznacza nam dugo ywota i trzeba pogodzi si z jego wol. By moe umr jutro, a by moe doyj stu lat. Wszystko w rku Boga. Rabbi Solomon zauway, e te sowa pyn z wielkiej mdroci, i przez jaki czas cesarz i rabin rozprawiali o zrzdzeniach boych, a by to pierwszy raz, kiedy Baudolino sysza, by Fryderyk mwi o tych sprawach. Podczas tej rozmowy Baudolino spostrzeg ktem oka, e Zosima wychodzi maymi drzwiami do przylegego pomieszczenia, a zaraz za nim poda z zatroskan min Ardzrouni. Lkajc si, e Zosima zna jakiej wyjcie pozwalajce na ucieczk, Baudolino poszed za nimi i znalaz si w izdebce, gdzie by st ze stolnic, na ktrej stao na piedestale siedem pozacanych gw. Wszystkie przedstawiay to samo okolone brod oblicze. Bez trudu mona byo rozpozna w nich relikwiarze, tym bardziej e gowy otwieray si jak szkatuki, aczkolwiek skraj wieczek, na ktrych rysoway si oblicza, by przytwierdzony do czci tylnej pieczci z ciemnej laki. 218

 Czego tu szukasz? pyta wanie Zosim Ardzrouni, ktry nie zauway jeszcze obecnoci Baudolina. Zosima odpowiedzia: Doszy mnie suchy, e sporzdzasz relikwie i e do tego s ci potrzebne te wszystkie diabelskie sztuczki ze zoceniem metali. To gowy Chrzciciela, h? Widziaem ich ju kilka i teraz wiem, skd si wziy. Grzeczno kazaa Baudolinowi chrzkn. Ardzrouni obrci si gwatownie, podnis rce do ust i j wywraca z przeraenia oczami. Bagam ci, Baudolino, nie wyjaw tego cesarzowi, bo kae mnie powiesi powiedzia cichym gosem. Nieche i tak bdzie. To relikwiarze z prawdziw gow witego Jana Chrzciciela. Kady zawiera czaszk, ktra zostaa zmniejszona dziki zabiegom odymiania i wskutek tego robi wraenie bardzo starej. yj na tej ziemi bez adnych przyrodzonych rodkw do ycia, nie mam pl, ktre mgbym obsia, nie mam byda, a mj majtek jest niewielki. Wytwarzam relikwie, zgoda, i s one bardzo poszukiwane zarwno w Europie, jak i w Azji. Wystarczy sprzeda dwie takie gowy w znacznej odlegoci jedn od drugiej, na przykad jedn w Antiochii, a drug w Italii, i nikt nie bdzie wiedzia, e s dwie. Umiecha si z oblen pokor, jakby prosi o wyrozumiao dla powszedniego w kocu grzeszku. Nigdy nie podejrzewaem, e czekiem cnotliwym, Ardzrouni! wykrzykn ze miechem Baudolino. Zatrzymaj te swoje gowy, ale wyjdmy std czym prdzej, bo inaczej inni, i take cesarz, zaczn co podejrzewa. Kiedy wyszli, Fryderyk koczy wanie wymian religijnych refleksji z Solomonem. Cesarz zapyta, jakie inne cudowne rzeczy ma do pokazania ich amfitrion, i Ardzrouni, pragnc, by wyszli wreszcie z tej komnaty, wyprowadzi ich na korytarz. Korytarzem dotarli do zamknitych dwuskrzydowych drzwi; obok nich wznosi si jeden z tych otarzy, ktre su poganom do skadania ofiar i ktrych szcztki Baudolino wielokro widywa w Konstantynopolu. Na otarzu uoono wizki chrustu i gazki, Ardzrouni wyla na nie troch oleistego ciemnego pynu, wzi do rki uczywo owietlajce korytarz i podpali stos. Natychmiast buchn pomie i po kilku minutach dao si sysze ciche podziemne wrzenie, jakie gnune trzaski, a Ardzrouni, wznisszy ramiona, j w barbarzyskim jzyku wypowiada tajemne formuy, zerkajc raz po raz na swoich goci, jakby dajc do zrozumienia, e wciela si wanie w hierofanta czy nekromant. Ku zdumieniu obecnych po jakim czasie skrzyda drzwi otworzyy si, cho nikt ich nie tkn. Oto cuda sztuki hydraulicznej umiechn si z dum Ardzrouni ktr uprawiam wedle zasad podanych wiele wiekw temu przez aleksandryjskich mdrcw mechanikw. To proste: pod otarzem umieszczono metalowy zbiornik z wod, ktr podgrzewa ogie rozpalony na otarzu. Para wodna przez syfon, ktry nie jest wszak ni219

czym innym jak wygit rurk suc do przelewania wody z jednego miejsca w drugie, dostaje si do wiadra, tam za ozibia si i zmienia z powrotem w wod. Ciar wody sprawia, e wiadro si opuszcza i dziki maemu krkowi, na ktrym jest zawieszone, uruchamia dwa drewniane walce, a te obracaj ju bezporednio zawiasy. Drzwi si otwieraj. To proste, nieprawda? Proste? rzek Fryderyk. Zdumiewajce! Czy naprawd Grecy znali takie nadzwyczajnoci? Te i inne. Znali je te egipscy kapani, ktrzy uciekali si do nich, eby drzwi witynne otwieray si na ich rozkaz, a wtedy wierni krzyczeli, e sta si cud wyjani Ardzrouni. Poprosi cesarza, by ten zechcia przekroczy prg. Weszli do sali, na rodku ktrej wznosio si inne nadzwyczajne urzdzenie. Bya to skrzana kula przytwierdzona do kolistej powierzchni za pomoc dwch zgitych pod ktem prostym uchwytw, przy czym sama owa powierzchnia spoczywaa na metalowej misie, pod ktr przygotowano take stosik drewna. Z kuli wychodziy jedna w gr, druga w d dwie rurki zakoczone dziobkami zwrconymi w przeciwnych kierunkach. Przy bliszych ogldzinach okazywao si, e take dwa uchwyty kuli s rurkami, ktre schodz w gb misy i przenikaj do wntrza kuli. Misa jest wypeniona wod. Podgrzejmy j powiedzia Ardzrouni i raz jeszcze rozpali wielki ogie. Musieli poczeka kilka minut, a woda si zagotowaa, a potem usyszeli syk, najpierw wty potem potniejcy i kula zacza si obraca na swoich uchwytach, wyrzucajc z dwch dziobkw kby pary. Jaki czas tak wirowaa, a pniej Ardzrouni pospieszy, eby zatka rurki mikk glin. Take tutaj zasada jest nader prosta: woda wrze w misie i zmienia si w par, para za przedostaje si do kuli i uciekajc gwatownie w przeciwne strony nadaje jej ruch obrotowy. A co udaje ten cud? spyta Baudolino. Nie udaje niczego, lecz objawia wielk prawd, ktra pozwala nam przekona si namacalnie o istnieniu prni. Wyobramy sobie, co poczu w tym momencie Boron. Kiedy tylko pado sowo prnia, sta si podejrzliwy i zapyta, w jaki to sposb ta hydrauliczna zabawka moe dowie, e istnieje prnia. To proste odpar Ardzrouni woda w misie zmienia si w par i wypenia kul, ktra zaczyna si obraca wskutek wyrzucania owej pary; kiedy sfera zwalnia, jest to znak, e nie ma ju w niej pary, i zatykamy dziobki. Co zostaje w misie i kuli? Nic, czyli prnia. Chciabym to zobaczy owiadczy Boron. Musiaby w tym celu otworzy kul, a wwczas od razu wtargnoby do niej powietrze. Jest jednak miejsce, w ktrym mgby dostrzec obecno prni. Ale postrzegaby to bardzo krtko, albowiem z braku powietrza rycho by si udusi. 220

 A gdzie jest to miejsce? To izba nad nami. Poka ci teraz, jak mog wytworzy w niej prni. Unis uczywo i wskaza inn machin, ktra pozostawaa dotychczas w pmroku. Bya znacznie bardziej zoona od dwch poprzednich, gdy miaa, jeli mona tak rzec, obnaone wasne trzewia. By to ogromny walec z alabastru i w jego wntrzu wida byo ciemny cie innego walcowatego przedmiotu, ktry wypenia poow wysokoci walca zewntrznego, a drug sw poow wystawa na zewntrz i by przytwierdzony sworzniami do ogromnej jakby rkojeci, ktr niby dwigni czowiek mg porusza dwiema rkami. Ardzrouni poruszy t dwigni i wewntrzny walec najpierw podnis si, a potem opuci, nie wypeniajc jednak cakowicie walca zewntrznego. Na grn cz walca z alabastru nacignito grub rur zszyt akuratnie z fragmentw zwierzcych pcherzy. Rura nikna w suficie. W dolnej czci, u podstawy, walec mia dziur. Tutaj nie ma wic wody, jest tylko powietrze wyjania Ardzrouni. Kiedy walec wewntrzny posuwa si w d, ciska powietrze zawarte w walcu alabastrowym i wypycha je przez dolny otwr. Lecz potem dwignia cignie go w gr, walec podnosi wieczko, ktre zakrywa dolny otwr, tak e powietrze wypchnite z zewntrznego walca nie moe do wrci. Kiedy walec wewntrzny wznosi si do najwyszego punktu, uruchamia inne wieczko, wpuszczajc powietrze docierajce rur z izby, o ktrej mwiem. Kiedy walec idzie znowu w d, wypycha take to powietrze do tej sali, tworzc w izbie na grze prni. A do tamtej izby nie dostaje si powietrze? spyta Baudolino. Nie. Kiedy tylko uruchamia si t machin, sznury przymocowane do dwigni zamykaj wszystkie otwory i szczeliny, przez ktre mogoby wnika do izby powietrze. Ale za pomoc tej machiny mgby zabi czowieka, ktry znajduje si w izbie zauway Fryderyk. Mgbym, ale nigdy tego nie uczyniem. Wpuciem tam jednak kur. Po wykonaniu dowiadczenia poszedem na gr i zobaczyem, e kura pada. Boron potrzsn gow i szepn do ucha Baudolina: Nie ufaj mu, bo kamie. Gdyby kura pada, znaczyoby to, e prnia istnieje. Poniewa nie istnieje, kura jest nadal caa i zdrowa. Albo pada, lecz ze staroci. Zwracajc si w stron Ardzrouniego, powiedzia na gos: Czy nie syszae, e zwierzta zdychaj take wgbi pustej studni, gdzie gasn wiece? Niektrzy wycigaj std wniosek, e nie ma tam powietrza, a wic jest prnia. Rzecz jednak w tym, e w gbi studni brakuje powietrza czystego, ale jest powietrze gste i zepsute i ono to dusi i ludzi, i pomie wiecy. Moe tak si dzieje w tej twojej izbie. Wysysasz z niej powietrze czyste, ale pozostaje to gste, ktrym nie sposb oddycha, a to wystarczy, by twoja kura pada. 221

 Do tego uci Fryderyk. Wszystkie te sztuczki s nader powabne, ale z wyjtkiem tamtych zwierciade nie mog by uyte podczas oblenia ani w bitwie. Czemu wic su? Chodmy ju, jestem godny. Ardzrouni, obiecae mi zacn wieczerz. Zdaje mi si, e ju na ni pora. Ardzrouni pokoni si i poprowadzi Fryderyka z jego ludmi do sali biesiadnej, gdzie zasiedli do posiku, ktry, prawd mwic, by wspaniay w kadym razie dla ludzi caymi tygodniami odywiajcych si skpym prowiantem obozowym. Ardzrouni poda najwiksze przysmaki kuchni ormiaskiej i tureckiej, take nadzwyczajnie sodkie ciasta, ktre wyglday zdaniem goci tak, jakby pyway w miodzie. Zgodnie z ustaleniami Baudolino i jego ludzie kosztowali kadego dania, zanim postawiono je przed cesarzem. Wbrew wszelkiej dworskiej etykiecie (kiedy jest si na wojnie, czsto cierpi na tym wanie etykieta) wszyscy zasiedli przy jednym stole i Fryderyk jad i pi w wesoym nastroju, jakby byli mu rwni, z zaciekawieniem przysuchujc si sporowi, jaki wszczli midzy sob Boron i Ardzrouni. Boron powiedzia: Upierasz si przy prni, jakby bya przestrzeni bez adnych cia, nawet lotnych. Lecz przestrze bez cia nie moe istnie, gdy jest relacj midzy ciaami. A poza tym prnia nie moe istnie, gdy natura ma do niej wstrt, jak nauczaj wszyscy wielcy filozofowie. Kiedy wdychasz powietrze z zanurzonej w wodzie trzciny, woda podchodzi, poniewa nie moe by przestrzeni pozbawionej powietrza. Posuchaj zreszt: wszystkie rzeczy spadaj na ziemi, a elazny posek szybciej ni kawaek tkaniny, gdy powietrze z trudem dwiga ciar poska, a atwiej ciar tkaniny. Ptaki lataj, gdy wymachujc skrzydami, wzburzaj mnstwo powietrza, ktre utrzymuje je w grze mimo ich ciaru. Powietrze unosi ptaki tak samo, jak woda unosi ryby. Gdyby nie powietrze, ptaki runyby na ziemi, bacz jednak, e z tak sam prdkoci jak wszelakie inne ciao. I dlatego, gdyby w niebie bya prnia, gwiazdy poruszayby si z prdkoci, ktrej nie masz koca, albowiem ich upadku czy te krenia nie wstrzymywaoby powietrze stawiajce opr ich olbrzymiemu ciarowi. Odpar na to Ardzrouni: A kto twierdzi, e prdko ciaa jest proporcjonalna do jego ciaru? Zaley to od ruchu, jaki mu nadano, powiada Jan Filoponos. A poza tym wyjanij, jak rzeczy mogyby si przemieszcza, gdyby nie byo prni? Zderzayby si z powietrzem, ktre nie pozwolioby im na aden ruch! A skde! Kiedy ciao wypycha powietrze przebywajce tam, dokd si ono przemieszcza, to powietrze zajmie miejsce, ktre owo ciao zwolnio! To tak, jakby dwoje ludzi szo wsk uliczk w przeciwnych kierunkach. Kady wciga jak najgbiej brzuch i w miar jak jeden przesuwa si w t stron, drugi przesuwa si w tamt, a wreszcie zamieniaj si miejscami. 222

 Owszem, gdy kady si woli narzuca odpowiedni ruch swemu ciau. Inaczej jest jednak z powietrzem, ktre adnej woli nie ma. Przemieszcza si tylko wskutek impetu, jaki nadao mu zderzajce si z nim ciao. Lecz impet rodzi ruch, ktry wymaga czasu. W chwili kiedy rzecz si przemieszcza i nadaje impet powietrzu, ktre ma przed sob, owo powietrze jeszcze si nie poruszyo, nie znalazo si wic w miejscu opuszczonym dopiero co przez rzecz. C wic jest tam przez chwil choby i krciutk? Prnia! Do tej pory Fryderyk bawi si suchaniem dysputy, ale teraz mia ju jej dosy. Koniec! rzek. Jutro moecie dokona prby i rzuci inn kur do izby na grze. A teraz, jeli chodzi o kury, pozwlcie mi spoy t oto, a ufam, e ukrcili jej eb jak Pan Bg przykaza.

25. Baudolino dwakro patrzy na mier Fryderyka

Wieczerza przecigna si do pna, a w kocu sam cesarz oznajmi, e pragnie uda si na spoczynek. Baudolino i jego kompani odprowadzili go do komnaty, dokonali jeszcze raz jej gruntownych ogldzin w wietle dwch uczyw osadzonych w cianach. Poeta chcia zbada rwnie okap kominka, ale przewd zwa si gwatownie, tak e czowiek nie mg si w nim zmieci. Najwyej przecinie si tdy dym powiedzia. Zajrzeli te do komrki defekacyjnej i uznali, e nikt nie zdoa wspi si tutaj kanaem ciekowym. Obok oa postawiono zapalony ju kaganek oraz dzban z wod, ktrej Baudolino zaraz skosztowa. Poeta zwrci te uwag, e mogli umieci trujc substancj na jaku, do ktrego Fryderyk moe przyoy we nie usta. Dobrze byoby, gdyby cesarz mia zawsze w zasigu rki odtrutk powiedzia bo nigdy wszak nie wiadomo... Fryderyk oznajmi, e nie powinni przesadza z tymi obawami, ale zaraz o gos poprosi z pokor rabbi Solomon. Wiedz, Panie, e cho jestem ydem, caym sercem oddaem si sprawie, ktra bdzie zwieczeniem twej chway. Twoje ycie jest mi rwnie drogie jak wasne. Posuchaj zatem. W Gallipolis kupiem cudown odtrutk. We doda, wyjmujc ampuk ze swej symary daj ci j, albowiem w mym skromnym yciu nieczsto bd mnie nka nazbyt moni nieprzyjaciele. Gdyby ktrej nocy poczu si le, wypij natychmiast zawarto. Jeli bowiem podsun ci co szkodliwego, ten pyn ocali ci niechybnie. Dzikuj ci, rabbi Solomonie odpar wzruszony Fryderyk a wida, e dobrzemy czynili my, Teutoni, chronic ludzi twej rasy, i tak bdziemy postpowa w nastpnych wiekach, przysigam ci to w imieniu mojego ludu. Przyjmuj twj zbawczy pyn i oto, co zrobi. Wyj ze swej torby podrnej szkatu z Gradalisem, ktr wszdy i z wielk pieczoowitoci zabiera ze sob. Spjrz, nalewam pyn od ciebie, yda, do kielicha, do ktrego zebrano niegdy krew naszego Pana. Solomon skoni si, ale szepn z niepokojem do ucha Baudolina: ydowski magiczny napj staje si krwi faszywego mesjasza!... Niechaj wity, oby zawsze bogosawiony by, zechce mi wybaczy. Lecz waciwie t ca histori 224

z mesjaszem wymylilicie wy, poganie, nie za Jehoszua, ktry by jednym ze sprawiedliwych, nasi rabini za powiadaj, e studiowa Talmud z rabbim Jehoszua ben Perachi. A poza tym czuj sympati do twojego cesarza. Mniemam, e trzeba sucha tego, co mwi serce. Fryderyk uj w donie Gradalis i zamierza zoy go z powrotem w szkatule, ale przerwa mu Kyot. Tego wieczoru wszyscy czuli, e mog odzywa si do cesarza, nawet nie pytani: midzy wiernymi sugami i ich panem wytworzy si nastrj poufaoci, wszyscy bowiem byli zamknici w miejscu, o ktrym nie wiedzieli, gocinne jest czy wrogie. Rzek wic Kyot: Nie pomyl, panie, e powtpiewam w rabbiego Solomona, lecz nawet on mg pa ofiar oszustwa. Pozwl zatem, e skosztuj tego pynu. Pozwl, panie, by Kyot to uczyni wspar go rabbi Solomon. Fryderyk skin gow. Kyot unis czark jak celebrans podczas mszy, a potem przyoy jej krawd do warg, jakby przyjmowa Komuni. W tym momencie nawet Baudolino mia wraenie, e komnat wypenio intensywne wiato, lecz by moe to pomie uczywa nabra mocy, liznwszy miejsce, gdzie zgromadzio si wicej substancji ywicznej. Kyot trwa chwil pochylony, poruszajc wargami, jakby chcia lepiej wchon t odrobin pynu, ktry wzi do ust. Potem obrci si z kielichem przy piersi i ostronie zoy go do szkatuy. Na koniec zamkn tabernakulum powolutku, by nie zakci adnym dwikiem panujcej ciszy. Czuj cudown wo wyszepta Boron. Widzicie t jasno? spyta Abdul. Zstpili na nas wszyscy anioowie niebiescy doda z wielkim przekonaniem Zosima, wykonujc znak krzya w odwrotnym kierunku. A Poeta szepn do ucha Baudolina: Kyot, ten syn rozwizej niewiasty, skorzysta ze sposobnoci, by odprawi wasn wit msz z Gradalisem, i kiedy wrci do siebie, bdzie si chepi od Szampanii po Bretani. Baudolino, poruszajc niemal bezgonie wargami, skarci go: nie bd niegodziwy, bo przecie Kyot postpi jak czek, ktry znalaz si w najwyszych sferach niebios. Przed nikim si ju nie ugniemy oznajmi Fryderyk, ktrego ogarno potne wzruszenie mistyczne. Jerozolima bdzie rycho wolna. A potem w drog, by zwrci t wit relikwi ksidzu Janowi! Baudolinie, dzikuj ci za to, co mi da. Zaiste jestem teraz krlem i kapanem... Umiecha si, ale dra przy tym na caym ciele. Krtka ceremonia bya dla niego wstrzsajcym przeyciem. Jestem zmczony powiedzia. Baudolinie, zamkn si teraz w komnacie na 225

ten skobel. Oby stra nie bya zbyt dla was uciliwa i dzikuj za wasze oddanie. Nie budcie mnie, pki soce nie zawdruje wysoko. Potem pjd si wykpa. I doda: Jestem strasznie zmczony, chciabym spa cae wieki... Wystarczy ci duga spokojna noc, ojcze mj odpar sowami penymi mioci Baudolino. Nie powiniene si spieszy. Kiedy soce wzniesie si wysoko, woda nie bdzie taka zimna. pij bez trosk. Wyszli. Fryderyk zamkn skrzyda drzwi i usyszeli trzask zasuwanego rygla. Zajli miejsca na awach pod drzwiami. Nie mamy tu cesarskiej komrki defekacyjnej powiedzia Baudolino. Musimy wic zaatwia szybko nasze potrzeby na dziedzicu. Pojedynczo, by drzwi komnaty zawsze byy strzeone. By moe ten Ardzrouni jest zacnym czekiem, ale nie mamy prawa ufa nikomu, tylko sobie samym. Po kilku minutach wszyscy wrcili. Baudolino zgasi kaganek, yczy wszystkim dobrej nocy i prbowa zasn. Czuem, panie Niketasie, jak trwog, cho nie byo po temu adnych powodw. Spaem niespokojnie i budziem si po krtkim pytkim nie, jakbym przerywa jaki urok, ktry kto na mnie rzuci. Stawaa mi przed oczami moja biedna Colandrina, ktra wychylaa kielich z czarnego kamienia i padaa martwa na ziemi. Godzin potem usyszaem jaki haas. Take w zbrojowni byo okno przepuszczajce blade nocne wiato: zdaje mi si, e tej nocy przypadaa kwadra ksiyca. Zobaczyem, e Poeta wychodzi. Moe nie do oprni pcherz. Pniej, a nie wiem kiedy, gdy zasypiaem i budziem si, i za kadym razem miaem uczucie, e mino niewiele czasu, lecz moe prawda bya inna, ot pniej wyszed Boron. Syszaem te, jak wraca i Kyot szepcze mu, e te jest niespokojny i chce zaczerpn powietrza. Lecz waciwie moim obowizkiem byo czuwa nad tym, kto prbuje wej, nie za wyj, i zdaem sobie spraw, e dla wszystkich jest to noc pena napicia. Co byo pniej, nie pamitam, nie spostrzegem, kiedy wrci Poeta, ale dugo przed witem wszyscy byli pogreni w gbokim nie i w tym stanie ujrzaem ich w pierwszych promieniach soca, kiedy obudziem si na dobre. Zbrojownia bya teraz owietlona zwyciskim porannym blaskiem. Sudzy przynieli wino i chleb, a take troch miejscowych owocw. Cho Baudolino prosi, by nie czyniono haasu, ktry mgby obudzi cesarza, wszyscy byli w dobrych humorach i zachowywali si do gono. Godzin pniej Baudolino uzna, e wprawdzie Fryderyk nie yczy sobie, by go budzi, lecz soce jest ju dostatecznie wysoko. Zapuka do drzwi, ale w komnacie panowaa cisza. Zapuka jeszcze raz. pi kamiennym snem zamia si Poeta. Mam nadziej, e nic mu nie dolega rzuci niepewnym gosem Baudolino. 226

Znowu zaczli puka coraz to mocniej. Fryderyk nie odpowiada. Wyglda wczoraj na prawdziwie znuonego rzek Baudolino. Moe zasab. Trzeba wyway drzwi. Zachowajmy spokj doradzi Poeta. Wyamanie drzwi, ktre chroni sen cesarza, to prawie witokradztwo! Dopucimy si wic witokradztwa odpar Baudolino. Nie podoba mi si to wszystko. Bezadnie rzucali si na drzwi, ktre byy bardzo mocne, podobnie jak mocny musia by zamykajcy je skobel. Jeszcze raz, wszyscy razem, na mj rozkaz jednoczenie! wykrzykn Poeta, ktry zda ju sobie spraw, e jeli cesarz nie budzi si, kiedy kto wyamuje drzwi do sypialni, jego sen staje si podejrzany. Drzwi nadal si opieray. Poeta uwolni z acuchw Zosim i ustawi wszystkich w dwa szeregi, by jednoczenie zaatakowa oba skrzyda. Przy czwartej prbie drzwi ustpiy. Na rodku komnaty zobaczyli lecego bez czucia Fryderyka prawie nagiego, w takim stanie, w jakim wieczorem si pooy. Obok lea pusty Gradalis, ktry potoczy si po posadzce. W kominku byy tylko zwglone szczapy, jakby rozpalono ogie i pozwolono, by sam zgas. Okno pozostao zamknite. Unosi si tu zapach drewna i wgli. Boron zakasa i poszed otworzy okno, eby wpuci troch powietrza. Potem Poeta i Boron, sdzc, e kto tu wszed i nadal jest w komnacie, rzucili si z obnaonymi mieczami do ogldzin kadego zaktka, a Baudolino przyklkn przy ciele cesarza, unis mu gow i raz po raz otwart doni uderza lekko w policzki. Boidi przypomnia sobie o kordiale, ktry kupi w Gallipolis, otworzy opraw swego piercienia, rozchyli na si wargi cesarza i wla w nie pyn. Fryderyk nadal lea bez czucia. Rabbi Solomon nachyli si i sprbowa otworzy mu oczy, pomaca mu czoo, szyj, nadgarstek i w kocu rzek drcym gosem: Ten czowiek nie yje, niechaj wity, oby bogosawiony by zawsze, zmiuje si nad jego dusz. Chryste przenajwitszy, to niemoliwe! rykn Baudolino. Cho nie by biegy w sztuce medycznej, zdawa sobie spraw, e Fryderyk, wity i rzymski cesarz, powiernik najwitszego Gradalisa, nadzieja chrzecijastwa, jedyny i prawowity spadkobierca Cezara, Augusta i Karola Wielkiego, wyzion ducha. Zaraz te zapaka i okrywa pocaunkami to blade oblicze, i wykrzykiwa, e jest przecie umiowanym synem w nadziei, e cesarz go usyszy. Lecz wiedzia ju, e daremnie. Powsta, krzykn do przyjaci, by raz jeszcze przeszukali wszystko, by nie omieszkali zajrze nawet pod ko, by rozejrzeli si za jakim tajnym przejciem, opukali kad cian, nie ulegao jednak wtpliwoci, e nie tylko nikt si tu nie ukrywa, ale i e 227

nie ukrywa si nigdy. Fryderyk Barbarossa rozsta si z yciem w pomieszczeniu dokadnie zamknitym od wewntrz, a z zewntrz pilnowanym przez swych najbardziej oddanych synw. Wezwijcie Ardzrouniego, jest biegy w sztuce medycznej! krzykn Baudolino. Przecie to ja jestem biegy w sztuce medycznej skary si rabbi Solomon i wierzaj mi, twj ojciec nie yje! O Boe, Boe wykrzykiwa jak w malignie Baudolino mj ojciec nie yje! Zawiadomcie strae, wezwijcie jego syna! Szukajmy mordercw! Zaraz, zaraz powiedzia Poeta. Czy mona tu mwi o morderstwie? Przebywa w zamknitej komnacie i umar. Sam widzisz, e u jego stp ley Gradalis, w ktrym bya odtrutka. Moe poczu si le, zlk si, e go otruto, i wypi pyn. Poza tym kto rozpali w kominku. A kt mg to uczyni, jeli nie on sam? Wiem o takim, ktry poczu silny bl w piersi, obla si lodowatym potem, prbowa jako si rozgrza, szczka zbami i wkrtce umar. Moe dym z kominka przyczyni si do pogorszenia jego stanu. Ale co byo w Gradalisie?! rykn nagle Zosima, wywracajc oczami i chwytajc rabbiego Solomona. Daj pokj, nikczemniku rzek na to Baudolino. Sam widziae, e Kyot skosztowa pynu. Za mao, za mao upiera si Zosima, targajc Solomonem. eby si upi, nie wystarczy yk wina! Jakimi gupcami jestecie, e zawierzylicie ydowi! Jestemy gupcami, ale dlatego, e zawierzylimy takiemu Greczynowi jak ty! wykrzykn Poeta, odpychajc Zosim od nieszczsnego rabbiego, ktry szczka ju ze strachu zbami. Jednoczenie Kyot podnis Gradalis i z czci zoy go do szkatuy. Chcesz, jednym sowem, powiedzie, e nie zosta zabity lecz zmar z woli naszego Pana? spyta Baudolino Poet. Snadniej to wanie uzna, ni wyobraa sobie, e jaka powietrzna istota wdara si przez drzwi, ktrych tak dobrze strzeglimy. Wezwijmy wic syna i strae poradzi Kyot. Nie sprzeciwi si Poeta. Druhowie najmilsi, idzie tu o nasze gowy! Fryderyk nie yje, a my wiemy, e nikt nie mg wtargn do tej zamknitej komnaty. Lecz ni syn, ni baronowie o tym nie wiedz. Uznaj, e wina spada na nasze gowy. Co za nikczemna myl! powiedzia Baudolino, z ktrego oczu nadal lay si zy. Rzek na to Poeta: Posuchaj, Baudolinie. Syn zgoa ci nie miuje, nie miuje te nas. I nigdy nam nie ufa. My penilimy stra, cesarz wyzion ducha, a wic na nas spada odpowie228

dzialno. Zanim zdymy otworzy usta, syn kae powiesi nas na najbliszym drzewie, a jeli w tej przekltej dolinie nie znajdzie si adne drzewo, zawiniemy na murach zamku. Wiedz, Baudolinie, e na histori z Gradalisem syn zawsze patrzy jak na spisek, ktry mia pchn ojca tam, dokd nigdy nie powinien si udawa. A jego baronowie? Na wie o zabiciu cesarza zaczn oskara si wzajemnie, dojdzie do rzezi. Kto uwierzy w wiadectwo bastarda, ktrym, wybacz, jeste, pijaka, ktrym jestem ja, yda, schizmatyka, trzech wdrownych klerkw i Boidiego, ktry jako aleksandryjczyk mia najwicej powodw, by ywi uraz do Fryderyka? Ju jestemy martwi, Baudolinie, tak samo jak twj przybrany ojciec. C wic? spyta Baudolino. Jedyne wyjcie to przekona wszystkich, i Fryderyk nie zmar tutaj, gdzie robilimy co w naszej mocy, by go chroni. Przekona, ale jak? Czy nie obwieci, e chce uda si nad rzek? Ubierzemy go jak naley i okryjemy paszczem. Zejdziemy na may dziedziniec, gdzie nie ma przecie nikogo, a za to czekaj od wczorajszego wieczoru konie. Przywiemy go do sioda, udamy si nad rzek i tam unios go wody. Jaka to chwalebna mier dla cesarza, ktry cho stary, stawia czoo siom natury! Syn zdecyduje, czy podj marsz na Jerozolim, czy te zawrci w stron domu. A my bdziemy mogli powiedzie, e udajemy si do Indii, eby speni ostatni wol Fryderyka. Syn nie wierzy, jak si zdaje, w Gradalis. Wemiemy go wic my i my dokonamy tego, czego chciaby dokona cesarz. To przecie symulowanie mierci! krzykn Baudolino. Jego spojrzenie wskazywao, e jest cakowicie zagubiony. Zmar? Zmar. Wszyscy nad tym bolejemy, ale zmar. Czy zamierzamy rozpowiada, e zmar, cho yje? Zmar i ju. Bg przyjmie go midzy swoich witych. Powiemy po prostu, e zmar na otwartej przestrzeni, e uton w rzece, a nie w tej komnacie, do ktrej dostpu mielimy broni. Skamiemy? Czciowo. Nie yje, jaka to wic rnica, czy zmar tutaj, czy tam? My go zabilimy? Wszyscy wiemy, e nie. Kaemy mu umrze w takim miejscu, e nawet ludzie najgorzej usposobieni nie bd mogli nas oczernia. Baudolinie, to jedyny sposb, innego nie ma, jeli dbasz o wasn skr i chcesz dotrze do ksidza Jana, by w jego przytomnoci zoy najwyszy hod Fryderykowi. Cho Baudolino przeklina oscho serca Poety, racja bya po jego stronie i wszyscy si z tym zgodzili. Ubrali Fryderyka, zanieli go na mniejszy dziedziniec, przywizali do sioda, aby trzyma si prosto na koniu, usztywniajc mu dodatkowo plecy, podobnie jak Poeta uczyni niegdy z trzema magami. Nad rzek pojad z nim tylko Baudolino i Abdul zarzdzi Poeta gdy wiksza wita wzbudziaby czujno stray, ktre uznayby, e musz do niej doczy. My za pozostaniemy w komnacie, do ktrej nie wejdzie ani Ardzrouni, ani nikt inny, i do229

prowadzimy j do porzdku. Pjd nawet na mury pogawdzi z penicymi stra, eby odcign ich uwag, kiedy bdziecie wyjeda. Wygldao na to, e ju tylko Poeta potrafi podejmowa rozumne decyzje. Wszyscy go suchali. Baudolino i Abdul opucili dziedziniec konno niespiesznie, z Fryderykiem midzy nimi. Pokonali boczn ciek, znaleli si na gwnej, przebyli schody w d, a potem ruszyli truchtem przez rwni w stron rzeki. Wydawao si, e ta krtka jazda trwa ca wieczno, ale w kocu dotarli nad rzek. Ukryli si za kp drzew. Tutaj nikt nas nie dojrzy powiedzia Baudolino. Prd jest wartki i od razu porwie ciao. Rzucimy si na koniach do wody, by nie mu pomoc, lecz dno jest nierwne i nie zdoamy go dosign. Ruszymy wic brzegiem, wzywajc gono pomocy... Nurt poniesie cesarza w stron obozu. Odwizali ciao Fryderyka i rozebrali je, zostawiajc tylko tyle odzienia, ile zechciaby zachowa cesarz, by podczas pywania nie naruszy zasad wstydliwoci. Kiedy rzucili zwoki na rodek rzeki, prd natychmiast je porwa i ponis ku dolinie. Wjechali do rzeki, szarpali wdzida tak, by wygldao, e konie si posz, po jakim czasie wydostali si na brzeg i wymachujc rkami i krzyczc, by ratowano cesarza, ruszyli galopem za biednymi szcztkami doczesnymi, ktrymi woda ciskaa o kamienie. Paru onierzy z obozu spostrzego znaki, jakie dawali, ale nie rozumieli, o co chodzi. Wiry porway ciao Fryderyka, ktre pyno, krcc si jednoczenie w kko, nikno pod wod, by po chwili pojawi si na powierzchni. Z daleka trudno si byo domyli, e kto tonie. W kocu wida ten i w si domyli, gdy trzech rycerzy wjechao konno do rzeki, lecz ciao obio si tylko o kopyta przestraszonych koni i popyno dalej. Nieopodal kilku onierzy weszo z pikami w rku do wody i w kocu zdoao zaczepi nimi zwoki i przycign je do brzegu. Kiedy Baudolino i Abdul dotarli na miejsce, ciao Fryderyka byo tak poobijane o kamienie, e nikomu nie przyszoby do gowy, i cesarz moe jeszcze y. Rozlegy si gone pacze, zawiadomiono syna, ktry przyby blady i trawiony wiksz ni zwykle gorczk i j lamentowa, e jego ojciec raz jeszcze podj walk z rzecznymi wodami. Rozgniewa si na Baudolina i Abdula, lecz oni przypomnieli mu, e nie umiej pywa, podobnie jak prawie wszystkie istoty ldowe, i e jak sam wie najlepiej, kiedy cesarz chcia zay kpieli, nikt nie mg go powstrzyma. Trup Fryderyka wyglda w oczach wszystkich jak wzdty od wody, cho przecie cesarz nie mg si jej napi, bo by od kilku godzin martwy. Ale tak ju jest, e kiedy wycigasz trupa z wody, mylisz, e to topielec, i topielca w nim widzisz. Fryderyk Szwabski i inni baronowie doprowadzali do porzdku doczesne szcztki cesarza i z trwog rozmylali o tym, co maj teraz robi, Ardzrouni, dowiedziawszy si straszliwej nowiny, schodzi wanie w dolin, a Baudolino i Abdul wracali w tym czasie 230

do zamku, eby upewni si, czy wszystko jest w naleytym porzdku. Zgadnij, panie Niketasie, co si w tym czasie zdarzyo powiedzia Baudolino. Nie potrzebuj zgadywa. Niketas si umiechn. Znikn wity kielich, Gradalis. Wanie. Nikt nie umia powiedzie, czy stao si to, kiedy zeszlimy na wewntrzny dziedziniec, eby przywiza Fryderyka do konia, czy pniej, kiedy moi druhowie starali si doprowadzi komnat do porzdku. Wszyscy byli wzburzeni, krztali si jak pszczoy w ulu. Poeta poszed zagadywa stranikw, tote zabrako jego rozsdku i nadzoru nad reszt. W pewnym momencie, kiedy mieli wyj z komnaty, ktra wygldaa ju tak, jakby nie zdarzyo si w niej nic dramatycznego, Kyot zajrza do szkatuy i spostrzeg, e nie ma w niej Gradalisa. W chwili naszego, Abdula i mojego, przybycia wszyscy oskarali si nawzajem o kradzie albo niedbalstwo, powiadajc, e by moe my sadzalimy wanie Fryderyka na konia, a do komnaty zakrad si Ardzrouni. Ale nie, zapewnia Kyot, pomogem wprawdzie znosi cesarza, ale zaraz potem wrciem, wystarczajco szybko, by wiedzie, e nikt nie wszed do komnaty, i zreszt upyno zbyt mao czasu, by Ardzrouni zdy si tu dosta. Wic wzie go ty, zgrzytn zbami Boron, chwytajc go za szyj. Nie, ju prdzej ty, odparowa Kyot, odpychajc go, kiedy ja wyrzucaem przez okno popi zmieciony spod kominka. Spokj, spokj, krzykn Poeta, zastanwmy si lepiej, gdzie by Zosima, kiedy my zeszlimy na dziedziniec. Byem z wami i z wami przyszedem na gr, zaklina si Zosima, a rabbi Solomon jego sowa potwierdzi. Jedno byo pewne, kto wzi Gradalis, a std do uznania, e ten, ktry go wzi, zabi w jaki sposb Fryderyka, ju tylko krok. Poeta mg sobie mwi, e Fryderyk po prostu umar, a ktry z nas skorzysta tylko z tego, eby zabra Gradalis, ale nikt ju w to nie wierzy. Przyjaciele, studzi nasze gowy rabbi Solomon, szalestwo czowiecze wynalazo zbrodnie nad wyraz okrutne, poczwszy od Kainowej, lecz aden umys ludzki nie by tak przebiegy, eby wymyli, jak popeni zbrodni w zamknitej komnacie. Druhowie, powiada Boron, kiedy weszlimy, Gradalis tu by, a teraz znikn. Ma go wic kto z nas. Wszyscy naturalnie wykrzyknli, e chc, by obejrzano ich sakwy, ale Poeta wybuchn tylko miechem. Jeli kto zabra Gradalis, z pewnoci ukry go w jakim mrocznym zaktku zamku, by wynie kielich pniej. Co robi? Jeeli Fryderyk Szwabski nie bdzie stawia przeszkd, wyruszymy wszyscy razem do krlestwa ksidza Jana i nikt nie bdzie mg wrci po Gradalis. Powiedziaem, e stao si co strasznego, bo wyprawilimy si w podr pen niebezpieczestw i kady powinien liczy na wsparcie innych, a tymczasem kady (poza jednym) bdzie podejrzewa pozostaych o zabicie Fryderyka. Poeta rzek na to, e lepsze to ni nic, i mia, przeklestwo na nasze gowy, racj. Czekay nas przygody, jakim aden poczciwy chrzecijanin nie stawia dotd czoa, a nikt nie ufa nikomu. 231

 I wyruszylicie? spyta Niketas. Nie z dnia na dzie, bo wygldaoby to na ucieczk. Cay dwr zbiera si cigle, by postanowi co dalej. W wojsku zapanowao rozprzenie, wielu chciao wrci do domu drog morsk, jedni wsi na okrty do Antiochii, inni do Trypolisu. Mody Fryderyk wola drog ldow. Potem zaczto si zastanawia, co zrobi z ciaem Fryderyka, kto zaproponowa, by usun trzewia jako najszybciej podlegajce zepsuciu i od razu je pogrzeba, kto inny, by dotrze najpierw do Tarsu, ojczyzny apostoa Pawa. Ale take reszty ciaa nie mona byo przechowywa wiecznie i prdzej czy pniej trzeba je bdzie wygotowa w mieszaninie wody z winem, aby miso cakiem oddzielio si od koci, ktre zaraz si pogrzebie, by pozostae czci ciaa zoy do grobu w Jerozolimie po jej odzyskaniu. Wiedziaem jednak, e zanim przystpi si do gotowania ciaa, naley je powiartowa. Nie chciaem by wiadkiem tych rzenickich poczyna. Syszaem, e nikt nie wie, co stao si z komi. To syszaem i ja, biedny mj ojciec. Rycho po przybyciu do Palestyny zmar take mody Fryderyk, pokonany przez bl i trudy podry. Zreszt ani Ryszard Lwie Serce, ani Filip August nigdy nie dotarli do Jerozolimy. Wyprawa okazaa si zaiste nieszczliwa dla wszystkich. Ale o tych wypadkach dowiedziaem si dopiero w tym roku, po powrocie do Konstantynopola. Wtedy, w Cylicji, udao mi si przekona Fryderyka Szwabskiego, e musimy uda si do Indii, by speni wol jego ojca. Miaem wraenie, e przyj to z ulg. Zapyta tylko, ile chc koni i ile prowiantu. Ruszaj z Bogiem, Baudolinie, rzek mi, mniemam, e nigdy si ju nie zobaczymy. Moe myla, e przepadn gdzie w dalekich krajach, lecz przepad on, biedny nieszcznik. Nie by zym czekiem, cho trawio go poczucie upokorzenia i zawici. Nasi peni wzajemnej nieufnoci przyjaciele musieli postanowi, kto wemie udzia w wyprawie. Poeta zauway, e powinno ich by dwunastu. Jeli chc by traktowani z szacunkiem podczas wdrwki do ziemi ksidza Jana, najlepiej, by ludzie uznali ich za dwunastu krlw magw odbywajcych wanie powrotn drog do ojczyzny. Poniewa jednak nie byo pewnoci co do liczby magw, dwunastu czy trzech, aden z nich nie zdradzi, e s magami, a nawet kiedy kto zapyta, odpowie: nie, jak kto, kto nie chce wyjawi wielkiej tajemnicy. A poniewa bd zaprzecza, uwierzy ten, kto bdzie chcia uwierzy. Wiara za innych nada pitno prawdy ich powcigliwoci. A zatem Baudolino, Poeta, Boron, Kyot, Abdul, Solomon i Boidi. Nie obejdzie si bez Zosimy, ktry nadal si zaklina, e zna na pami map Kosmasa, aczkolwiek wszyscy czuli odraz na myl, e ten otr bdzie uchodzi za jednego z magw; nie mogli by jednak wybredni. Brakowao czterech osb. Baudolino ufa ju tylko aleksandryjczykom i wcign do swoich planw Cuttik z Quargnento, czyli brata Colandriny, Colandrina 232

Guask, Porcellego i Alerama Scaccabarozziego, ktrego zwano Ciula, czyli Kpem, ale by czekiem silnym, godnym zaufania i mao wymagajcym. Wszyscy czterej zgodzili si, gdy wiedzieli ju, e do Jerozolimy nikt nie dotrze. Mody Fryderyk da dwanacie koni i siedem muw oraz prowiant na tydzie. Potem, rzek, zadba o nich Boa Opatrzno. Kiedy zajmowali si przygotowaniami do wyprawy, przyszed Ardzrouni, ktry zwraca si do nich z tak sam union grzecznoci jak przedtem do cesarza. Przyjaciele moi najmilsi rzek wiem, e wyruszacie do odlegego krlestwa... A skd wiesz o tym, panie Ardzrouni? spyta wyzywajcym tonem Poeta. Kr pogoski... Syszaem te o pewnym kielichu... Ktrego nigdy nie widzia, czy nie tak? powiedzia Baudolino i podszed do niego tak blisko, e Ardzrouni musia si cofn. Nigdy. Lecz syszaem o nim. Skoro wiesz o tylu sprawach, moe wiesz take, czy kto wszed do komnaty, kiedy cesarz umiera w nurtach rzeki? spyta Poeta. Naprawd zgin w rzece? Tak wanie myli w tej chwili jego syn. Przyjaciele powiedzia Poeta nie ulega wtpliwoci, e ten czowiek nam grozi. Przy tym caym zamieszaniu w obozie i zamku nic atwiejszego ni pchn go sztyletem w plecy i rzuci w jakim kcie. Najpierw jednak chciabym si dowiedzie, czego od nas chce. Jeli zajdzie potrzeba, podern mu gardo pniej. Panie i przyjacielu rzek Ardzrouni nie pragn waszego nieszczcia, chc tylko unikn mojego. Cesarz rozsta si z yciem na mojej ziemi, spoywajc moje jado i pijc moje wino. Ze strony ludzi cesarza nie mog ju oczekiwa adnej yczliwoci ni ochrony. Dobrze, jeli nie uczyni mi jakiej krzywdy. Groba wisi jednak nad moj gow. Kiedy Fryderyk zosta moim gociem, ksi Leon zda sobie spraw, e chc, by cesarz by po mojej stronie, a przeciwko niemu. Pki y Fryderyk, Leon nie mg mi nic zrobi, a to wiadczy, jakim nieszczciem jest dla mnie mier tego czowieka. Teraz Leon powie, e z mojej winy on, ksi Ormian, nie mg zatroszczy si we waciwy sposb o ycie swego najsawniejszego sprzymierzeca. Wspaniaa sposobno, by posa mnie na mier. Nie ma od tego ucieczki. Musz znikn na duszy czas, a potem zjawi si z czym, co przywrci mi presti i autorytet. Wyruszacie na poszukiwanie ziemi ksidza Jana i jeli si wam uda, zyskacie chwa. Chc do was doczy. W ten sposb dowiod wam przede wszystkim, e nie wziem kielicha, o ktrym mwicie, w przeciwnym bowiem razie zostabym tutaj i wykorzysta kielich jako monet przetargow. Znam dobrze ziemie na wschodzie i mog by wam poyteczny. Wiem, e ksi nie da wam pienidzy, a ja wzibym ze sob t odrobin zota, jak posiadam. A wreszcie, i Baudolino wie o tym, mam siedem cennych relikwii, siedem 233

gw witego Jana Chrzciciela, moglibymy je wic po drodze stopniowo sprzedawa. Jeli za odmwimy zabra gos Baudolino podszepniesz Fryderykowi Szwabskiemu, e na nasze gowy spada odpowiedzialno za mier jego ojca. Wcale tego nie powiedziaem. Posuchaj, Ardzrouni, nie naleysz do ludzi, ktrych chtnie zabrabym dokdkolwiek, ale teraz wszystko uoyo si tak, e kady moe zosta czyim wrogiem. Jeden wrg mniej, jeden wicej, to zaiste nie robi ju adnej rnicy. W istocie ten czowiek bdzie dla nas ciarem oznajmi Poeta. Jest nas dwunastu, trzynasty przyniesie nieszczcie. Kiedy tak dyskutowali, Baudolino zastanawia si nad gowami Chrzciciela. Nie by pewny, czy te gowy mona traktowa powanie, lecz jeli tak, z pewnoci byy warte fortun. Zszed do izby, w ktrej je zobaczy, i wzi do rki jedn, by bacznie si jej przyjrze. Byy zrcznie wykonane, rzebione oblicze witego, wielkie otwarte oczy bez renic mogy kadego natchn witymi mylami. Pewnie, kiedy widziao si rzd siedmiu gw, krzyczay wprost o faszerstwie, ale pojedynczo mogy by przekonywajce. Odstawi gow na skrzyni i wrci na gr. Trzech zgadzao si na zabranie Ardzrouniego, pozostali nadal si wahali. Boron powiedzia, e Ardzrouni zawsze wyglda na kogo znacznego, a Zosima, take ze wzgldu na szacunek dla dwunastu czcigodnych osobistoci, mgby uchodzi za ich sug. Poeta zwrci mu uwag, e taki mag albo ma dziesicioro suby, albo chce pozosta w podry nierozpoznany, a wtedy jeden suga na dwunastu budziby tylko podejrzenie. Jeli chodzi o gowy, mog przecie je wzi, nie zabierajc Ardzrouniego. Ardzrouni na te sowa zapaka i powiedzia, e chc jego mierci. Jednym sowem, odoyli decyzj do nastpnego dnia. I wanie nazajutrz, kiedy soce zawdrowao ju wysoko, a oni prawie zakoczyli przygotowania do podry, jeden z nich spostrzeg, e przez cae przedpoudnie nie widzia Zosimy. W zamcie, jaki owadn nimi w ostatnich dwch dniach, nikt nie myla o pilnowaniu mnicha, tym bardziej e bra on udzia w nakadaniu uprzy na konie i jukw na muy, nie zaoono mu wic acuchw. Kyot zauway, e brakuje jednego mua, a na Baudolina spyno nage olnienie. Gowy! wykrzykn. Gowy! Poza Ardzrounim i mn tylko Zosima wiedzia, gdzie s schowane! Poprowadzi ca kompani do komrki z gowami i ujrzeli, e pozostao ich ju tylko sze. Ardzrouni zajrza pod skrzyni, by sprawdzi, czy jedna z nich czasem nie spada, i znalaz trzy rzeczy: ma poczernia ludzk czaszk, piecz z dzet i resztki roztopionego laku. Wszystko byo teraz a nadto jasne. W zamieszaniu, jakie panowao tamtego fatalnego ranka, Zosima zabra Gradalis ze szkatuy, do ktrej Kyot zoy kielich, w oka234

mgnieniu zbieg tutaj, otworzy jedn z gw, wyj z niej czaszk, by ukry Gradalis, zapiecztowa gow pieczci kupion w Gallipolis, odoy gow na miejsce i wrci z min anioka do reszty, by poczeka cierpliwie na stosowny moment. Kiedy zrozumia, e uczestnicy wyprawy podziel si gowami, nie mg ju zwleka. Dodam, panie Niketasie, e cho ogarna mnie zo, gdy wyprowadzono mnie w pole, poczuem te ulg, i sdz, e reszta patrzya na to podobnie. Znalelimy winowajc, ajdaka, ktry z pewnoci dopuci si ajdactwa, nie musielimy wic podejrzewa siebie nawzajem. otrowski czyn Zosimy sprawi, e posinielimy z gniewu, ale przywrci nam wzajemne zaufanie. Nie byo dowodu na to, e Zosima, ktry ukrad Gradalis, mia te co wsplnego ze mierci Fryderyka, gdy owej nocy by przez cay czas przykuty do swego oa, ale wrcilimy teraz do wysunitej przez Poet hipotezy, e Fryderyk nie zosta zabity. Zebrali si na narad. Przede wszystkim Zosima jeli uciek przed witem ma teraz nad nimi dwanacie godzin przewagi. Porcelli powiedzia, e oni maj konie, on za jedzie na mule, ale Baudolino zwrci mu uwag, e wszdzie dokoa s gry, ktre cign si Bg wie jak daleko, a po grskich perciach konie poruszaj si wolniej ni muy. Nie da si popdzi za nim galopem. P dnia przewagi zyska, p dnia pozostao. Mogli jedynie domyli si, w ktr stron pojecha, i ruszy w t sam. Rzek Poeta: Nie mg pojecha do Konstantynopola, bo po pierwsze, pki na tronie zasiada Izaak Angelos, tamtejsze powietrze nie jest dla niego zbyt zdrowe. A po drugie, musiaby przemierzy ziemie selduckie, ktre dopiero co opucilimy po tak wielu tarapatach, i wie doskonale, e prdzej czy pniej dobraliby si mu tam do skry. Poniewa ma w pamici map, najrozsdniejsza bdzie hipoteza, e zechce uczyni to, co chcemy uczyni my: dotrze do ziemi ksidza, powie, e jest wysannikiem Fryderyka czy nie wiadomo kogo innego, odda Gradalis i obsypi go zaszczytami. Jeli wic chcemy dosta Zosim w swoje rce, musimy wyruszy do krlestwa ksidza Jana i dopa go po drodze. Ruszajmy, bdziemy po drodze zasiga jzyka, tropi mnicha Greczyna, ktrego stan wida z odlegoci mili, a potem dacie mi w kocu t satysfakcj, e chwyc go za gardo, i Gradalis znowu bdzie nasz. Wymienicie powiedzia Boron ale w ktr stron pojedziemy, skoro on jeden widzia map? Druhowie moi zabra gos Baudolino w tej sytuacji przyda si nam Ardzrouni. Zna tamte strony, a poza tym zostao nas jedenastu i potrzebny nam dwunasty krl. W ten sposb Ardzrouni, ku swej wielkiej uldze, doczy uroczycie do kompanii 235

miakw. Co si tyczy drogi, ktr mieli przed sob, mwi rzeczy rozsdne: skoro krlestwo ksidza jest na Wschodzie, nieopodal ziemskiego raju, trzeba jecha w stron wschodzcego soca. Jeli jednak rusz prosto na wschd, mog znale si na ziemiach nalecych do niewiernych, on natomiast zna, przynajmniej troch, szlak prowadzcy przez ziemie wycznie chrzecijaskie a warto bra przy tym pod uwag gowy Chrzciciela, ktrych nie da si przecie sprzeda Turkom. Zapewnia, e Zosima rozumowa podobnie, i wymienia kraje i miasta, o ktrych nasi przyjaciele nigdy nie syszeli. Dziki zrcznoci swych rk sporzdzi rodzaj kukieki, ktra do przypominaa Zosim: dugie gste wosy na gowie, duga gsta broda z poczernionego sorga, dwa czarne kamyki zamiast oczu. Wizerunek robi wraenie tak samo optanego jak czek, ktrego przedstawia. Bdziemy wdrowa przez kraje, w ktrych posuguj si nieznanymi jzykami powiedzia Ardzrouni i jeli chcemy dowiedzie si, czy przejeda tamtdy Zosima, bdziemy musieli pokazywa ten wizerunek. Baudolino zapewnia, e z nieznanymi jzykami nie bdzie kopotu, gdy wystarczyo mu porozmawia troch z barbarzycami, by nauczy si mwi jak oni, ale wizerunek i tak si przyda, bo przecie bd i takie miejsca, gdzie nie zatrzymaj si wystarczajco dugo, by nauczy si jzyka. Przed odjazdem poszli po gowy Chrzciciela. Byo ich dwunastu, gw za sze. Baudolino zdecydowa, e Ardzrouni i tak powinien by kontent, Solomon nie zechce wdrowa po wiecie z chrzecijask relikwi, a Cuttica, Ciula, Porcelli i Colandrino doczyli do nich ostatni, gowami podziel si wic on sam, Poeta, Abdul, Kyot, Boron i Boidi. Poeta ju chcia chwyci pierwsz, ale Baudolino zwrci mu ze miechem uwag, e wszystkie s jednakowe, gdy jedyn prawdziw przywaszczy sobie Zosima. Poeta zarumieni si i szerokim, dwornym gestem zaprosi Abdula do dokonania wyboru. Baudolino zadowoli si ostatni gow i wszyscy ukryli swoje relikwiarze w sakwach. Ot i wszystko rzek Baudolino, zwracajc si do Niketasa. Pod koniec lipca roku paskiego 1190 ruszylimy jak magowie, w dwunastu, cho ustpowalimy im cnot w drog, by dotrze wreszcie do ziemi ksidza Jana.

26. Baudolino podruje w towarzystwie magw

Odtd Baudolino snu Niketasowi sw opowie bez adnych prawie przerw nie tylko podczas nocnych postojw, lecz rwnie za dnia, i kiedy niewiasty skaryy si na upa, i kiedy trzeba byo si zatrzyma, eby dzieci zrobiy siusiu, i kiedy muy zapieray si od czasu do czasu ani mylc ruszy w dalsz drog. Bya to wic opowie toczca si w tym samym rytmie co podr, a Niketas wyczuwa, gdzie s w niej miejsca puste, przerwy, bezkresne przestrzenie i duyzny bez koca. I byo to cakiem zrozumiae, gdy z opowieci Baudolina wynikao, e wyprawa dwunastu trwaa jakie cztery lata i nie brakowao w niej chwil zagubienia, nudnych postojw i naznaczonych cierpieniami perypetii. By moe w tej podry pod pracym socem, wrd wciskajcych piasek do oczu trb powietrznych, napotykajc ludzi mwicych coraz to innymi dialektami, wdrowcy przeywali chwile, kiedy czuli si, jakby trawia ich gorczka, i inne chwile, sennego wyczekiwania. Niezliczone dni miny im na walce o przetrwanie, na uganianiu si za skorymi do ucieczki zwierztami, na targowaniu si z dzikimi ludmi o podpomyk albo kawa jagniciny, na odkopywaniu rdeek, ktre czsto zanikay w tych krainach, gdzie deszcz pada raz na rok. A poza tym mwi sobie Niketas podrnicy powiadaj, e wskutek wdrwki przez pustynie, w rozpalajcym gow socu, czowiek widzi uudne mirae, syszy gosy odbijajce si echem od wydm, a kiedy zobaczy wreszcie byle krzak, mog skusi go jagody, ktre nie wypeniaj brzucha, a za to sprowadzaj omamy. Nie mwic ju o tym, e jak dobrze wiedzia Niketas, Baudolino z natury nie nalea do ludzi prawdomwnych, a jeli trudno wierzy kamcy, gdy mwi, dajmy na to, i by w Ikonium, jak dalece mu wierzy, gdy opowiada, i widzia istoty, ktre najbardziej swawolna imaginacja z najwikszym trudem potrafi sobie samej przedstawi, jeeli w dodatku sam kamca nie jest wcale pewny, czy je widzia. W jedn jedyn rzecz Niketas postanowi wierzy, gdy powiadczeniem prawdy bya w tym wypadku pasja, z jak Baudolino o niej opowiada, w t mianowicie, e przez cay ten czas dwunastu magw popychao do wdrwki pragnienie, by dotrze 237

do celu. Ten za stawa si w coraz wikszej mierze czym innym dla kadego z nich. Boron i Kyot chcieli tylko odnale Gradalis, choby i nie docierajc do krlestwa ksidza Jana; Baudolino poda, i w sposb coraz bardziej nieokieznany, wanie tego krlestwa, a podobnie rabbi Solomon, poniewa spodziewa si odnale tam zaginione pokolenia Izraela; Ardzrouni myla tylko o tym, by jak najdalej uciec, Abdul za, jak dobrze wiemy, uwaa, e im bardziej si oddala, tym bardziej zblia si do przedmiotu swych przeczystych poda. Tylko grupa aleksandryjczykw, jak si zdaje, stpaa mocno po ziemi: zawarli ukad z Baudolinem i tego si trzymali by moe z poczucia solidarnoci, a by moe z przyrodzonego uporu, skoro bowiem ma si odnale niejakiego ksidza Jana, trzeba go odnale, gdy w przeciwnym razie, jak powiada Aleramo Scaccabarozzi zwany Ciula, ludzie przestan traktowa ci powanie. Ale moe podali dalej i dalej take dlatego, i Boidi wbi sobie do gowy, e kiedy dotr do celu, zaopatrz si w liczne cudowne (a nie faszywe, jak gowy Chrzciciela) relikwie, zabior je do ojczystej Aleksandrii i dziki temu przeobra nie majce jeszcze historii miasto w najbardziej czczone sanktuarium wiata chrzecijaskiego. Ardzrouni, chcc unikn Turkw z Ikonium, od razu powid ich cieynami, na ktrych konie w kadej chwili mogy poama sobie nogi, a potem cae sze dni wdrowali kamienist pustyni, gdzie leao mnstwo dugich na do, martwych od soca jaszczurek. I tak dobrze, e mamy prowiant i nie musimy zjada tych szkaradnych zwierzt powiedzia z ulg Boidi, lecz by w bdzie, gdy rok pniej chwytali jeszcze szkaradniejsze jaszczurki i piekli je, nawlkszy na patyk, a lina cieka im z ust, kiedy czekali, a skrka stanie si odpowiednio chrupica. Przejechali potem przez kilka wiosek i w kadej pokazywali kukiek Zosimy. Ale tak mwi ktry z wieniakw ten mnich by w tych stronach, zatrzyma si na miesic, a potem uciek, bo zrobi dziecko mojej crce. Jak mg zatrzyma si na miesic, skoro dopiero od dwch tygodni jestemy w drodze? Kiedy to byo? No, jakie siedem Wielkanocy temu, widzicie, owocem jego grzechu jest to skrofuliczne dzieci. Nie by to wic on, wszyscy oni jednacy ci mnisi, co za wieprze. Albo: ale tak, chyba, mia wanie tak brod, jakie trzy dni temu, bardzo miy garbus... Skoro jednak chodzio o garbusa, nie mg to by on, Baudolino, moe ty wcale nie znasz ich jzyka i gadasz, co ci lina przyniesie na jzyk? Albo te: ale tak, a jake, widzielimy go, to on, i wskazywali palcem rabbiego Solomona moe z powodu czarnej brody. Krtko mwic, niewykluczone, e wypytywali akurat najgupszych. Dalej napotkali ludzi mieszkajcych w okrgych namiotach, ktrzy pozdrowili ich sowami La ellek alla Sila, Machimet rores alla. Odpowiedzieli z tak sam kurtuazj po alamasku, jako e jeden jzyk wart by drugiego, a potem pokazali kukiek 238

Zosimy. Tamci wybuchnli miechem, zaczli mwi wszyscy naraz, ale z gestykulacji mona si byo domyli, e zapamitali Zosim: przejeda tdy, chcia sprzeda gow chrzecijaskiego witego, oni za zagrozili, i nawlok go na pal. Nasi przyjaciele zrozumieli, e napotkali bractwo Turkw impalatorw, zaczli wic wymachiwa rkami na poegnanie i odkrywa w szerokich umiechach wszystkie zby, a Poeta zapa Ardzrouniego za wosy, odchyli mu gow do tyu i sykn: wybornie, wprost wybornie znasz drog i posae nas prosto w paszcz tych antychrystw, a Ardzrouni wycharcza, i wcale nie pomyli drogi, ale to nomadzi, a nomadzi wdruj to tu, to tam, nigdy nie wiadomo dokd. Dalej bdziemy napotyka samych chrzecijan, aczkolwiek bd to nestorianie zapewnia. No dobrze powiedzia Baudolino skoro s nestorianami, nale do tego gatunku co ksidz Jan, odtd jednak, kiedy wejdziemy do jakiej wioski, nim otworzymy gb, musimy rozejrze si, czy s w niej krzye i dzwonnice. Ani ladu dzwonnic. Widzieli grupy chat z tufu i jeli by tam nawet koci, trudno byo go rozpozna, gdy tym ludziom wystarczyo niewiele, by chwali Pana. Czy jeste pewny, e Zosima tdy przejeda spyta Baudolino. Ardzrouni odpowiedzia, e moe si nie obawia. Pewnego wieczoru Baudolino zobaczy, jak Ardzrouni wpatruje si w zachodzce soce i, zda by si mogo, mierzy niebo wycignitymi ramionami i skrzyowanymi palcami obu rk, tworzc w ten sposb trjktne okienka, przez ktre przyglda si chmurom. Baudolino zapyta o to, a on odpowiedzia, e prbuje odgadn, gdzie jest ogromna gra, pod ktr znika co wieczr soce, kryjc si pod wielk arkad tabernaculum. Przenajwitsza Panienko! wykrzykn Baudolino. Czyby ty te wierzy w t histori z tabernaculum jak Zosima i Kosmas Indikopleustos? Jakeby nie? odpar Ardzrouni tonem, jakby pytano go, czy wierzy, e woda jest mokra. Inaczej skd miabym pewno, e podamy t sam drog, ktr obra Zosima? W takim razie znasz map Kosmasa, ktr Zosima cigle nam obiecywa? Nie wiem, co wam obiecywa Zosima, ale map Kosmasa mam. Wydoby z sakwy jaki pergamin i pokaza go naszym przyjacioom. Tylko spjrzcie! Oto rama, jak tworzy ocean. Poza ni znajduj si ziemie, ktre Noe zamieszkiwa przed potopem. Na wschodnim kracu tych ziem, a oddzielaj je od oceanu zamieszkane przez potworne istoty tereny, ktre bdziemy musieli pokona, pooony jest ziemski raj. atwo zobaczy, jak Eufrat, Tygrys i Ganges, wypywajc z tej szczliwej krainy, przepywaj pod oceanem i przez regiony, ku ktrym podamy, a wreszcie wpadaj do Zatoki Perskiej. Natomiast Nil bardziej krtym korytem przepywa przez ziemie przedpotopowe, wpada do oceanu, a dalej pynie przez nizinne 239

regiony poudniowe, a cilej przez ziemi egipsk, i wpada do Zatoki Romaickiej, czyli do morza, ktre acinnicy nazywali najpierw rdziemnym, a potem Hellespontem. Ot my musimy posuwa si najpierw na wschd, docierajc nad Eufrat, potem nad Tygrys i wreszcie nad Ganges, a potem skrci ku nizinnym regionom wschodnim. Ale poniewa krlestwo ksidza Jana ssiaduje z rajem ziemskim, czy wynika z tego, e przyjdzie nam przepyn ocean? spyta Poeta. Ssiaduje z rajem ziemskim, ale po tej stronie oceanu odpar Ardzrouni. Przyjdzie nam wic raczej przekroczy Sambation... Sambation, rzek kamieni rzek Solomon, skadajc donie. A zatem Eldad nie kama, tam wanie trzeba dotrze, by odnale zaginione pokolenia! O Sambationie pisalimy take my w licie od ksidza uci Baudolino nie ulega wic wtpliwoci, e gdzie musi by. Doskonale, Bg nam pomaga, sprawi bowiem, e stracilimy Zosim, a zyskalimy Ardzrouniego, ktry, jak si zdaje, wie wicej ni mnich. Pewnego dnia dostrzegli w oddali okaza wityni z kolumnami i piknie ozdobionym tympanonem. Kiedy jednak znaleli si bliej, zobaczyli, e witynia ma tylko fasad, reszt stanowi bowiem skaa, a wydrone w grskiej cianie wejcie znajduje si w grze i eby si tam dosta, trzeba wspina si Bg wie jak wysoko, tam gdzie docieraj tylko ptaki w swym locie. Przypatrujc si uwaniej, mona byo zauway, e w skalnym krgu, w grnej czci stromych wulkanicznych cian, rysuj si inne jeszcze fasady, i czasem trzeba byo dobrze wyty wzrok, by odrni kamie obrobiony ludzk rk od kamienia uksztatowanego przez natur. I zobaczyli dalsze rzebione kapitele, arkady, uki i wspaniae kolumnady. Ludzie mieszkajcy w dolinie posugiwali si jzykiem bardzo podobnym do greki. Powiedzieli, e ich miasto nosi nazw Bakanor, a przed sob maj kocioy sprzed tysica lat, z czasw kiedy panowa tutaj Aleksandros, wielki grecki krl, ktry czci proroka skazanego na mier na krzyu. Zapomnieli ju, jak dosta si do wityni, nie wiedzieli, co jest w jej rodku, i woleli czci bogw (powiedzieli, e wanie bogw, nie za Pana Boga) w ogrodzonej przestrzeni pod goym niebem, gdzie porodku wznosi si na drewnianym palu pozacany eb bawou. Tego dnia cae miasto brao udzia w uroczystym pogrzebie pewnego modzieca, ktry by ulubiecem wszystkich. Na paskim terenie u stp gry ustawiono aw, a porodku krgu zastawionych ju stow wznosi si otarz ze zwokami zmarego. Nad nim zataczay obszerne, coraz nisze koa ory, kanie, kruki i inne drapiene ptaki jakby miay by gomi na tej uczcie. Ubrany od stp do gw na biao ojciec podszed do zwok, odci toporem gow i ustawi j na zotej tacy. Potem rwnie na biao ubrani marszakowie dworu pokroili ciao na mae czci i zaproszeni podchodzili, by bra po kawaku i rzuca ptakowi, ktry chwyta go w locie i znika gdzie w odda240

li. Kto wyjani Baudolinowi, e ptaki zanosz zmarego do raju i e ten obrzdek jest znacznie lepszy ni zwyczaje innych ludw, ktre zakopuj ciao w ziemi, by tam zgnio. Potem wszyscy przykucnli przy stoach i kady skosztowa odrobin misa z gowy, a kiedy zostaa ju tylko czysta i byszczca jak metal czaszka, uyli jej jako kielicha, z ktrego wszyscy pili wrd oznak radoci, sawic zmarego. Innym razem brnli, i to cay tydzie, przez ocean pomarszczonego jak morskie fale piasku i mieli uczucie, e pod ich stopami i koskimi kopytami wszystko faluje. Solomon, ktry cierpia ju na chorob morsk, kiedy wsiedli na okrt w Gallipolis, czu przez cay ten czas mdoci, ale nie mia wiele do zwymiotowania, gdy caej kompanii rzadko przytrafiaa si okazja, eby wzi co do ust, i szczcie, e zanim zagbili si w ten trudny teren, przygotowali odpowiednie zapasy wody. Abdul dosta dreszczy i gorczka towarzyszya mu ju do koca podry, tak e nie mg nawet piewa swych pieni, o co przyjaciele prosili go podczas obozowania przy wietle ksiyca. Czasem posuwali si szybko przez porose traw rwniny, gdzie nie musieli walczy z nieprzyjaznymi ywioami, i wtedy Boron i Ardzrouni wygaszali nie koczce si diatryby na temat, ktry by ich obsesj, to jest na temat prni. Boron wykorzystywa te same argumenty co zawsze, mwic, e gdyby istniaa w uniwersum prnia, nie byoby powodw, by istniay jeszcze inne wiaty poza naszym et cetera, et cetera. Ardzrouni za zwraca mu uwag, e myli prni powszechn, ktra moe by przedmiotem dyskusji, z prni, ktra wytwarza si w szczelinach midzy jedn a drug korpusku. A kiedy Boron zapyta go, czyme s owe korpuskuy, oponent przypomnia mu, e wedug wielu filozofw greckich oraz innych biegych teologw arabskich, zwolennikw kalamu, czyli mutakallimw, nie naley mniema, e ciaa s substancjami gstymi. Cae uniwersum, wszystko, co w nim jest, take my sami, skada si z niepodzielnych korpusku zwanych atomami, ktre poruszajc si bez ustanku, daj pocztek yciu. Ruchy owych korpusku s niezbdnym warunkiem wszelkiego poczynania i wszelkiego rozkadu. Ot midzy atomem i atomem jest prnia wanie dlatego mog si swobodnie porusza. Gdyby midzy skadajcymi si na kade ciao korpuskuami nie byo prni, niczego nie daoby si pokroi, podzieli czy rozbi, nic nie mogoby wchania wody ani by przenikane przez zimno albo gorco. Jak inaczej mogoby poywienie rozchodzi si po naszym ciele, jeli nie przemieszczajc si przez puste przestrzenie midzy korpuskuami, ktre si na skadaj? Wbij ig w nadmuchany pcherz prawi Ardzrouni a zacznie si tylko dlatego oprnia, e iga, poruszajc si, powiksza otwr, ktry przedtem zrobia. Jak to si dzieje, e przez chwil iga tkwi w pcherzu penym jeszcze powietrza? Gdy wnika w pustk midzy korpuskuami powietrza. 241

 Twoje korpuskuy to czysta herezja i nikt ich nie widzia poza tymi twoimi Arabami kallomotumami, czy jak ich zowiesz odpar Boron. Kiedy iga wnika w pcherz, od razu uchodzi nieco powietrza, by byo do miejsca dla igy. We wic pust flasz i zanurz j w wodzie szyjk w d. Woda nie dostaje si do flaszy, gdy jest w niej powietrze. Wyssij teraz powietrze z flaszy, zamknij j palcem, by nie dostao si z zewntrz do rodka, i zanurz flasz w wodzie, a woda wejdzie tam, gdzie uczynie prni. Woda wejdzie, gdy natura dziaa tak, by nie powstaa prnia. Prnia jest wbrew naturze, a skoro jest wbrew naturze, nie moe w tej naturze istnie. Ale kiedy woda wpywa, a nie dzieje si to od razu, co znajduje si w tej czci flaszy, ktra nie jest jeszcze napeniona, skoro usun przecie z niej powietrze? Kiedy wysysasz powietrze, usuwasz jedynie powietrze zimne, ktre porusza si powoli, a zostawiasz cz powietrza ciepego, ktre jest szybkie. Woda wchodzi i wypdza od razu powietrze ciepe. A teraz we t flasz wypenion powietrzem, lecz ogrzej j, by wewntrz byo tylko powietrze ciepe. Potem zanurz szyjk w d. Cho bdzie w niej tylko ciepe powietrze, woda i tak nie wejdzie. Tak zatem ciepo powietrza nie ma tu nic do rzeczy. Czyby? We wic raz jeszcze flasz i zrb bliej dna, w czci brzuchatej, otwr. Zanurz j w wodzie t stron z dziur. Woda nie wchodzi, gdy jest w niej powietrze. Ale przy wargi do szyjki, ktra znajduje si przecie ponad wod, i wyssij cae powietrze. W miar jak je bdziesz wysysa, woda bdzie dostawa si do flaszy przez dolny otwr. Wyjmij teraz flasz z wody, zakrywajc otwr w szyjce, by powietrze nie wchodzio. I widzisz oto, e woda pozostaje we flaszy, a nie wypywa przez otwr na dole, albowiem natura czuje wstrt do prni, jaka by powstaa. Woda nie wypywa za drugim razem, bo przedtem wesza, a ciao nie moe zrobi ruchu przeciwnego do poprzedniego, jeli nie bdzie do tego nakonione. Posuchaj teraz tego. Wbij ig w nadmuchany pcherz, pozwl, eby cae powietrze uszo, fiuuu, a potem zatkaj od razu dziurk po igle. Ujmij teraz palcami pcherz, jakby skuba skr na wierzchu doni. I zobaczysz, e pcherz si otworzy. Co jest w pcherzu, ktrego powoki rozsune? Prnia. A kto powiedzia, e powoki pcherza si rozdziel? Sprbuj. Ani myl, nie jestem mechanikiem, lecz filozofem i wnioski wycigam z przesanek rozumowych. A zreszt jeli nawet powoki si rozdziel, to dlatego, e w pcherzu s pory i kiedy powietrze cakiem z niego ujdzie, odrobin dostanie si do rodka wanie przez pory. Czyby? Przede wszystkim czyme s pory, jeli nie pustymi przestrzeniami? I jak powietrze moe wej samo z siebie, skoro nie narzucie mu ruchu? I czemu to pcherz 242

nie wypenia si samorzutnie po usuniciu z niego powietrza? A jeli s owe pory, dlaczego, kiedy pcherz jest nadty i dobrze zamknity, a ty go ugniatasz, nadajc ruch powietrzu, pcherz nie tchnie? Poniewa pory to przestrzenie puste wprawdzie, ale mniejsze od korpusku powietrza. Ugniataj coraz mocniej, a sam zobaczysz. A zreszt pozostaw nadty pcherz kilka godzin na socu, a sam stchnie powoli, gdy ciepo przeobraa powietrze zimne w ciepe, to za uchodzi szybciej. We wic flasz... Z dziur na dnie czy bez? Bez. Zanurz j ukonie w wodzie. W miar jak woda bdzie wchodzi, powietrze bdzie uchodzi plum, plum, objawiajc tym sposobem swoj obecno. Wyjmij flasz, oprnij, wyssij cae powietrze, zatkaj kciukiem otwr, zanurz j ukonie w wodzie, cofnij palec. Woda wchodzi, ale nie wida ani nie sycha adnego plum, plum. A to dlatego, e w rodku bya prnia. W tym miejscu Poeta przerwa im, przypominajc, e Ardzrouni nie powinien si rozprasza, bo od wszystkich tych plum, plum i flasz jeszcze bardziej chce im si pi, a pcherze maj zupenie puste, najrozumniej wic byoby ruszy ku jakiej rzece albo przynajmniej ku miejscu wilgotniejszemu ni to, w ktrym si w tej chwili znajduj. Co jaki czas dochodziy ich suchy o Zosimie. Kto go widzia, kto sysza o czarnobrodym, ktry poszukuje krlestwa ksidza Jana. Nasi przyjaciele pytali wwczas z niepokojem: I co mu powiedzielicie?, a tamci prawie niezmiennie odpowiadali, e tutaj wszyscy wiedz, i ksidz Jan ma sw siedzib na wschodzie, ale eby tam dotrze, potrzeba lat. Poeta, pienic si ze zoci, oznajmi, e w manuskryptach z biblioteki u witego Wiktora mona przeczyta, i wdrujc przez te strony, czowiek cigle natrafia na wspaniae miasta ze wityniami o dachach wysadzanych szmaragdami, paacami o sklepieniach ze zota, kolumnami o kapitelach z hebanu, posgami, ktre wygldaj jak ywe, zotymi otarzami, do ktrych prowadzi szedziesit stopni, murami z czystego szafiru, kamieniami tak wietlistymi, e zastpuj uczywa, grami krysztau, rzekami diamentw, ogrodami, w ktrych rosn drzewa wydajce balsamiczne wonie, tak e mieszkacy mog ywi si samym ich wdychaniem, klasztorami, gdzie hoduje si tylko nadzwyczajnie barwne pawie, ktrych miso nie ulega zepsuciu, jeli wic wemie si je w podr, przechowuje si trzydzieci albo i wicej dni nawet pod palcym socem, a nie wydaje brzydkich zapachw, ze wspaniaymi rdami, w ktrych woda lni niby wiato byskawicy, a jeeli wrzuci si do niej zasolon such ryb, wraca ona do ycia i igra sobie w toni, co jest znakiem, e chodzi tu o rdo wiecznej modoci oni za widzieli dotd tylko pustynie, zarola, grskie masywy, gdzie nie da si nawet usi 243

na kamieniu, bo mona sobie poparzy poladki, jedyne miasta, jakie napotkali, skadaj si z ndznych chat i s zamieszkane przez ludzi odraajcych, jak Kolandiofonta, gdzie widzieli artabantich, ludzi chodzcych na czworaka jak owce, jak Jambut, gdzie mieli nadziej odpocz po przebyciu spalonych od soca rwnin i gdzie niewiasty, cho niepikne, nie byy te zupenie brzydkie, ale odkryli, e s bardzo wierne swym mom i chowaj w waginie jadowite we, by broni swej czystoci i gdyby wyznay to od razu, ale nie, jedna z nich udaa, e gotowa byaby odda si Poecie, ktry niewiele brakowao, a musiaby dochowa do koca ycia czystoci, ale na szczcie usysza syk i odskoczy. Nieopodal bagien Katarderse widzieli mczyzn o jdrach zwisajcych do kolan, a w Nekuweranie nagich jak dzikie bestie ludzi, ktrzy spkowali na drodze niby psy, przy czym ojciec czy si z crk, a syn z matk. W Tanie spotkali antropofagw, ktrzy, co ciekawe, nie zjadali cudzoziemcw, bo si nimi brzydzili, lecz tylko wasne dzieci. Nad rzek Arion natrafili na wiosk, gdzie mieszkacy tacz wok bawana i zadaj sobie ostrymi noami rany we wszystkie czci ciaa, a potem stawiaj bawana na wozie i obwo go wszdzie, przy czym wielu z nich rzuca si radonie pod koa, ktre ami im czonki, a wskutek tego umieraj. W Salibucie wdrowali przez las peen pche wielkich jak aby, w Kariamarii poznali pokrytych sierci szczekajcych ludzi i nawet Baudolino nie zdoa zrozumie ich mowy, a take niewiasty o zbach dzika, wosach do ziemi i krowim ogonie. Takie to i inne straszliwe rzeczy widzieli, ale wschodnich cudw nigdy, jakby wszyscy, ktrzy o nich pisali, byli wielkimi szachrajami. Ardzrouni zaleca cierpliwo, bo mwi wszak, e przed rajem ziemskim cignie si ziemia bardzo dzika, ale Poeta odpowiada na to, e dzikie ziemie s zamieszkane przez dzikie bestie, a tych na szczcie jeszcze nie widzieli, i jeli ziemie, przez ktre podrowali, nie s dzikie, mona sobie wyobrazi, co czeka ich dalej. Abdul, ktrego trawia coraz wiksza gorczka, mwi, e to niemoliwe, by jego ksiniczka ya w miejscu tak przekltym przez Boga, i e moe obrali z drog. Nie mam jednak siy, eby zawrci, druhowie moi wyzna ktrego razu aosnym gosem mniemam wic, e umr po drodze ku swemu szczciu. Milcze, sam nie wiesz, co prawisz! krzykn na to Poeta. Tracilimy przez ciebie noce na wysuchiwaniu pieni o twojej nieosigalnej mioci, teraz wic, kiedy widzisz, e nie ma nic bardziej nieosigalnego, winiene by kontent, e dotykasz nieba choby jednym palcem! Baudolino szarpn go za rkaw i szepn, e Abdul ju bredzi i nie trzeba przysparza mu cierpie. Po dugotrwaej wdrwce dotarli do Salopatany, do ndznej mieciny, gdzie przyjto ich ze zdumieniem, przebierajc palcami, jakby prbowano ich policzy. 244

Mieszkacw uderzyo bez wtpienia to, e byo ich dwunastu: wszyscy padli na kolana poza jednym, ktry pobieg zawiadomi reszt. Wyszed im naprzeciw jakby archimandryta i zacz zawodzi monotonnie po grecku, unoszc wysoko drewniany krzy (nie ze srebra zgoa i nie wysadzany rubinami mrukn pod nosem Poeta), a potem powiedzia Baudolinowi, e od dawna czeka si tutaj na powrt witych magw, ktrzy po zoeniu hodu Dziecitku w Betlejem w cigu tysicy lat przeyli tysice przygd. I archimandryta zapyta ich oto, czy wracaj do ziemi ksidza Jana, z ktrej z pewnoci pochodz, by uly mu w dwiganiu brzemienia wadzy, jak sprawowali niegdy nad tamt bogosawion ziemi. Baudolino nie posiada si z radoci. Wypytywali, co czeka ich podczas wdrwki, ale rycho zrozumieli, e take ci ludzie nie wiedz, gdzie jest krlestwo ksidza, cho wierz, e gdzie z pewnoci jest na wschodzie. A zwaywszy, e magowie wanie ze wschodu pochodzili, dziwowali si, e sami nie maj na ten temat pewnych wiadomoci. Najwitsi panowie rzek zacny archimandryta z pewnoci nie jestecie jak w bizantyjski mnich, ktry przejeda tdy jaki czas temu i szuka krlestwa, by zwrci ksidzu jak skradzion mu relikwi. Ten czek nie budzi zaufania i bez wtpienia by heretykiem jak wszyscy Grecy z ziem nadmorskich, gdy cigle wzywa imienia Najwitszej Panny, Matki Boej, a Nestoriusz, nasz ojciec i wiato prawdy, naucza, e Maryja bya tylko matk Chrystusa jako czowieka. Ale czy mona wyobrazi sobie Boga w pieluszkach, Boga dwumiesicznego, Boga na krzyu? Tylko poganie daj swoim bogom matki! Prawda, e nie jest godny zaufania w mnich przerwa mu Poeta a wiedz te, e nam to skrad t relikwi. Oby Bg go pokara. Pozwolilimy mu oddali si, nie mwic zgoa nic o niebezpieczestwach, jakie go czekaj, a przez to nie wiedzia nic o Abkazji i oby Bg skara go, rzucajc w te mroki. Niechybnie natknie si na mantykor i czarne kamienie Bubuktoru. Przyjaciele moi powiedzia pgosem Poeta ci ludzie mog nam wyjawi wiele cennych rzeczy, lecz tylko dlatego, e jestemy magami. Skoro jednak jestemy magami, uwaaj, e nie musz nam ich mwi. Posuchajcie mojej rady i odejdmy std jak najprdzej, jeli bowiem porozmawiamy z nimi jeszcze troch, palniemy jakie gupstwo, a wtedy zauwa, e nie wiemy tego, co magowie wiedzie powinni. Nie moemy te sprzeda im gowy Chrzciciela, bo nie wyobraam sobie magw, ktrzy trudniliby si witokupstwem. Uciekajmy co si w nogach, bo cho moe s dobrymi chrzecijanami, nikt nie moe zapewni, czy oka si pobaliwi dla tych, ktrzy chc ich okpi. Dlatego poegnali si, przyjwszy w darze mnstwo prowiantu, lecz cay czas zadajc 245

sobie pytanie, co to takiego Abkazja, w ktrej mrokach tak atwo mona uton. Bardzo rycho dowiedzieli si za to, czym s czarne kamienie Bubuktoru. Wznosiy si caymi milami wzdu rzeki, a nieliczni nomadzi, ktrych troch wczeniej napotykali, wyjanili im, e ten, kto dotknie kamienia, stanie si tak samo czarny jak on. Natomiast Ardzrouni powiedzia, e musz to by kamienie bardzo cenne i e nomadzi sprzedaj je na jakim bardzo odlegym targu, a to, co opowiadaj, jest tylko bajk, ktra ma zniechci innych do ich zbierania. Popdzi, eby zabra troch kamieni na handel, i potem pokazywa przyjacioom, jak byszcz i jak doskonale zostay uksztatowane przez wod. Ale kiedy o tym mwi, jego twarz, szyja i donie zrobiy si natychmiast czarne jak heban; rozpi koszul na piersi i zobaczyli, e poczerniaa mu take pier, obnay wic ydki i stopy, a one te byy jak wgiel. Rzuci si nago do rzeki i obraca si w wodzie na wszystkie strony, szorowa sobie skr wirem z dna... Na nic si to zdao, pozosta czarny jak noc i wida byo tylko biaka oczu i czerwone wargi spod zarostu take zreszt czarnego. Z pocztku wszyscy miali si jak szaleni, nie zwaajc, e Ardzrouni przeklina ich matki, ale potem prbowali go pocieszy. Chcemy uchodzi za magw? rzek Baudolino. Ot przynajmniej jeden z nich by czarny, a przysigam, e czarny jest rwnie jeden z trzech spoczywajcych w Kolonii. W ten sposb nasza komitywa bdzie jeszcze bardziej przekonywajca. Solomon okaza wicej yczliwoci i przypomnia sobie, e kto mwi o kamieniach zmieniajcych barw skry, ale s przecie rne remedia i Ardzrouni z pewnoci znw stanie si bielszy ni przedtem. Pewnie, a to w tym tygodniu, ktry ma trzy pitki rzuci szyderczym tonem Ciula, i musieli przytrzyma nieszczsnego Ormianina, bo chcia odgry mu ucho. Pewnego piknego dnia weszli do lasu, w ktrym roso mnstwo drzew pokrytych bujnym listowiem i wszelkiego rodzaju owocami; troch dalej ledwie przewitywaa rzeka o wodzie biaej jak mleko. W samym za lesie otwieray si przed nimi zielone polany poronite palmami i winorolami, z ktrych zwisay wspaniae winne grona, wielkie jak cydraty. Na jednej z tych polan zobaczyli proste, ale mocno zbudowane, kryte czyst som chaty, z ktrych wyszli ludzie nadzy jak wici tureccy, a jeli ktremu z mczyzn duga i obfita broda zakrywaa pubenda, byo to wycznie dzieem przypadku. Niewiasty bez wstydu pokazyway piersi i brzuchy, ale miao si wraenie, e czyni to w sposb nader cnotliwy: patrzyy nowo przybyym prosto w oczy, nie rozbudzajc jednak przy tym nieobyczajnych myli. Ludzie ci posugiwali si grek i podejmujc bardzo grzecznie swych goci, oznajmili, e s gimnosofistami, to jest takimi, ktrzy w swej niewinnej nagoci kultywuj wiedz i praktykuj wzajemn yczliwo. Naszych podrnikw zachcono do swo246

bodnego poruszania si po ich lenej wiosce, a wieczorem zaproszono na wieczerz, na ktr podano wycznie produkty jakie rodzi ziemia nie tknita ludzk rk. Baudolino zada kilka pyta najstarszemu, do ktrego wszyscy odnosili si z najwyszym szacunkiem. Spyta ot, co posiadaj, on za odpowiedzia: Posiadamy ziemi, drzewa, soce, ksiyc i gwiazdy. Kiedy jestemy godni, jemy owoce z drzew, ktre same rodz wedle nakazw soca i ksiyca. Kiedy mamy pragnienie, by je ugasi, idziemy nad rzek. Kady ma swoj niewiast i zapadnia j zgodnie z cyklem ksiycowym, pki nie urodzi mu dwojga dzieci, a jedno dajemy ojcu, drugie matce. Baudolino okaza zdumienie, e nie widzi ni wityni, ni cmentarza, a starzec wyjani: Miejsce, gdzie mieszkamy, jest rwnie naszym grobem i tu umieramy, kadc si do miertelnego snu. Ziemia nas rodzi, ziemia nas ywi, pod ziemi pimy snem wiecznym. Jeli za chodzi o witynie, wiemy, e gdzie indziej je stawiaj, by uczci tego, ktrego nazywaj Stwrc wszystkiego, co jest. My jednak wierzymy, e rzeczy zrodziy si przez charis, z wasnej mocy podobnie jak same trwaj, a motyl zapyla kwiat, ktry wzrastajc, da mu pokarm. O ile zrozumiaem, praktykujecie mio i wzajemny szacunek, nie zabijacie zwierzt ani, tym bardziej, swoich blinich. Jakim przykazaniom jestecie posuszni? Postpujemy tak wanie dlatego, e nie znamy adnych przykaza. Tylko praktykujc i wpajajc dobro, moemy pocieszy naszych blinich strapionych brakiem Ojca. Nie mona obej si bez Ojca szepn Baudolinowi Poeta. Popatrz, co po mierci Fryderyka stao si z nasz wspania armi. Oni tutaj bujaj w obokach i nie maj pojcia o yciu... Boron natomiast by poruszony t mdroci i zasypa starca pytaniami. Ktrych jest wicej, ywych czy zmarych? Zmarych, lecz ich nie da si ju policzy. Dlatego tych, ktrych wida, jest wicej od tych, ktrych nie mona ju zobaczy. Co jest mocniejsze, mier czy ycie? ycie, albowiem soce, gdy wschodzi, ma promienie wietliste i olniewajce, a gdy zachodzi, wydaje si sabsze. Czego jest wicej, ziemi czy morza? Ziemi, poniewa take morze spoczywa na podou z ziemi. Co byo najpierw, noc czy dzie? Noc. Wszystko, co si rodzi, nabiera ksztatu w ciemnoci brzucha i dopiero potem wydostaje si na wiato. Ktra strona jest lepsza, lewa czy prawa? Prawa. Nawet soce wschodzi po prawej stronie i przebiega swj szlak po niebie w stron lew, niewiasta za najpierw karmi praw piersi. 247

 Ktre zwierz jest najokrutniejsze? zapyta wwczas Poeta. Czowiek. Czemu? Zapytaj samego siebie. Take ty jeste zwierzem, ktry ma przy sobie inne zwierzta i z dzy wadzy chce je wszystkie pozbawi ycia. Rzek wtedy Poeta: Gdyby wszyscy byli jak wy, nikt nie eglowaby po morzu, nikt nie uprawia ziemi, nie rodziyby si wielkie krlestwa, ktre wnosz ad i wielko w mao i niead spraw ziemskich. Odpar na to starzec: Kada z tych rzeczy jest z pewnoci szczciem, lecz zbudowanym na nieszczciu innych, a my tego nie chcemy. Abdul spyta, czy wiedz, gdzie przebywa najpikniejsza i najodleglejsza ze wszystkich ksiniczek. Szukasz jej? spyta starzec, a Abdul odrzek, e tak. Czy widziae j?, a Abdul odrzek, e nie. Pragniesz jej?, a Abdul odrzek, e nie wie. Wwczas starzec uda si do swojej chaty i wyszed z metalow tac tak wygadzon i lnic, e wszystko dokoa odbijao si w niej niby w powierzchni czystej wody. Rzek: Dostalimy kiedy to zwierciado w darze, a nie moglimy odmwi przyjcia, by nie okaza niegrzecznoci dajcemu. Lecz nikt z nas nie chciaby si w nim przeglda, gdy mogoby to skoni do prnoci albo do brzydzenia si wasnym ciaem z powodu jakiej uomnoci, wtedy bowiem ylibymy w lku, e inni nami pogardzaj. By moe przyjdzie dzie, kiedy zobaczysz w tym zwierciadle to, czego szukasz. Kiedy ju zasypiali, Boidi, ktry mia oczy wilgotne ze wzruszenia, powiedzia. Pozostamy tu. Piknie by wyglda nagi jak robak rzuci Poeta. Moe pragniemy zbyt wielu rzeczy ozwa si rabbi Solomon lecz teraz ju nie moemy wyzby si tego pragnienia. Nastpnego ranka wyruszyli w dalsz drog.

27. Baudolino w mrokach Abkazji

Po rozstaniu si z gimnosofistami dugo wdrowali to tu, to tam, zastanawiajc si, jak dotrze do Sambationu, nie przejedajc przez owe straszne miejsca, o ktrych im mwiono. Daremnie. Przemierzali rwniny, pokonywali potoki, wdrapywali si na strome piaryska, patrzc, jak Ardzrouni raz po raz rachuje co z map Kosmasa w rku, i suchajc, jak oznajmia, e Tygrys albo Eufrat, albo Ganges musz by ju gdzie tu blisko. Poeta wykrzykiwa, e paskudny czarny czowiek ma wreszcie zamilkn; Solomon zapewnia Ardzrouniego, e prdzej czy pniej zbieleje, i tak mijay dni i miesice wszystkie podobne do siebie. Pewnego razu rozbili obz nad jakim stawem. Woda w nim nie bya wcale przejrzysta, ale nadawaa si do picia i zwaszcza konie piy j z wielkim zadowoleniem. Gotowali si ju do snu, kiedy wsta ksiyc i w pierwszych promieniach jego powiaty spostrzegli, e w cieniu co si zowrogo mrowi. Bya to niezliczona gromada skorpionw, ktre zday z wysunitymi kolcami odwoku w stron wody, a za nimi suno kbowisko wy o najrozmaitszym ubarwieniu: jedne miay uski czerwone, inne czarne i biae, jeszcze inne byskay zotem. Zewszd dochodziy straszne syki, a wdrowcami owadno wielkie przeraenie. Ustawili si w koo, wysunwszy miecze na zewntrz i prbujc zabija wstrtne robactwo, nim zdoaoby dotrze do uczynionej przez nich zapory. Ale we i skorpiony bardziej interesoway si wod ni nimi i kiedy zaspokoiy pragnienie, oddalay si stopniowo, niknc w jakich zagbieniach terenu. O pnocy, kiedy myleli, e bd mogli w kocu zapa w sen, zjawiy si we grzebieniaste kady z dwiema albo trzema bami. Rozgarniay uskami ziemi i posuway si z rozwartymi paszczami, w ktrych wibroway trzy jzyki. Na mil czu byo ich smrd i miao si uczucie, e z ich iskrzcych si w ksiycowym wietle lepi tryska jad, jak to zreszt bywa z bazyliszkami... Walczyli jak godzin, gdy te zwierzta byy bardziej napastliwe ni poprzednie i, by moe, szukay misa. Zabili kilka, a pozostae rzuciy si na cierwo, by ucztowa, nie baczc na ludzi. Ju byli przekonani, e maj to niebezpieczestwo za sob, kiedy po wach pojawiy si pokryte krokodylimi 249

uskami kraby a byo ich wicej ni setka ktre dziki tej zbroi nie lkay si zgoa mieczy. Dopiero Colandrino wpad na pomys, ktry podsuna mu desperacja: podbieg do jednego z krabw i kopn go z caej siy od dou, a wtedy krab przewrci si na grzbiet i wymachiwa tylko jak oszalay szczypcami. Dziki temu sposobowi zdoali otoczy kraby, zasypa gazkami i podpali. Spostrzegli te, e pozbawione pancerzy kraby s jadalne, mieli wic przez dwa dni pod dostatkiem sodkawego i ykowatego misa, w sumie byo to nieze i poywne. Innym razem natknli si na prawdziwego bazyliszka, ktry by wanie taki, jakim przedstawiay go od dawna liczne bez wtpienia godne wiary opowieci. Wyszed z gazu, rozsadzajc ska zgodnie z tym, co podawa ju Pliniusz. eb i pazury mia jak kogut, ale zamiast grzebienia czerwon narol, lepia te i wyupiaste jak u ropuchy i ciao wa. By szmaragdowozielony ze srebrzystymi refleksami i na pierwszy rzut oka wydawa si pikny, ale wiadomo przecie, e jego oddech moe zatru zwierz czy ludzk istot, a poza tym nawet ze znacznej odlegoci dolatywa odraajcy fetor. Nie zblia si! krzykn Solomon. I za nic na wiecie nie patrze mu w lepia, gdy take z nich promieniuje jadowita moc! Bazyliszek zacz skrada si w ich stron, fetor by coraz trudniejszy do zniesienia, ale Baudolino przypomnia sobie w ostatniej chwili, e jest sposb pozwalajcy zabi potwora. Zwierciado, zwierciado! wrzasn w stron Abdula. Abdul poda mu metalowe zwierciado, ktre dosta od gimnosofistw. Baudolino wzi zwierciado w prawic i wysun przed siebie jak tarcz zwrcon w stron bazyliszka, lewic za zasoni sobie oczy, by unikn jego spojrzenia, i szed, mierzc kroki wedle tego, co widzia na ziemi. Nadal zasonity zwierciadem, zatrzyma si przed besti. Przycignity blaskiem metalu, bazyliszek unis eb i spojrzenie swych ropuszych oczu wbi w byszczc powierzchni, tchnc jednoczenie swym cuchncym oddechem. Ale zaraz zadra, zamruga fioletowymi powiekami, wyda z siebie szkaradny krzyk i run martwy. A wtedy wszyscy przypomnieli ju sobie, e zwierciado odbija w stron bazyliszka zarwno moc jego wasnego spojrzenia, jak i jego dech, i dlatego pada ofiar wasnej cudownej broni. Znalelimy si ju na ziemi potworw oznajmi z wielkim ukontentowaniem Poeta. Krlestwo jest coraz bliej. A Baudolino sam ju nie wiedzia, czy mwic o krlestwie, ma na myli ziemi ksidza Jana, czy swoje przysze krlestwo. I tak to, napotykajc raz ludoercze hipopotamy, raz wiksze od gobi nietoperze, dotarli do wioski wrd gr, u ktrych stp rozcigaa si poronita rzadkimi odmia250

nami drzew rwnina. Z bliska miao si wraenie, e jest ona otulona lekkim obokiem mgy, ale potem obok zacz gstnie, zmieniajc si stopniowo w ciemn i nieprzeniknion chmur, a wreszcie sta si jedn czarn jak noc wstg, ktra kontrastowaa z czerwonymi wstgami zmierzchu. Mieszkacy wioski byli serdeczni, ale eby zrozumie ich zoony z gardowych dwikw jzyk, Baudolino potrzebowa kilku dni, podczas ktrych podejmowano ich i ywiono misem pewnych grskich zajcy wystpujcych licznie pord ska. Kiedy mg ich wreszcie zrozumie, powiedzieli, e u stp gry zaczyna si rozlega prowincja o nazwie Abkazja, ktra odznacza si nastpujcymi cechami: caa jest jednym ogromnym borem, w ktrym panuje najgbszy mrok, nie taki jednak jak gdzie indziej w nocy, bo wtedy jest przynajmniej wiato wygwiedonego nieba, w owym borze za panuje ciemno cakowita, jakby czowiek przebywa z zamknitymi oczami w gbi jakiej pieczary. T prowincj bez wiata zamieszkuj Abkazi, ktrzy radz sobie doskonale jak lepcy w znanym od urodzenia miejscu. Zdaje si, e wykorzystuj such i wch, ale jak wygldaj, nie wie nikt, gdy nikt nie odway si nigdy do ich krainy zapuci. Spytali, czy s jakie inne drogi na wschd, i dowiedzieli si, e wystarczy okry Abkazj i jej br, ale jak wynika ze starych opowieci, trwaoby to ponad dziesi lat, gdy ciemny las cignie si na przestrzeni stu dwunastu tysicy salamokw, a nie mona byo zrozumie, jak dugi jest salamok, ale z pewnoci duszy ni mila, stadion, parasanga. Ju mieli si podda, kiedy Porcelli, najbardziej milczcy z ich komitywy, przypomnia Baudolinowi, e ludzie z Fraschety przywykli do poruszania si we mgle, ktr mona kroi noem, co jest przecie gorsze ni nieprzebrany mrok, bo zmczone oczy oszukuj i ukazuj w tej szaroci ksztaty, jakich nie ma na tym wiecie, tak e nawet tam, gdzie czowiek powinien i dalej, musi si zatrzyma, a jeli ulegnie uudzie, zmienia drog i spada z urwiska. C wic czynisz w naszej mgle? cign Porcelli Idziesz na wyczucie, wedug instynktu, na oko, na podobiestwo nietoperzy, ktre s cakiem lepe, a nie moesz nawet posuy si wchem, gdy mga wciska si do nosa i czujesz tylko jej wo. A zatem doda na zakoczenie jeeli przywyke do mgy, nieprzebrany mrok to dla ciebie jak jasny dzie. Pozostali aleksandryjczycy potwierdzili jego sowa i dlatego Baudolino i jego piciu ziomkw mieli by przewodnikami, pozostali za przywizali si kady do jednego z ich koni i podali za nim z nadziej w sercu na pomylny wynik wdrwki. Na pocztku podr bya przyjemnoci, gdy mieli uczucie, e mga jest zupenie taka sama jak w ich stronach, ale po kilku godzinach znaleli si w nieprzeniknionych ciemnociach. Przewodnicy nastawiali ucha, by usysze trzask gazek, a kiedy nic ju nie syszeli, uznali, e znaleli si na polanie. Mieszkacy wioski powiedzieli im, e na tych ziemiach wieje zawsze bardzo mocno z poudnia na pnoc, tak wic Baudolino 251

lini co jaki czas palec, unosi go, wyczuwa, skd wieje wiatr, i rusza na wschd. Wiedzieli, kiedy przysza noc, bo zapanowa chd, zatrzymali si wic, eby odpocz co byo zupenie niepotrzebne, oznajmi Poeta, gdy w takim miejscu mona przecie doskonale odpoczywa za dnia. Lecz Ardzrouni zwrci mu uwag, e kiedy robi si zimno, nie sycha odgosw zwierzt, a rozlegaj si znw, zwaszcza piew ptakw, gdy tylko si ociepla. To znak, e w Abkazji wszyscy mieszkacy odmierzaj dnie wedle nastpstwa chodu i ciepa, jakby to byy wschody ksiyca albo soca. Mijay dugie dni, a oni nie zauwayli adnej ludzkiej obecnoci. Gdy skoczy si im prowiant, wycigali rce, by dotkn gazi, i obmacywali je po kolei, pki nie natrafili na owoc, ktry spoywali, ufajc, e nie okae si trujcy. Czsto przenikliwa wo jakiej cudownej roliny bya dla Baudolina (ktry mia z nich wszystkich najwraliwszy wch) wskazwk, czy naley i dalej prosto, czy te skrci w lewo lub prawo. W miar upywu dni ich zmysy bardzo si wyostrzyy. Aleramo Scaccabarozzi, zwany Ciula, nie wypuszcza z rk napitego uku, pki nie usysza przed sob trzepotu skrzyde jakiego ptaka, moe powolniejszego, a moe gorzej latajcego ni inne jak nasze kury. Wypuszcza strza i przewanie trafia, a pozostali, kierujc si gosem umierajcego ptaka albo szaleczym trzepotem skrzyde, chwytali zdobycz, oskubywali z pir i piekli na ogniu rozpalonym z gazi. Najbardziej zdumiewajce byo to, e uderzajc w krzesiwo, mogli rozpali ogie: pomie wznosi si do gry, czerwony jak zwykle, nie owietlajc jednak niczego, nawet tych, ktrzy siedzieli tu przy nim, i nikn w miejscu, gdzie trzymali nad nim nadzianego na patyk ptaka. Nietrudno byo o wod, gdy czsto syszeli bulgotanie rdeka albo strumyka. Posuwali si bardzo wolno i pewnego razu zdarzyo si nawet, e po dwch dniach wdrwki wrcili do miejsca, w ktrym ju byli: nieopodal potoczku, obmacujc ziemi, znaleli lady poprzedniego obozowiska. W kocu zauwayli obecno Abkazw. Najpierw usyszeli wszdzie dokoa gosy, jakby szepty, a sycha w nich byo ekscytacj, aczkolwiek bya te w nich jaka ao i miao si uczucie, e mieszkacy boru wskazuj sobie palcami tych nieoczekiwanych i nigdy nie widzianych, a raczej nigdy nie syszanych, goci. Poeta wyda z siebie potny okrzyk i gosy ucichy, a jednoczenie szelest traw i trzask gazek wiadczyy, e Abkazi uciekaj z przeraeniem. Pniej wrcili jednak i znowu zaczli szepta coraz bardziej zdumieni tym najazdem. W pewnym momencie Poeta poczu municie czyjej rki, czy te wochatej koczyny, zapa co nagym ruchem i wtedy rozleg si krzyk przeraenia. Poeta rozluni chwyt i gosy tubylcw nieco si oddaliy, jakby stanli obszerniejszym krgiem, by zachowa bezpieczn odlego. Przez kilka nastpnych dni nie wydarzyo si nic szczeglnego. Jechali przed siebie i Abkazi im towarzyszyli, a by moe byli to ju inni ni poprzednio, ale z pewnoci 252

zawiadomieni o przybyciu wdrowcw. Rzeczywicie, pewnej nocy (czy bya to jednak noc?) nasi przyjaciele usyszeli dochodzcy z daleka jakby warkot bbnw albo odgos uderzania w wydrony pie drzewa. By to dwik przytumiony, ale rozchodzi si wszdzie wok nich, moe na wiele mil, i domylili si wwczas, e w ten sposb Abkazi przekazuj sobie na odlego wieci o tym, co dzieje si w ich borze. W miar postpw w wdrwce przywykli do tego niewidzialnego towarzystwa. Coraz lepiej przystosowywali si te do ciemnoci, tak e Abdul, ktremu promienie soca przysparzay szczeglnych cierpie, twierdzi, i poczu si lepiej i prawie przesza mu gorczka, mg wic wrci do swoich kancon. Pewnego wieczoru (czy by to jednak wieczr?), kiedy grzali si przy ognisku, wyj z jukw instrument i zacz piewa jak niegdy. zy szczcia i aoci lej, gdy wreszcie kres drogi I mam nadziej ujrze mio m dalek. Lecz tego przecie nie wiem; gdzie ponios nogi, Zawsze umiowana bdzie za daleko. Przede mn strome percie, wyboiste drogi, A co mnie na nich czeka, rado czy los srogi, Pozostawi mi trzeba woli mego Pana. Lecz wielka rado cae wypenia me serce Gdy modl si do Boga o zajazd daleki. Jeeli ona zechce, spoczn tam po mce U jej boku, cho cigle tak jej em daleki. A piew mj wtedy bdzie podniosy i bogi, Bo tyle szczcia da mi blisko mojej drogiej, e przy pieni zablini si wnet w duszy rana. Spostrzegli, e Abkazi, ktrzy dotychczas szeptali wok nich bez znuenia, teraz ucichli. Suchali w milczeniu piewu Abdula, a pniej sprbowali odpowiedzie: sto warg (czy byy to jednak wargi?) gwizdao i powistywao z gracj niby powabne kosy, powtarzajc melodi, ktr gra Abdul. I w ten to sposb znaleli sposb porozumiewania si ze swymi amfitrionami, w nastpne wic noce ju z rozmysem wracali do tego zajcia, jedni piewajc, drudzy jakby przygrywajc na piszczakach. Pewnego razu Poeta zapiewa chropawym gosem jedn z tych karczemnych piosnek, przy ktrych rumieniy si nawet dziewczta z obsugi, i Baudolino mu zawtrowa. Abkazi nie odpowiedzieli od razu, ale po duszym milczeniu jedno czy dwoje z nich wrcio do melodii Abdula, jakby mwic, e te, owszem, s pikne i podobaj si, tamta za nie. Tak to 253

ujawnili, jak zauway Abdul, subtelno uczu i zdolno odrniania dobrej muzyki od zej. Abdul, jedyny upowaniony do rozmawiania z Abkazami, poczu si jak nowo narodzony. Jestemy w krlestwie czuoci powiedzia a wic blisko mego celu. Dalej, w drog! Nie, nie odpar oczarowany Boidi czemu nie mielibymy zosta tutaj? Czy moe by na wiecie miejsce pikniejsze nili to, w ktrym, jeli jest nawet co brzydkiego, to pozostaje zakryte przed oczami? Take Baudolino pomyla, e po obejrzeniu tylu rzeczy w naszym rozlegym wiecie te dugie dni w mrokach pojednay go z samym sob. Powraca do wspomnie, rozmyla o swym dziecistwie, o rodzicach, o penej sodyczy i nieszczliwej Colandrinie. Pewnego wieczoru (czy by to jednak wieczr? Tak, gdy Abkazi milczeli, pogreni wida w nie) nie mg zasn i kry, dotykajc palcami gazi drzew, jakby czego szukajc. Nagle jego donie natkny si na jaki owoc miciutki w dotyku i bardzo wonny. Zerwa go, ugryz i nagle poczu, e ogarnia go jaka tsknica, i nie wiedzia ju, sen to czy jawa. I nagle ujrza, czy raczej wyczu, lecz tak blisko, jakby widzia, Colandrin. Baudolino, Baudolino! zawoaa swym dziewczcym gosem. Nie zatrzymuj si, cho wszystko tu wydaje ci si takie pikne. Musisz dotrze do krlestwa tego ksidza, o ktrym mi opowiadae, i wrczy mu kielich, kt inny bowiem uczyni diukiem naszego Baudolinka Colandrinowego? Ukontentuj mnie, bo cho nie jest tu le, ale tskni za tob. Colandrino, Colandrino! zakrzykn Baudolino, lecz moe tylko wydawao mu si, e krzyczy. Zamilcz, jeste wszak mar, uud, owocem tego owocu! Zmarli nigdy nie wracaj! Zwykle nie przyznaa Colandrina ale tak bardzo prosiam! Mwiam, e dane mi byo przey z moim mczyzn tylko jedn por roku, tylko dziebeko. Dajcie mi t wit przyjemno, jeli macie cho troch serca. Jest mi tu dobrze i widuj Najwitsz Dziewic i wszystkich witych, lecz nie dostaje mi pieszczot mojego Baudolina, od ktrych czuam w plecach ciarki. Dali mi bardzo mao czasu, tyle jeno, e starczy na jeden caus. Baudolino, nie zatrzymuj si po drodze przy miejscowych niewiastach, miewaj bowiem szkaradne choroby, o jakich nawet ja nie mam pojcia. Bierz nogi za pas i ruszaj ku socu. Baudolino poczu tylko delikatne municie policzka i zjawa znikna. Otrzsn si z tego snu na jawie i zasn w spokoju. Nastpnego dnia powiedzia swoim kompanom, e musz rusza w dalsz drog. Po wielu kolejnych dniach dostrzegli maleki bysk, jak mleczn jasno. Mrok zmieni si znowu w szaro gstej mgy bez adnych luk. Spostrzegli, e towarzyszcy im Abkazi zatrzymali si i pozdrawiaj ich powistywaniem. Syszeli, e stoj na skraju 254

polany, na granicy owego wiata, ktrego z pewnoci si lkali, i jakby wymachuj rkami, a z mikkoci dwikw poznali, i egnaj ich umiechem. Przeszli przez obok, a potem znowu zobaczyli wiato soca. Byli nim olepieni i Abdulowi wrciy dreszcze. Myleli, e po abkaskiej prbie weszli na ziemie, do ktrych zmierzali, lecz musieli zmieni zdanie. Nagle nad ich gowami zatrzepotay skrzyda ptakw o ludzkich obliczach i usyszeli okrzyki: Jak miecie depta t ziemi? Zawracajcie! Nikt nie ma prawa dokonywa gwatu na ziemi Bogosawionych! Wracajcie i depczcie ziemi, ktr wam dano! Poeta powiedzia, e to jakie czary, moe jeden ze sposobw chronienia ziemi ksidza, i przekona ich, e powinni pojecha dalej. Po kilku dniach jazdy przez piarysko bez jednego dba trawy zobaczyli trzy bestie, ktre wystpiy im naprzeciw: Jedna bya niechybnie kotem i sza z wygitym grzbietem, nastroszon sierci i lepiami jak dwie ponce gownie. Druga miaa eb ryczcego lwa, tuw kozy i zad smoka, lecz z capiego grzbietu wyrasta drugi eb rogaty i beczcy. Ogonem by w, ktry wysuwa si z sykiem do przodu, groc wszystkim, ktrzy si w tym miejscu znaleli. Trzecia miaa korpus lwa, ogon skorpiona i prawie ludzk gow o bkitnych oczach, delikatnie zarysowanym nosie i rozchylonych wargach, zza ktrych sterczay u dou i u gry trzy pkrgi ostrych jak n zbw. Najwiksze obawy budzi zrazu kocur, jak wszyscy wiedz, szataski posaniec, ktrego nie trzyma w domu nikt oprcz nekromantw, take dlatego, e przed kadym potworem mona si jako broni, lecz przed nim nie, nim bowiem dobdziesz miecza, skacze ci do twarzy i wyrywa szponami oczy. Solomon mrukn, e niczego dobrego nie mona si spodziewa po zwierzciu, ktrego imienia nigdy nie wymienia Ksiga nad Ksigami. Boron rzek, e drugie zwierz to z pewnoci chimera i jeli prnia istnieje, ona tylko potrafi w niej lata, wymachujc skrzydami, a poza tym podsuwa myli ludzkim istotom. Jeli chodzi o trzecie zwierz, nikt nie mia wtpliwoci, Baudolino bowiem od razu rozpozna mantykor, czyli nic innego jak besti leucocroca, o ktrej niegdy (jak dawno?) pisa do Beatrycze. Trzy potwory szy w ich stron: kot bezszelestnie na ugitych nogach, a dwa inne z tak sam determinacj, lecz nieco wolniej, a to wskutek tego, e trjksztatne zwierz z trudem panuje nad ruchami tak odmiennych czci swego ciaa. Pierwszy wystpi Aleramo Scaccabarozzi, zwany Ciula, ktry nie rozstawa si ze swoim ukiem. Wypuci strza prosto w eb kocura, ktry zaraz pad bez ycia. Na ten widok chimera rzucia si naprzd. Nieustraszony Cuttica z Ouargnento wykrzykn, e u siebie umia zmienia w agodne baranki byki podczas rui, i popdzi, by przeszy 255

besti mieczem, ta jednak skoczya niespodziewanie wprost na niego, wysuwajc lwie szpony, lecz na szczcie nadbiegli Poeta, Baudolino i Colandrino i cili raz po raz besti, a pucia sw ofiar i zwalia si na ziemi. Jednoczenie do ataku ruszya mantykora. Na jej drodze stanli Boron, Kyot, Boidi i Porcelli, Solomon obrzuci j kamieniami, mruczc pod nosem przeklestwa w swym witym jzyku, Ardzrouni, jeszcze czarniejszy z przeraenia, wycofa si, Abdul za leg zesztywniay na ziemi, wstrzsany straszliwymi dreszczami. Wydawao si, e bestia rozwaa swe pooenie z ludzk i zarazem zwierzc przebiegoci. Nieoczekiwanie wawo wymina tych, ktrzy wystpili przeciw niej, i nim ci zdyli j choby zrani, rzucia si na niezdolnego do adnej obrony Abdula. Zatopia trzy rzdy zbw w jego bark, a nie rozwara paszczy nawet, kiedy reszta nadbiega kompanowi na ratunek. Wya rozpaczliwie, kiedy dosigay j ciosy mieczw, lecz nie puszczaa ciaa Abdula, z ktrego powikszajcej si cigle rany tryskaa obficie krew. Potwr nie mg bez koca trwa przy yciu pod ciosami czterech rozwcieczonych wrogw i wreszcie zarzzi obrzydliwie i zdech. Wiele trudu kosztowao ich jednak rozwarcie paszczy i uwolnienie Abdula. W wyniku batalii Cuttica mia zranione rami, ale Solomon ju go opatrywa, smarujc ran jakim swoim balsamem i zapewniajc, e rycho si zablini. Abdul natomiast traci mnstwo krwi i wydawa z siebie aosne i sabe jki. Przewicie mu ran rzek Baudolino. I tak by saby, le wic, e traci tyle krwi! Wszyscy rzucili si do tamowania krwi, lecz mantykora wgryza si gboko i by moe dosigna serca. Abdul majaczy. Szepta, e jego ksiniczka musi by gdzie tu blisko i e on nie moe wanie w takiej chwili umrze. Poprosi, by postawili go na nogi, musieli wic cay czas go powstrzymywa, nie ulegao bowiem wtpliwoci, e potwr wpuci Bg wie jaki jad w jego ciao. Ardzrouni, jakby wierzc we wasne oszustwo, wyj z sakwy Abdula gow Jana Chrzciciela, przeama piecz, wyj z relikwiarza czaszk i wsun j w donie rannego. Mdl si powiedzia. Mdl si o zbawienie duszy. Gupcze! krzykn z pogard Poeta po pierwsze, wcale ci nie syszy, a po drugie, jest to nie wiadomo czyja gowa, ktr zabrae z jakiego zbezczeszczonego cmentarza! Kada relikwia moe doda ycia duchowi umierajcego odpar Ardzrouni. Pnym popoudniem Abdul nic ju nie widzia i pyta, czy znowu znaleli si w abkaskim borze. Widzc, e nadchodzi ostatnia chwila, Baudolino zdecydowa si jak zwykle z dobroci serca na jeszcze jedno kamstwo. 256

 Abdulu, twoje pragnienia si speniy. Dotare do miejsca, do ktrego wzdychae, musiae tylko przej prby z mantykor. Oto widzisz przed sob sw pani. Poniewa wiedziaa o twojej nieszczliwej mioci, przybiega z najdalszych kracw ziemi, ktr zamieszkuje, gdy porwao j i poruszyo twoje oddanie. Nie rzzi Abdul to niemoliwe. Ona przychodzi do mnie, a nie ja do niej? Jake przeyj taki nadmiar aski? Powiedzcie jej, by poczekaa, i bagam, dwignijcie mnie, abym mg podej i zoy jej hod... Le spokojnie, przyjacielu, jeli taka jest jej wola, winiene ulego. Otwrz oczy, gdy pochyla si nad tob. I kiedy Abdul unosi powieki, Baudolino podsun jego zamglonemu teraz spojrzeniu zwierciado gimnosofistw, w ktrym umierajcy dostrzeg by moe cie obecnoci, ktra nie bya mu nieznana. Widz ci, o pani rzek nikym gosem po raz pierwszy i ostatni. Nie sdziem, e zasu na takie szczcie. Lkam si jednak, e mnie miujesz, gdy to mogoby zaspokoi moj namitno... Och, nie, ksiniczko, to zbyt wiele, czemu skadasz na mych wargach pocaunek. I zbliy drce wargi do zwierciada. Czego dowiadczam? Martwi si, gdy zakoczyem moje poszukiwanie, czy ciesz z niezasuonej zdobyczy? Miuj ci, Abdulu, i na tym poprzesta. Baudolino zdoby si na odwag, by wyszepta te sowa do ucha umierajcego przyjaciela, i na wargach Abdula pojawi si umiech. O tak, miujesz mnie, i na tym trzeba poprzesta. Czy nie tego zawsze pragnem, cho oddalaem t myl ze strachu, e tak wanie si stanie? A moe nie pragnem, bo lkaem si, e nie bdzie tak, jak oczekiwaem? Teraz jednak nie mog ju niczego wicej pragn. Jake jeste pikna, ksiniczko, i jake purpurowe wargi twe... Upuci na ziemi faszyw czaszk Jana Chrzciciela, chwyci drc doni zwierciado i prbowa si dwign, by musn wargami zamglone od jego oddechu zwierciado, lecz daremnie. Dzisiaj witujemy mier radosn, mier mego cierpienia. O, przenajsodsza pani, staa si moim socem i moim wiatem, ktrdy przesza, tam nastawaa wiosna, a w maju bya ksiycem, ktry zaczarowywa moje noce. Zamia si krtko i cign, drc na caym ciele: Lecz moe to tylko sen? Abdulu szepn Baudolino, przypominajc sobie wiersze, ktre piewa niegdy przyjaciel. Czyme jest ycie, jeli nie umykajcym cieniem snu? Dzikuj ci, umiowana rzek na to Abdul. Zdoby si na ostatni wysiek, Baudolino unis mu gow i Abdul trzy razy pocaowa zwierciado. Potem skoni twarz bez krwi, woskow i rozwietlon wiatem soca zachodzcego nad kamieniskiem. Aleksandryjczycy wykopali d. Baudolino, Poeta, Boron i Kyot, paczc nad dru257

hem, bo dzielili wszystko od lat swej modoci, zoyli biedne szcztki do ziemi, pooyli na piersi instrument, ktry nigdy ju nie bdzie sawi dalekiej ksiniczki, i przykryli mu twarz zwierciadem od gimnosofistw. Baudolino podnis czaszk i zocist szkatu, a potem poszed po sakwy przyjaciela i znalaz w nich zwj pergaminw z jego kanconami. Ju mia pooy do grobu take czaszk Jana Chrzciciela, ktr zamkn w relikwiarzu, ale rozmyli si i powiedzia: Jeli pjdzie do nieba, a tak mam nadziej, nie bdzie jej potrzebowa, gdy pozna tam Jana Chrzciciela prawdziwego i caego. I tak czy owak, lepiej, eby nie znaleziono tu relikwii bardziej wszak faszywej ni jakakolwiek inna. Zabior wic j i jeli uda mi si j sprzeda, wydam pienidze moe nie na grobowiec, ale przynajmniej na pikn nagrobn pyt w chrzecijaskim kociele. Doprowadzi do porzdku, na ile byo to moliwe, piecz relikwiarza i schowa go wraz ze swoim w sakwie. Przez chwil mia uczucie, e okrada zmarego, ale doszed do wniosku, e waciwie poycza tylko rzecz, ktr zwrci w innej formie. Druhom swym nie powiedzia jednak ani sowa. Ca reszt zebra do sakwy Abdula i poszed zoy j do grobu. Zasypali d i zamiast krzya wbili w ziemi miecz przyjaciela. Baudolino, Poeta, Boron i Kyot przyklkli, by odmwi pacierz, a nieopodal Solomon odmwi szeptem kilka ydowskich modlitw. Boidi gotowa si ju do wygoszenia mowy, ale w kocu powiedzia tylko: No c! I pomyle, e jeszcze przed chwil by midzy nami zauway Porcelli. Dzisiaj jestemy, jutro ju nas nie ma rzek Aleramo Scaccabarozzi, zwany Ciula. Dlaczego wanie on? spyta Cuttica. Ot, czowiecza dola doda na zakoczenie Colandrino, ktry cho mody, odznacza si ju wielk mdroci.

28. Baudolino pokonuje Sambation

Alleluja! wykrzykn po trzech dniach marszu Niketas. Oto zdobna w trofea Selymbria! I rzeczywicie ta miecina o niskich domach i pustych ulicach bya ozdobiona trofeami, gdy jak si pniej dowiedzieli nastpnego dnia miano obchodzi dzie ktrego ze witych czy archaniow. Mieszkacy ubrali te w girlandy wysok bia kolumn, wznoszc si na polu graniczcym z gst zabudow, i Niketas wyjani Baudolinowi, e na szczycie tego supa y przed wieloma wiekami pewien eremita, ktry pozosta na nim, pki nie umar, i dokona z gry licznych cudw. W dzisiejszych czasach nie ma ju jednak ludzi odznaczajcych si takim hartem ducha i by moe to take byo jedn z przyczyn nieszcz cesarstwa. Skierowali si od razu do domu zaufanego przyjaciela Niketasa, gdzie w Teofilat, czowiek w podeszym ju wieku, gocinny i jowialny, przyj ich z zaiste bratersk mioci. Poprosi, by opowiedzieli o swoich tarapatach, zapaka wraz z nimi nad zniszczonym Konstantynopolem, wskaza im pokoje, w ktrych starczyoby miejsca dla caej gromady goci, poda natychmiast mode wino i obficie przyprawion saat z dodatkiem oliwek i sera. Nie byy to wprawdzie smakoyki, do jakich przywyk Niketas, lecz ten wiejski posiek by a nadto wystarczajcy, by zapomnie o trudach podry i dalekim teraz domu. Lepiej, ebycie przez kilka dni nigdzie nie wychodzili zaleci Teofilat. Jest tu ju mnstwo uchodcw z Konstantynopola, a tutejsi nigdy nie umieli y w zgodzie z mieszkacami stolicy. Oto przyszli prosi o jamun, a przedtem zadzierali nosa, powiada si tutaj. I kawaek chleba sprzedaj za tyle zota, ile zaway. Gdyby to tylko! Ju jaki czas temu zjawili si tu pielgrzymi. I przedtem zachowywali si arogancko, ale pomylcie tylko, co si dzieje, kiedy dowiedzieli si, e Konstantynopol wpad w ich rce i jeden z ich wodzw zostanie bazyleusem. Chodz wszdzie ubrani w uroczyste szaty, ktre zabrali naszym urzdnikom, infuy skradzione z kociow wkadaj na by swoich koni i piewaj nasze hymny, posugujc si jak wymylon przez siebie grek, dodajc sprone sowa z wasnego jzyka, gotuj sobie posiki w naszych witych naczy259

niach i prowadzaj si z nierzdnicami przebranymi za wielkie damy. Prdzej czy pniej to minie, ale na razie pozostacie u mnie i starajcie si nie zwraca na siebie niczyjej uwagi. Tylko tego trzeba byo Baudolinowi i Niketasowi. Przez nastpne dni zasiadali pod drzewami oliwnymi i Baudolino cign sw opowie. Mieli pod dostatkiem schodzonego wina i oliwek, a potem znowu oliwek, ktre przywracay apetyt na wino. Niketas chcia si koniecznie dowiedzie, czy dotarli wreszcie do krlestwa ksidza Jana. I tak, i nie odpar Baudolino. Zanim jednak powie, dokd dotarli, trzeba przekroczy Sambation. I od razu przystpi do opowieci o tej przygodzie. Jak tkliwy by i sielankowy, opowiadajc o mierci Abdula, tak epicki i dostojny, opowiadajc o pokonywaniu brodu. To znak pomyla raz jeszcze Niketas e Baudolino jest jak to osobliwe zwierz, o ktrym on, Niketas, tylko sysza, lecz ktre Baudolino by moe widzia, a ktre zmienia ubarwienie zalenie od miejsca, w jakim si znalazo, i moe przybiera kolory od czerni po delikatn ziele, a tylko biel, kolor niewinnoci, jest dla nieosigalny. Zasmuceni po stracie kompana, podrni ruszyli w dalsz drog i znowu zobaczyli przed sob tereny grzyste. Kiedy tak jechali, usyszeli najpierw jaki odlegy haas, potem huczenie i wreszcie coraz goniejszy i wyraniejszy oskot, jakby kto ciska mnstwo kamieni i gazw ze szczytw, i walca si lawina porywaa z sob ziemi i wir, i niosa wszystko w dolin. Pniej dostrzegli obok pyu unoszcy si niby mga czy opar, lecz w odrnieniu od masy wilgotnej materii, ktra zasoniaby promienie soneczne, ta odbijaa miriady byskw, jakby promienie soneczne przenikay przelatujce mineralne atomy. Pierwszy poj, co to takiego, rabbi Solomon. To Sambation! wykrzykn. Jestemy ju blisko celu! Rzeczywicie bya to rzeka kamieni i przekonali si o tym, kiedy nad ni dotarli oguszeni hukiem, przez ktry jeden prawie nie sysza sw drugiego. By to majestatyczny nurt gazw i ziemi, nieustajcy pd wielkich nieksztatnych odamw skalnych, nieregularnych, ostrych jak n pyt wielkoci kamieni nagrobnych, a midzy nimi wir, skamieliny, iglice, rafy i sterczyny. Z podobn prdkoci, jakby gnane porywistym wichrem, toczyy si jedne po drugich kaway trawertynu i waliy si z ogromnych uskokw, by dalej zmniejszy pd i da si ponie wezbranym falom ruchomego piaryska, a otoczaki, wyszlifowane wskutek cierania midzy gazami jak przez wod, podskakiway i opaday z suchym trzaskiem, porwane przez wiry, ktre same tworzyy, uderzajc jedne o drugie. W tej lawinie kamieni myskich i nad ni formoway si grzywacze piasku, kby gipsu, opary krystalicznych ziaren, spienione fale pumeksu, potoki bocka. 260

Tu i wdzie na brzeg opadaa fontanna kredy albo grad wgla i podrni musieli czasem zasania twarze, by unikn ich pokiereszowania. Jaki dzie mamy? spyta Baudolino kompanw. Solomon, ktry liczy sumiennie soboty, przypomnia, e tydzie wanie si zacz i trzeba czeka co najmniej sze dni na to, by rzeka wstrzymaa swj bieg. A kiedy wstrzyma bieg, nie bdzie mona jej przeby, gdy pogwacioby si szabat! wykrzykn z wielkim wzburzeniem. Czemu to wity, oby by bogosawiony zawsze, nie zechcia w swej mdroci, by rzeka zatrzymywaa si w niedziel, skoro wy, poganie, jestecie wszak niedowiarkami i nic sobie nie robicie ze witecznego odpoczynku. Nie zaprztaj sobie gowy szabatem rykn Baudolino jeli bowiem rzeka wstrzyma bieg, bd ju wiedzia, jak przeprawi ci na drug stron, by nie dopuci si grzechu. Wystarczy wrzuci ci na mua, kiedy bdziesz spa. Kopot tylko w tym, e jak sam nam powiedziae, rzeka zatrzymuje si wprawdzie, lecz wzdu jej brzegw wyrasta zapora pomieni, wskutek czego znajdziemy si w punkcie wyjcia. Nie warto wic czeka sze dni. Ruszamy w stron jej rde, gdy by moe za miejscem, gdzie rodzi si rzeka, znajdziemy jakie przejcie. Co, co? wykrzykiwali kompani, gdy nie mogli niczego usysze, ale kiedy zobaczyli, e odjeda, ruszyli za nim, odgadujc, i by moe wpad na jaki dobry pomys. Pomys okaza si jednak marny, gdy jechali cae sze dni i patrzyli, jak oysko staje si coraz wsze i rzeka zmienia si w potok, potem w strumyczek, lecz do rda dotarli dopiero pitego dnia, kiedy ju od trzeciego widzieli, e na horyzoncie wyrasta acuch wysokich, niedostpnych gr, ktre w kocu stay si tak wyniose, i prawie zasoniy niebo wdrowcom posuwajcym si coraz cianiejsz ciek, bez adnego wyjcia, i jeno gdzie wysoko ukazao si ich oczom kbowisko ledwie rozwietlonych i zasaniajcych wierzchoki chmur. W tym miejscu, z wskiej prawie jak cicie miecza szczeliny midzy dwiema grami, wytryska Sambation: kipiel piaskowcowa, bulgot tufowy, ciek botny, hurkot uomkowy, pomruk ziemnego zamulania, wylew grud, deszcz gliny przeobraay si stopniowo w mniej porywisty nurt, ktry nis to wszystko ku jakiemu nieskoczonemu oceanowi piasku. Nasi przyjaciele cay dzie stracili na prby objechania dokoa gr i wyminicia rda, lecz daremnie. Co jaki czas nad ich gowami zawisao nawet nie lada niebezpieczestwo, gdy jaka morena osuwaa si pod koskimi kopytami, i musieli obiera bardziej krty szlak, a wreszcie noc zaskoczya ich w miejscu, przez ktre przetaczay si ze szczytu wielkie bryy czystej siarki, dalej za gorco stawao si nie do zniesienia, i pojli wwczas, e nawet jeli znajd gdzie przejcie przez gry, prdzej czy pniej skoczy 261

si im woda, a pord tej martwej natury nie mog liczy na jakkolwiek wilgo, postanowili wic zawrci. Okazao si jednak, e zabdzili w tym grskim labiryncie i cay nastpny dzie min im na szukaniu rda. Kiedy znaleli si na miejscu, sobota wedug oblicze Solomona ju mina i jeli nawet rzeka wstrzymaa swj bieg, teraz znowu pyna i trzeba byo znowu odczeka sze dni. Wykrzykujc, e z pewnoci niebiosa im nie sprzyjaj, postanowili ruszy z biegiem rzeki w nadziei, i prdzej czy pniej dotr do jej ujcia, delty czy estuarium, gdzie zmienia si ona w nie tak ju wzburzon pustyni. Mino kilka porankw i kilka zmierzchw, a oni jechali, oddalajc si czasem od rzeki, by znale miejsca bardziej gocinne, i chyba niebo zapomniao o ich zniewagach, trafili bowiem do maej oazy z odrobin zieleni i krynic wody do skp, lecz wystarczajc, by mogli si napi i zaopatrzy na kilka nastpnych dni. Potem ruszyli dalej i bez ustanku towarzyszy im ryk rzeki, a nad sob mieli rozpalone niebo z nielicznymi pasemkami czarnych chmur wskich i paskich jak kamienie z Bubuktoru. A wreszcie po prawie piciu dniach jazdy i tylu nocach rwnie parnych jak dnie spostrzegli, e nieprzerwany oskot rzeki uleg jakiej zmianie. Nurt sta si bardziej wartki, zarysoway si w nim jakby oddzielne strumienie, jakby bystrza, ktre niby somki unosiy bazaltowe odamy, z dala dochodzio jakby grzmienie... Potem coraz szybciej pyncy Sambation zacz dzieli si na miriady struek, ktre wciskay si w grskie pochyoci niczym rozczapierzone palce w botnist bry; czasem fala utkna w jakiej pieczarze, a troch dalej wypadaa z rykiem z podskalnego koryta i pdzia gwatownie ku dolinie. I nagle, gdy zatoczyli ju wielkie koo, do czego byli zmuszeni ze wzgldu na niedostpno zraszanych raz po raz piarystymi ulewami brzegw, znaleli si na skraju paskowyu i ujrzeli, jak u ich stp Sambation zagbia si w jakiej piekielnej gardzieli. Z dziesitek uoonych amfiteatralnie skalnych okapw waliy si olbrzymim kocowym wirem katarakty granitu, kby bitumu, jedna kipiel aunu, bawany upku, grzywacze aurypigmentu rozbijajce si o brzegi. A na wypluwanej przez gardziel ku niebu materii, lecz w dole dla tego, kto patrzy jakby z wysokoci wiey, promienie soneczne tworzyy w tych krzemowych kropelkach ogromn tcz, ktra poniewa kade z cia odbijao promienie z odmiennym splendorem i wedle swej natury miaa o wiele wicej barw ni tcze, jakie zazwyczaj pokazuj si na niebie po burzy, i w odrnieniu od nich jej przeznaczeniem byo tak si zdawao lni bez koca, nigdy nie gasnc. Widzieli tam czerwie hematytw i cynobrw, jakby stalowe byskawice atramentum i lot okruszyn aurypigmentu od ci po jaskrawy oran i bkit armenium, i biaawe byski wypraonych muszli, i zielenienie si malachitw, i niknicie glejty oowiowej w coraz bledszych szafranach, i kontrastowanie ryzygallum, i czkanie zielonka262

wego terrume, ktre blado w pyle chryzokoli, a potem przenosio si w odcienie indygo i fioletu, tryumf mozaikowej pozoty, purpurowienie przypalonej bieli, pomiennienie sandaraki, mienienie si srebrzystej glinki, przejrzysto alabastrw. W tym huku nie sposb byo usysze ludzkiego gosu, a i nasi wdrowcy zgoa nie pragnli wymienia uwag. Przygldali si agonii Sambationu, ktry wcieka si, gdy musia znikn w wtpiach ziemi, i chcia porwa ze sob wszystko, co znalazo si w pobliu, zgrzytajc kamiennymi zbami, by wyrazi w ten sposb sw bezsi. Ani Baudolino, ani jego kompani nie zdawali sobie sprawy, jak dugo podziwiali gniew tego pdu, z ktrym rzeka tak niechtnie grzebaa sam siebie, ale musiao to trwa dugo, przyszed bowiem pitkowy zmierzch, a zaraz potem zacza si wida sobota, gdy nagle rzeka zastyga w trupim zesztywnieniu i zawierucha w gbi otchani przeobrazia si w uskowat i znieruchomia dolin, nad ktr unosia si naga i przeraajca ogromna cisza. Poczekali, a zgodnie z zasyszan opowieci podniesie si wzdu brzegw zapora pomieni. Lecz nic si nie zdarzyo. Rzeka milczaa, wir unoszcych si nad ni czstek powoli opad w jej koryto, a nocne niebo wypogodniao, ukazujc migotanie zakrytych dotychczas gwiazd. Wida std, e nie zawsze trzeba dawa wiar temu, co powiadaj wywnioskowa Baudolino. yjemy w wiecie, w ktrym ludzie wymylaj rzeczy najbardziej niepodobne do prawdy. Solomonie, pewnie to wy, ydzi, rozpucilicie t pogosk, by nie przybywali tu chrzecijanie. Solomon nie myla otwiera ust, by bowiem czekiem bystrym i poj w tym momencie, e Baudolino przemyliwa o tym, jak zmusi go do pokonania rzeki. Ani myl spa oznajmi nagle. Nie kopocz si odpar Baudolino odpocznij, my za poszukamy brodu. Solomon najchtniej by uciek, ale w szabat nie mg jecha konno, ani tym bardziej podrowa przez strome gry. Siedzia wic ca noc, bijc si piciami w gow i przeklinajc pogan, a wraz z nimi swj los. Nastpnego ranka, kiedy wypatrzyli miejsce, gdzie mona si byo bezpiecznie przeprawi, Baudolino wrci do Solomona, umiechn si do z czuym zrozumieniem i wymierzy mu cios dokadnie midzy oczy. I tak si stao, e rabbi Solomon jako jedyny spord synw Izraela przeprawi si, cho w stanie upienia, przez Sambation.

29. Baudolino dociera do Pndapetzim

Udana przeprawa przez Sambation nie oznaczaa jeszcze, e dostali si do krlestwa ksidza Jana. Opucili po prostu ziemie, do ktrych dotarli przed nimi najmielsi podrnicy. I rzeczywicie, nasi przyjaciele musieli wdrowa jeszcze wiele dni po terenach co najmniej tak samo nierwnych jak brzegi kamiennej rzeki. Wreszcie znaleli si na bezkresnej rwninie. Tylko gdzie w oddali rysoway si gry niezbyt wysokie, ale za to postrzpione cienkimi jak palec iglicami, nasuwajcymi Baudolinowi na myl ksztaty Alp, ktrych wschodnimi stokami jako chopak wdrowa z Italii do Germanii te jednak byy znacznie wysze i okazalsze. Te granie rysoway si na najdalszym horyzoncie, w tej chwili natomiast konie z wielkim trudem posuway si po rwninie, gdy wszdzie porastaa j bujna rolinno, jechali wic jak po bezkresnym polu dojrzaego zboa, z t atoli rnic, e chodzio o przewyszajce wzrost czowieka zielone i te paprocie, przy czym ten yzny jakby step cign si jak okiem sign niby morze rozfalowane od nigdy nie zamierajcej bryzy. Jadc przez jak polan, wysp na tym morzu, zobaczyli, e w oddali, i w jednym tylko miejscu, powierzchnia nie porusza si w sposb jednostajnie falisty, lecz nieregularnie, jak gdyby jakie zwierz, ogromny zajc, torowao sobie drog wrd paproci, jeli jednak by to zajc, porusza si bardzo krtym szlakiem, nie za w linii prostej, i z szybkoci wiksz ni ta, z ktr moe przemieszcza si zajc. Poniewa nasi owcy przygd nieraz mieli ju do czynienia ze zwierztami i nie widzieli powodw, by im zanadto ufa, cignli koniom wdzida i zaczli gotowa si do nowej bitwy. Serpentyna coraz bardziej si do nich przybliaa i po jakim czasie usyszeli szelest paproci. Na skraju polany rolinna zasona rozstpia si i ujrzeli istot, ktra rozgarniaa paprocie rkami, jakby bya to namiotowa pachta. Rce istota, ktra wysza im na spotkanie, z pewnoci miaa. Miaa te nog lecz jedn. Nie chodzi o to, e bya kalek, gdy noga wyrastaa z ciaa w sposb naturalny, jakby nigdy nie byo miejsca na drug, i na tej jedynej stopie jedynej nogi istota biega z wielk zrcznoci kogo, kto od urodzenia przywyk do takiego wanie sposobu po264

konywania przestrzeni. I kiedy tak zbliaa si szybko do nich, nie potrafili powiedzie, czy posuwa si skokami, czy te, mimo takiego, a nie innego uksztatowania ciaa, stawia kroki, gdy jedyna noga raz bya z przodu, raz z tyu, tak jak kroczymy my, a za kadym takim ruchem istota przemieszczaa si do przodu. Szybko tych porusze bya tak znaczna, e nie sposb byo uchwyci ich okiem pojedynczo podobnie jest z komi, czowiek nie potrafi bowiem powiedzie, czy wszystkie cztery kopyta s czasem w powietrzu, czy te zawsze co najmniej dwa dotykaj ziemi. Kiedy istota zatrzymaa si przed nimi, ujrzeli, e jej jedyna stopa jest dwa razy wiksza od zwyczajnej ludzkiej stopy, lecz przy tym ksztatna, z kwadratowymi paznokciami i picioma palcami, ktre wyglday wszystkie jak paluch, tak byy krtkie, grube i mocne. Jeli chodzi o ciao, istota bya wzrostu dziesicio czy dwunastoletniego dziecka, czyli sigaa im mniej wicej do pasa, miaa adn gow z najeonymi tawymi wosami, par penych tkliwoci krowich oczu, may krglutki nosek, szerokie, sigajce prawie uszu usta, ktre w czym, co miao by bez wtpienia umiechem, odkryway pikne i mocne zby. Baudolino i jego ludzie od razu rozpoznali to stworzenie, jako e wiele razy o nim syszeli i czytali: by to skiapoda a przecie w dodatku o skiapodach sami pisali w licie od ksidza. Jednonogi znowu si umiechn, na znak powitania unis obie rce i zczy donie nad gow, potem za, stojc wyprostowany jak posg na swojej jedynej nodze, ozwa si w te mniej wicej sowa: Aleikem sab, Iani kal bensor. Nigdym nie sysza tego jzyka zdumia si Baudolino. I zwrci si do jednonogiego po grecku: W jakim to jzyku przemwie do nas? A jednonogi odpowiedzia osobliw grek: Nie wie, jakim jzykiem mwi. Pomyla, e s cudzoziemcami, i mwi jzykiem wymylonym jak jzyk cudzoziemcw. Ale wy mwi jzykiem prezbitera Johannesa i jego diakona. Ja pozdrawia was, ja jest Gavagai do ustug. Widzc, e Gavagai jest nieszkodliwy, a nawet yczliwy, Baudolino i jego ludzie zeskoczyli z koni i usiedli na ziemi, zachcajc tamtego, by uczyni to samo, i czstujc go t odrobin jedzenia, jaka im pozostaa. Nie rzek Gavagai ja skada dziki, ale tego ranka jad bardzo duo. I uczyni to, czego wedle wszelkiej zacnej tradycji naleao oczekiwa po jednonogim: wycign si najpierw na ziemi, a potem podnis nog tak, by znale si w cieniu stopy, wsun donie pod gow i znowu umiechn si bogo, jakby spoczywa sobie pod parasolk. Odrobina cienia przyda si po takim biegu. Ale kim jest wy? Szkoda, e nie jest was dwunastu, wtedy jest witymi magami, ktrzy wraca, i to nawet z jednym czarnym. Szkoda, e jest jedenastu. Tak, szkoda potwierdzi Baudolino. Ale jest nas jedenastu. A ciebie jedena265

stu magw nic a nic nie obchodzi, nieprawda? Jedenastu magw nie obchodzi nikogo. Kadego ranka my modli si w kociele o powrt dwunastu. Skoro wraca jedenastu, wida my modlili si le. Tutaj naprawd czekaj na magw szepn Poeta, obracajc si do Baudolina. Trzeba da im jako do zrozumienia, e dwunasty gdzie jednak jest. Ale nie wypowiadajc nigdy sowa magowie doradzi Baudolino. Jest nas dwunastu, a reszt ju zostawmy im. W innym razie ksidz Jan odkryje w kocu, kim jestemy, i rzuci nas na poarcie swoim biaym lwom albo uczyni z nami co podobnego. Potem obrci si z powrotem w stron Gavagaia. Powiedziae, e jeste sug prezbitera. Czy wic dotarlimy do krlestwa ksidza Jana? Ty poczeka. Ty nie moe rzec: otom jest w krlestwie prezbitera Johannesa, bom przeby kawaek drogi. Inaczej wszyscy przybywa. Wy jest w wielkiej prowincji diakona Johannesa, syna prezbitera, a rzdzi ca t ziemi, przez ktr wy, jeli chce krlestwa prezbitera, musi przej. Wszyscy gocie, ktrzy przybywa, musi poczeka najpierw w Pndapetzim, wielkiej stolicy diakona. Ilu goci ju tu byo? Ani jednego. Wy jest pierwsi. Naprawd przed nami nie byo tutaj czowieka z czarn brod? spyta Baudolino. Ja nie widzia odpar Gavagai. Wycie jest pierwsi. Musimy wic zosta w tej prowincji, a doczekamy si Zosimy mrukn pod nosem Poeta ktry Bg jeden wie, kiedy przybdzie. Moe jest jeszcze w Abkazji i chodzi tam po omacku. Gorzej byoby, gdyby ju tu by i odda tym ludziom Gradalis zauway Kyot. Z czym jednak staniemy przed ksidzem, skoro nie mamy Gradalisa? Spokojnie, nawet popiech wymaga czasu rzek z wielk mdroci Boidi. Najpierw zobaczymy, co tu zastaniemy, a potem co wymylimy. Baudolino powiedzia Gavagaiowi, e chtnie zatrzymaj si w Pndapetzim w oczekiwaniu na swego dwunastego kompana, ktry zgubi si podczas burzy piaskowej na pustyni wiele dni drogi przed miejscem, gdzie si dzisiaj znaleli. Spyta, gdzie mieszka diakon. Tam wanie, w swoim paacu. Ja was prowadzi. A najpierw powie swoim przyjacioom, e wy przybywa, a kiedy wy przybdzie, zostanie witany uroczycie. Go jest darem od Boga. Czy wrd tych traw s inni jednonodzy? Chyba nie, ale widzia niedawno blemia, ktrego ja zna, i to rzadko, bo skiapo266

dzi nie jest wielcy przyjaciele blemiw. Woy palce do ust i wyda przecigy, melodyjny gwizd. Po niedugim czasie paprocie rozsuny si i ukazaa si inna istota. Bardzo si rnia od jednonogiego, ale nasi przyjaciele, syszc sowo blemia, byli przygotowani na to, e ujrz to, co ujrzeli. Istota, bardzo szeroka w barach i przez to bardzo krpa, a przy tym szczupa w talii, miaa par krtkich wochatych ng, ale nie miaa gowy ani zreszt szyi. Natomiast na piersi, w miejscu, gdzie ludzie maj brodawki, znajdowao si dwoje penych ycia migdaowych oczu, poniej za niewielka wypuko z par nozdrzy i okrgy, ale bardzo rozcigliwy otwr, ktry przy mwieniu przybiera najrozmaitsze ksztaty zalenie od wydawanych dwikw. Gavagai odszed, by si z nim naradzi; kiedy pokazywa mu przybyszw, ten wyranie przytakiwa, a czyni to, pochylajc ramiona, jakby si kania. Podszed do goci i ozwa si mniej wicej w te sowa: Ouiii, ouioioioi, aueua! Na znak przyjani wdrowcy dali mu czark wody. Blemia z sczka, ktry mia ze sob, wyj jakby somk, wsun j w otwr poniej nozdrzy i zacz zasysa wod. Potem Baudolino podarowa mu wielki kawa sera. Blemia wzi ser do ust, ktre rozcigny si nagle do wielkoci ksa, i cay ser znikn w tej otchani. Rzek blemia: Euaoi oea! Potem pooy do na piersi, to znaczy na czole, jakby co przysiga, pozdrowi naszych przyjaci oboma rkami i oddali si midzy paprocie. Przybdzie przed nami powiedzia Gavagai. Blemia nie biegnie jak jednonogi, ale i tak szybciej ni te powolne zwierzta, na ktrych wy siedzi. Co to za zwierzta? Konie rzek Baudolino, ktry przypomnia sobie w tym momencie, e w krlestwie ksidza nie ma koni. Jakie jest konie? spyta zaciekawiony jednonogi. Jakie jest, kady widzi odpar Poeta. Jako te. Ja skada dziki. Wy ludzie moni, ktrzy podruje ze zwierztami jak konie. Teraz jednak posuchaj. Przed chwil powiedziae, e jednonodzy nie s przyjacimi blemiw. Nie s poddanymi krlestwa czy te prowincji? Och nie, jak i my s sugami prezbitera, a jak oni tako i szczudonodzy, pigmeje, olbrzymi, wielkousi, bezjzyczni, Nubijczycy, eunuchowie i satyry-niewidki. Wszyscy dobrzy chrzecijanie i wierni sudzy diakona i prezbitera. Nie przyjanicie si, bo jestecie inni? spyta Poeta. Co ma na myli, mwic inni? No, w tym samym sensie, w jakim ty jeste inny ni my i... Dlaczego jest inny ni wy? Boe przenajwitszy! wykrzykn Poeta. Przede wszystkim masz tylko jedn nog! My i blemiowie mamy dwie! Take wy i blemiowie ma jedn, jeli uniesie drug. 267

 Ale ty nie masz drugiej, by j opuci! Po co ma opuszcza nog, skoro jej nie ma? Czy ty musi opuszcza trzeci nog, skoro jej nie ma? Do tej wymiany zda wtrci si pojednawczym tonem Boidi: Posuchaj, Gavagai, przyznasz chyba, e blemia nie ma gowy. Jake nie ma gowy? Ma oczy, nos, usta, mwi, je. Jakby to robi, gdyby nie ma gowy. Czy nie zauwaye jednak, e nie ma szyi, a nad ni tej okrgej rzeczy, ktr ty te masz na szyi, on za nie? Co to znaczy zauwaye? Widziae, zdae sobie spraw, e wiesz! Moe ty powiada, e on nie we wszystkim jest taki jak ja, e moja matka nie moe pomyli mnie z nim. Ale ty te nie jest taki jak twj przyjaciel, bo on ma znak na policzku, a ty nie. I twj przyjaciel jest inny ni ten czarny jak jeden z magw, a ten inny ni tamten z czarn brod jak rabin. Skd wiesz, e mam brod jak rabin? spyta z nadziej Solomon, ktry najwyraniej myla w tym momencie o zaginionych pokoleniach i zwrot uyty przez Gavagaia by dla oczywistym znakiem, e zamieszkay one w tym krlestwie. Widziae innych rabinw? Ja nie, ale wszyscy w Pndapetzim mwi: broda jak u rabina. Rzek Boron: Ujmijmy rzecz krtko. Ten jednonogi nie umie dostrzec rnicy midzy sob i blemia, jak my nie widzimy jej midzy Porcellim i Baudolinem. Jeli si zastanowi, dzieje si tak, kiedy dochodzi do spotkania ludzi obcych. Czy umiecie dostrzec rnic midzy dwoma Murzynami? Masz racj powiedzia Baudolino lecz blemia i jednonogi to nie to samo co my i Murzyni, ktrych widzimy tylko wtedy, gdy udamy si do ich kraju. Oni tutaj yj razem w jednej prowincji i Gavagai odrnia jednego biernie od drugiego, bo przecie tego, ktregomy dopiero co widzieli, nazywa swoim przyjacielem, innych za nie. Posuchaj uwanie, Gavagaiu: powiedziae, e w tej prowincji mieszkaj wielkousi. Wiem, kim s wielkousi, to ludzie prawie tacy sami jak my, tyle e maj ogromne uszy, ktre sigaj im do kolan, a kiedy robi si zimno, otulaj si nimi jak paszczem. Czy s wanie tacy? Tak, jak my. Ja te ma uszy. Lecz nie do kolan! Na Boga ywego! Ty te ma uszy znacznie wiksze ni twj przyjaciel tutaj. Lecz nie jak wielkousi, do diaska! Kady ma takie uszy, jakie daje mu matka. 268

 Dlaczego wic powiadasz, e skiapodzi i blemiowie yj we wzajemnej nienawici? Przez bdne mylenie. Jakie? To chrzecijanie, ktrzy bdz. Oni phantasiastoi. Oni mwi susznie, jako i my, e Syn nie jest tej samej natury co Ojciec, poniewa Ojciec istnieje od pocztku czasw, Syn za jest stworzony przez Ojca i nie z potrzeby, ale wedle woli. Tak wic Syn jest przybranym synem Boga, prawda? Blemia mwi: owszem, Syn nie ma tej samej natury co Ojciec, lecz to Sowo nie moe zmieni siebie w ciao, choby tylko jako przybrany syn. Tak zatem Jezus nigdy nie sta si ciaem, a to, co widz apostoowie, by jeno... jakby rzec... phantasma... Pozorem. No wanie. Oni mwi, e tylko zjawa Syna ponosi mier na krzyu, e nie rodzi si w Betlejem, nie rodzi si z Maryi, tylko pewnego razu nad rzek Jordan ukazuje si przed Janem Chrzcicielem i wszyscy mwi: och! Ale jeli Syn nie jest ciaem, dlaczego mwi: ten chleb jest moim ciaem? No i oni nie przyjmuje komunii z chleba i burq. Moe dlatego, e musieliby ssa wino, czy jak je tam zwiesz, przez somk rzuci Poeta. A wielkousi? spyta Baudolino. Och, dla nich niewane, czym jest Syn, kiedy zstpuje na ziemi. Oni myli tylko o Duchu witym. Posucha: oni powiada, e chrzecijanie na zachodzie myli, e Duch wity jest z Ojca i Syna. Oni przeczy i gosi, e z Syna dodano pniej i w konstantynopolskim wyznaniu wiary tak si nie mwi. Dla nich Duch wity jest tylko z Ojca. Myl przeciwnie ni pigmeje. Pigmeje mwi, e Duch wity jest tylko z Syna, z Ojca nie. Wielkousi nie cierpi nade wszystko pigmejw. Przyjaciele rzek Baudolino, obracajc si do swoich kompanw. Zda mi si rzecz niewtpliw, e rozmaite yjce w tej prowincji rasy nie zwaaj zgoa na rnice cielesne, na kolor ni ksztat, jak czynimy to my, ktrzy nawet widzc kara, uznajemy go za bd natury. Natomiast, podobnie zreszt jak wielu naszych uczonych mw, wielk wag przykadaj do odmiennoci pogldw na natur Chrystusa czy te witej Trjcy, o czym niejedno syszelimy w Paryu. Taki ju maj sposb mylenia. Starajmy si go zrozumie, inaczej bowiem bdziemy si wiecznie wpltywa w nie koczce si dysputy. Niechaj tak bdzie, udawajmy, e blemiowie s jak skiapodzi, a to, co myl sobie o naturze naszego Pana, w istocie rzeczy nas nie obchodzi. Z tego, co pojem, wynika, e skiapodzi wyznaj straszn herezj Ariusza powiedzia Boron, ktry z nich wszystkich najwicej ksig przeczyta. I co z tego? spyta Poeta. Niech takimi sprawami kopocz si Greczyni. My, ludzie pnocy, bardziej troszczylimy si o to, ktry papie jest prawdziwy, a ktry jest 269

antypapieem. I pomyle tylko, e wszystko zaleao od kaprysu Reginalda, mojego pana. Kady ma swoje uomnoci. Susznie gada Baudolino, zachowujmy si jak gdyby nigdy nic i popromy tego czeka, by zaprowadzi nas do swego diakona, ktry niewiele znaczy, ale przynajmniej nosi imi Jan. Poprosili wic Gavagaia, by poprowadzi ich do Pndapetzim, i jednonogi ruszy umiarkowanymi susami, by konie mogy dotrzyma mu kroku. Po dwch godzinach dotarli do skraju morza paproci i znaleli si wrd gajw oliwnych i sadw; pod drzewami siedziay, przygldajc si im z zaciekawieniem, istoty o prawie czowieczych rysach twarzy, pozdrawiajce ich rkami, ale wydajce z siebie tylko jakie niewyrane dwiki. S to wyjani Gavagai istoty pozbawione jzyka, yjce poza miastem, gdy s messalianami, wierz, e do nieba mona si dosta tylko dziki niemej i nie ustajcej modlitwie, bez przyjmowania sakramentw bez praktykowania miosierdzia i innych form umartwiania, bez innych czynnoci obrzdowych. Dlatego nie pokazuj si nigdy w kocioach Pndapetzim. S przez wszystkich le widziani, uwaaj bowiem, e take praca jest dobrym uczynkiem, a przez to czym zbdnym. yj w wielkim ubstwie, ywi si owocami z tych drzew, ktre nale do caej wsplnoty i z ktrych oni korzystaj bez adnego umiaru. Poza tym s jak wy, nieprawda? droczy si z nim Poeta. Jak my, kiedy milczymy. Gry byy coraz bliej, a im bliej, tym lepiej wdrowcy widzieli ich natur. Przy kracu strefy kamienistej wznosiy si stopniowo mikkie tawe pagrki, jakby podsun Colandrino kupki ubitej mietany, nie, waty cukrowej, skde, usypane jedne obok drugich kopczyki piachu, tworzce jakby las. Dalej wida byo przypominajce palce skalne iglice, ktre byy przykryte jakby czapkami z ciemniejszej skay, czasem w ksztacie kaptura, a czasem prawie cakiem paskiej, wystajcej z przodu i z tyu czaszy. Z bliska ich zarys traci strzelisto i kada z iglic bya podziurawiona niczym ul, a wreszcie wdrowcy pojli, e s to kamienne domy czy te zajazdy, w ktrych wydrono groty, przy czym do kadej docierao si osobnymi schodami z drewna, a poszczeglne schody czyy si z sob na podestach i wszystkie razem tworzyy na kadej ze skalnych ostrg powietrzny labirynt. Mieszkacy, z daleka podobni do mrwek, przebiegali nim wawo to w gr, to w d. W rodku miasta wida byo prawdziwe domy i paacyki, ale take osadzone w skale, z ktrej wystaway nieliczne fragmenty fasady zawsze wysoko umieszczone. Nieco dalej rysowa si nieregularny ksztat wikszego masywu, take podziurawionego grotami, ale tym razem o rysunku bardziej geometrycznym, pokazujcym okna czy drzwi, przy czym tu i wdzie spord tych arkad sterczay altany, tarasy, balkoniki. Niektre z wej byy zasonite barwn portier, inne matami uplecionymi ze somy. Krtko 270

mwic, znaleli si pord do dzikich gr, a jednoczenie w samym rodku ludnego i ttnicego yciem miasta, aczkolwiek nie tak wietnego, jak mogliby oczekiwa. O tym, e miasto ttnio yciem i byo ludne, wiadczy tum krztajcy si, nie powiemy po ulicach i placach, ale po miejscach midzy skalnymi iglicami i ostrogami, masywami i naturalnymi wieami. W tym wielobarwnym tumie nasi wdrowcy dostrzegli psy, osy i liczne wielbdy, ktre widzieli ju na pocztku podry, lecz nigdy w takiej liczbie i rozmaitoci jak tutaj a to z jednym garbem, a to z dwoma, a to czasem nawet z trzema. Zobaczyli te popisujcego si przed gromad mieszkacw poykacza pomieni, ktry w dodatku trzyma na smyczy panter. Najbardziej ze wszystkich zwierzt zdumiay ich bardzo wawe czworonogi zaprzgnite do wzkw: miay tuw rebaka, do dugie nogi z kopytami jak u wou, byy te, w due kasztanowe ctki, a przede wszystkim miay nadzwyczajnie dugie szyje zakoczone wielbdzi gow z dwoma rkami. Gavagai wyjani, e zw si camelopardus i bardzo trudno je schwyta, gdy umykaj tak prdko, e tylko skiapodzi potrafi je dogoni, by chwyci na ptl. Cho brakowao tu ulic i placw, cae miasto byo jednym olbrzymim targowiskiem i w kadym wolnym miejscu kto rozstawi namiot, zbudowa pawilon, rozwin na ziemi dywan, uoy na dwch kamieniach blat stou. I wszdzie widzieli stosy owocw, kaway misa (ulubionym byo, jak si zdaje, miso camelopardusa), dywany utkane we wszystkie kolory tczy, stroje, noe z czarnego obsydianu, kamienne topory, gliniane czarki, naszyjniki z maych koci, czerwone i te kamyki, kapelusze najosobliwszych ksztatw, chusty, pledy, kasety z rzebionego drewna, narzdzia do pracy na roli, szmaciane piki i lalki dla dzieci, a dalej amfory wypenione bkitnymi, bursztynowymi, rowymi i cytrynowymi pynami, miseczki z pieprzem. Jedyne, czego nie widzieli na tym targu, to przedmioty z metalu i kiedy zagadnli o t spraw Gavagaia, okazao si, e nie zna takich sw jak: elazo, metal, brz czy mied bez wzgldu na to, w jakich jzykach wypowiada te nazwy Baudolino. Wymijali w tym tumie zabieganych jednonogich, ktrzy posuwajc si susami, przenosili na gowach wypenione po brzegi kosze, blemiw, prawie zawsze w odosobnionych grupkach albo za straganami z orzechami kokosowymi, wielkouchych z rozwianymi uszami poza niewiastami, ktre przyciskajc je rk do piersi jak chust, wstydliwie okryway sobie ono. Nie brakowao te innych, wygldajcych, jakby wyszli prosto z jednej z tych ksiek z mirabiliami na miniaturach, przy ktrych Baudolino wpada w taki zachwyt, kiedy piszc listy do Beatrycze, szuka natchnienia. Spostrzegli istoty, bez wtpienia pigmejw, o bardzo ciemnej skrze, ze somian przepask na biodrach i przewieszonym przez rami ukiem, ktrego uywali, prowadzc, zgodnie ze sw natur, odwieczn wojn z urawiami, wojn przynoszc wida niejedn wiktori, gdy wielu z nich proponowao przechodniom swe ofiary zawie271

szone na dugim kiju niesionym przez czterech z nich, po dwch z kadego koca. Poniewa pigmejowie byli mniejsi od urawia, ptaki zawieszone za nogi wlokyby si po ziemi, dlatego przywizywali je za szyje, tak by bruzd w pyle drogi pozostawiay apy. Oto szczudonodzy, a cho nasi przyjaciele czytali o nich w ksigach, przygldali si teraz z zaciekawieniem tym istotom o prostych nogach pozbawionych staww kolanowych, stpajcym sztywno na koskich kopytach. Ale ich uwag zwrcio przede wszystkim to, e mczyznom fallus zwisa z piersi, a niewiasty miay w tyme miejscu wagin, ktrej jednak nie byo wida, gdy zakryway j zwizan na plecach chust. Zgodnie z tradycj ludzie ci zajmowali si wypasem szeciorogich kz i, rzeczywicie, przyprowadzili te zwierzta, by sprzeda je na targu. Tak wanie napisano w ksigach szepta oczarowany tym wszystkim Boron. Potem doda ju na gos, by usysza go Ardzrouni: I byo te napisane, e nie ma prni. A zatem: skoro istniej szczudonodzy, nie istnieje prnia. Ardzrouni wzruszy ramionami i ca uwag skupi na rozgldaniu si, czy w ktrej z ampuek nie ma pynu na rozjanianie skry. W celu uspokojenia gorczkowej krztaniny wszystkich tych ludzi od czasu do czasu przechodzili mczyni czarni jak wgiel, wysocy, obnaeni do pasa, w spodniach wedle mauretaskiej mody i biaych turbanach, uzbrojeni tylko w ogromne nabijane guzami maczugi, ktre od jednego uderzenia mogy powali wou. Poniewa mieszkacy Pndapetzim gromadzili si, gdy tylko spostrzegli, e przechodz cudzoziemcy, a przede wszystkim pokazywali sobie palcami konie, ktrych nigdy oczywicie nie widzieli, czarni mczyni brali tum w karby, a wystarczyo im zakrci maczugami, by dokoa robio si miejsce. Uwagi Baudolina nie uszo i to, e kiedy tum gstnia, wanie Gavagai dawa znak czarnym mczyznom. Z gestykulacji wielu obecnych mona si byo domyli, e chtnie suyliby za przewodnikw tak znamienitym gociom, ale nie ulegao wtpliwoci, i Gavagai postanowi zatrzyma ich dla siebie, puszy si bowiem, jakby chcia powiedzie: Moi s, i niech nikt si nie way ich tkn! Jeli za chodzi o czarnych mczyzn, byli oni, jak owiadczy Gavagai, nubijsk gwardi diakona, ktry sprowadzi ich z gbi Afryki, ale z czasem przestali by cudzoziemcami, gdy niejedno pokolenie urodzio si ju w okolicach Pndapetzim. Za diakona gotowi byli odda ycie. A wreszcie ujrzeli wyrastajcych o wiele szerokoci doni nad innych, znacznie wyszych nawet od Nubijczykw, olbrzymw, ktrzy byli nie tylko olbrzymami, lecz take istotami jednookimi. Byli rozczochrani, le ubrani i zajmowali si wyjani Gavagai dreniem pomieszcze mieszkalnych w skaach albo wypasem owiec i byda, a w tym rzemiole nikt im nie mg dorwna, gdy potrafili zmusi do ulegoci byka, chwytajc go za rogi, jeli za jaki baran oddali si od stada, nie potrzebowali psa do 272

jego zagonienia, wystarczyo im bowiem wycign rami, zapa go za sier i przenie na waciwe miejsce. Czy ich take traktujecie jak wrogw? spyta Baudolino. Tutaj nikt nie jest niczyim wrogiem zapewni go Gavagai. Widzi wszak, wszyscy sprzedaje i kupuje jak przystoi dobrym chrzecijanom. Potem kady wraca do domu, nie jest razem, kiedy je albo pi. Kady myli, co chce, nawet jeli jest w bdzie. A olbrzymi s w bdzie?... I to jakim! W najgorszym z najgorszych! Oni jest artotyryci, wierzy, e podczas Ostatniej Wieczerzy Jezus konsekruje chleb i ser, albowiem, oni powiada, byo to zwyke poywienie starodawnych patriarchw. Przyjmuje wic bluniercz komuni z chleba i sera i uwaa za heretyka kadego, kto przyjmuje burq. Ale tutaj prawie wszyscy tkwi w bdzie poza jednonogimi. Czy nie powiedziae, e w tym miecie s te eunuchowie? Czy i oni tkwi w bdzie? Lepiej, bym nie mwi o eunuchach, zbyt potni. Oni nie miesza si midzy zwykych ludzi. Ale myli inaczej ni ja. Mniemam, e poza myleniem niczym si od ciebie nie rni... Czy ja ma co innego ni oni? Diabli nadali z tym kulasem! strapi si Poeta. Obcujesz z niewiastami? Z niewiastami jednonogi, a jake, bo one nie tkwi w bdzie. A niech to! I swoim jednonkom wkadasz w wiadomo co, ale gdzie ty masz ow rzecz? Jak wszyscy, tu, za nog. Pominwszy fakt, e ja nie mam tej rzeczy za nog i widzielimy dopiero co ludkw, ktrzy nosz j nad ppkiem, chyba to chocia wiesz, e eunuchowie owej rzeczy nie maj i z niewiastami nie obcuj? Moe eunuchom niewiasty si nie podoba. Moe sedno sprawy w tym, em nigdy nie widzi w Pndapetzim eunuszki. Biedacy, moe si podoba, ale nie znajduje eunuszki, a nie moe obcowa z blemijk albo wielkouszk, bo ta tkwi w bdzie? A czy zauwaye, e olbrzymi maj tylko jedno oko? I ja. Spjrz, zamykam to i zostaje tylko drugie. Jednym sowem, blemiowie tkwi w bdzie, olbrzymi tkwi w bdzie, a tylko skiapodzi nie powiedzia Baudolino. A co myli ten wasz diakon? Diakon nie myli. On rozkazuje. Kiedy tak rozprawiali, jeden z Nubijczykw rzuci si przed konia Colandrina, przyklkn i wycigajc ramiona, a skaniajc gow, wypowiedzia kilka sw w nieznanym jzyku, z tonu mona si byo jednak domyli, e jest to modlitwa czowieka strapionego. 273

 Czego pragnie? spyta Colandrino. A Gavagai odpar, e Nubijczyk zaklina w imi Boe, by uci mu gow tym piknym mieczem, ktry Colandrino ma u swego boku. Pragnie, bym go zabi? A dlaczego? Na twarzy Gavagaia pojawi si wyraz wiadczcy o zakopotaniu. Nubijczycy to bardzo dziwni ludzie. Ty wie, to circumcelliones. Dobrzy wojownicy tylko z tej przyczyny, e pragn mczestwa. Nie ma wojny, to chce od razu mczestwo. Nubijczyk jest jak dziecko, chce od razu tego, co mu si podoba. Powiedzia co Nubijczykowi i ten oddali si ze spuszczon gow. Kiedy poprosili Gavagaia o wicej informacji na temat circumcelliones, ten wyjani, e circumcelliones to Nubijczycy. Potem zauway, e zmierzch ju bliski, e targ zamiera i e czas uda si do wiey. Rzeczywicie, tum zacz rzedn, sprzedajcy zbierali swoje towary do wielkich koszw; z wielu arkad widocznych w skale to tu, to tam spuszczano liny i wcigano do domw towary. Wszdzie ludzie pili si po schodach i wkrtce cae miasto opustoszao. Robio teraz wraenie wielkiego cmentarza z niezliczonymi loculi, ale potem stopniowo w oknach i drzwiach pojawio si wiato znak, e mieszkacy Pndapetzim rozniecaj ogie w kominkach i zapalaj kaganki, przygotowujc si do wieczornego ycia. Dziki jakim niewidocznym otworom dym z tych wszystkich pomieni uchodzi z wierzchokw iglic i ostrg i na bledncym ju niebie pojawiy si pasma ciemnych piropuszy, ktre wyej nikny gdzie wrd chmur. Przeszli niewielki ju odcinek drogi przez Pndapetzim i dotarli na plac, po ktrego drugiej stronie nie byo adnego widocznego przejcia w grskim murze. Zobaczyli jedyn wykonan ludzk rk w caym miecie, aczkolwiek osadzon do poowy w skale, budowl. Bya to wiea, a waciwie frontowa cz wielopoziomowej wiey, szerokiej u podstawy i zwajcej si ku grze, lecz nie tak jak stos coraz mniejszych podpomykw tworzcych kolejne warstwy. Z jednego na drugi poziom prowadzia spiralna galeria, a mona si byo domyli, e wchodzia te w ska, wijc si od podstawy do szczytu budowli. Caa wiea skadaa si z wielkich, ukowo sklepionych wej przylegajcych do siebie tak, e nie byo midzy nimi adnej wolnej przestrzeni, lecz tylko oddzielajce je ociea, i wygldaa jak tysicoki potwr. Solomon powiedzia, e tak musiaa wyglda wiea zbudowana w Babel przez okrutnego Nemroda, ktry chcia urga w ten sposb Bogu, zawsze niechaj bdzie bogosawiony. A ta oznajmi Gavagai z pewn dum ta jest paacem diakona Johannesa. Teraz wy si zatrzymuje i czeka, bo on wie, e wy przybywa, i przygotowa uroczyste powitanie. Ja idzie. Dokd? Ja nie moe wej do wiey Kiedy was przyjmie diakon, ja wraca. Ja wasz przewod274

nik w Pndapetzim, nigdy nie opuszcza. Uwaga na eunuchw, on jest mczyzna mody... wskaza palcem Colandrina a im modzi si podobaj. Ave, evcharisto, salam. Wyprostowany na swojej nodze, wykona co w rodzaju wojskowego ukonu, odwrci si i po chwili by ju daleko.

30. Baudolino poznaje diakona Jana

Kiedy znaleli si w odlegoci pidziesiciu krokw od wiey, zobaczyli wychodzcy z niej orszak. Przodem sza chorgiew Nubijczykw, ale bardziej wystrojonych ni tamci na targu: od pasa w d okryway ich biae przepaski, ciasno spowijajce nogi, przesonite czciowo spdniczk, ktra sigaa do poowy ud; torsy mieli obnaone, ale na ramionach czerwone pelerynki, a na szyjach pyszniy si skrzane naszyjniki, w ktrych osadzono kolorowane kamyki, nie klejnoty, lecz kamyki z oyska rzeki, uoone jednak w jaskraw mozaik. Na gowach biae kaptury z mnstwem frdzelkw. Na ramionach, nadgarstkach i palcach nosili bransolety i piercienie z plecionego sznura. Pierwszy szereg gra na piszczakach i bbnach, drugi opiera na barkach ogromne maczugi, trzeci by uzbrojony tylko w przewieszone przez pier uki. Za nimi szed niewtpliwie zastp eunuchw, okrytych obszernymi i mikko opadajcymi szatami, umalowanych jak niewiasty, w turbanach wysokich jak katedry. Idcy porodku nis tac z podpomykami. A na koniec midzy dwoma Nubijczykami, ktrzy wymachiwali mu nad gow wachlarzami z pawich pir, kroczy bez wtpienia najwikszy dostojnik z caego tego orszaku: na gowie mia wysoki jak dwie katedry turban, ktry by splotem wielobarwnych pasm jedwabiu, w uszach wisiorki z barwionych kamykw, na ramionach bransolety z pstrokatych pir. Take on ubra si w sukni sigajc ziemi, ale cinit w pasie szerok na do przepask z bkitnego jedwabiu, a na piersi zwiesza mu si malowany krzy z drewna. By to czowiek w podeszym wieku i szminka na wargach oraz bistr na powiekach kontrastoway ze zwiotcza i pok skr, uwydatniajc jeszcze bardziej podwjny podbrdek, ktry trzs si przy kadym kroku. Mia pulchne donie i bardzo dugie, pokryte rowym lakierem, ostre jak brzytwa paznokcie. Orszak zatrzyma si przed gomi, Nubijczycy ustawili si w dwa rzdy, eunuchowie znikomej rangi przyklknli, a ten z nich, ktry nis tac, skoni si i ofiarowa im podpomyki. Baudolino i jego ludzie, w pierwszej chwili niepewni, co maj czyni, potem zsiedli z koni i przyjli kawaki podpomykw; uli je, jak nakazywaa grzeczno, i kaniali si. Na powitanie wystpi w kocu najwaniejszy eunuch, ktry pad 276

twarz na ziemi, a nastpnie wsta i zwrci si do nich po grecku: Od dnia narodzin naszego Pana Jezusa Chrystusa czekalimy na wasz powrt, jeli w istocie jestecie tymi, za ktrych was bierzemy, i z blem dowiaduj si, e dwunastego z was, lecz jako i wy pierwszego spord wszystkich chrzecijan, sprowadzia na manowce okrutna natura. Dam naszym gwardzistom rozkaz, by bez znuenia wpatrywali si w horyzont, czekajc na jego przybycie, a na razie ycz wam radosnego pobytu w Pndapetzim rzek wysokim gosem. W imieniu diakona Jana powiadam to ja, Praxeas, najwyszy przeoony eunuchw dworskich, protonotariusz prowincji, jedyny legat diakona przy ksidzu, najwyszy kustosz i logoteta tajemnego szlaku. Powiedzia to tak, jakby taka liczba godnoci miaa zrobi wraenie nawet na magach. Starczy ju! mrukn pod nosem Aleramo Scaccabarozzi, zwany Ciula. To ci dopiero! Baudolino wiele razy rozmyla o tym, jak przedstawi si ksidzu, ale nigdy jak przedstawi si przeoonemu eunuchw na subie diakona owego ksidza. Teraz doszed do wniosku, e najlepiej trzyma si tego, co ustalili poprzednio. Panie rzek dowiedz si, e nasze serca przepenia rado, gdy dotarlimy do szlachetnego, bogatego i cudownego miasta Pndapetzim, a podczas caej podry nigdy nie widzielimy miast pikniejszych i bardziej kwitncych od tego. Przybywamy z daleka, by wrczy ksidzu Janowi najwiksz relikwi wiata chrzecijaskiego, kielich, z ktrego Jezus pi wino podczas Ostatniej Wieczerzy. Niestety, zawistny demon rozpta przeciwko nam moce natury i przez to jeden z naszych braci zabdzi, ten wanie, ktry mia piecz nad darem, a take innymi wiadectwami naszego szacunku dla ksidza Jana... A byo to sto sztabek czystego zota, dwiecie wielkich map, korona z tysica funtw zota wysadzana szmaragdami, dziesi sznurw bezcennych pere, osiemdziesit skrzy koci soniowej, pi soni, trzy oswojone lamparty, trzydzieci psw antropofagw i trzydzieci bykw bojowych, trzysta kw soniowych, tysic panterzych skr i trzy tysice blokw hebanu doda Poeta. Syszelimy o tych nie znanych nam bogactwach i substancjach, w ktre obfituj ziemie po stronie zachodzcego soca powiedzia Praxeas, ktremu rozbysy oczy chwaa niechaj bdzie Bogu, e mog je zobaczy, nim opuszcz ten pad ez. Nie moesz zamkn na kdk tej swojej przekltej gby? sykn stojcy za Poet Boidi, dajc mu kuksaca w plecy. Co bdzie, jeli Zosima tu dotrze i zobacz, e jest jeszcze bardziej goy ni my? Milcz! warkn przez zby, nie poruszajc wargami, Poeta. Rzeklimy ju, e wmiesza si w to demon, a demon pore wszystko. Poza Gradalisem. Lecz w tej chwili potrzebny nam cho jeden dar, jakikolwiek, by pokaza, e nie 277

jestemy hoyszami sykn znowu Boidi. Moe gow Chrzciciela zaproponowa szeptem Baudolino. Zostao nam wszystkiego pi odpar, nadal nie poruszajc wargami, Poeta ale niewane, pki tu jestemy, z pewnoci nie moemy chepi si pozostaymi czterema. Tylko Baudolino wiedzia, e wraz z t po Abdulu maj jeszcze sze gw. Wyj jedn z sakwy i poda Praxeasowi, mwic, e na razie pki nie ma hebanu, lampartw i wszystkich tych innych piknych rzeczy chc wrczy diakonowi jedyn relikwi, jaka pozostaa na ziemi po tym, ktry udzieli chrztu naszemu Panu. Praxeas przyj ze wzruszeniem dar, bezcenny w jego oczach z powodu wieccej szkatuy, i z pewnoci uzna, e jest wykonana z owej drogiej tej substancji, o ktrej kryo tyle opowieci. Pragnc jak najprdzej odda cze witym resztkom, z min czowieka ogldajcego kady dar skadany diakonowi otworzy bez najmniejszego trudu relikwiarz (ten wanie musia nalee do Abdula, gdy piecz zostaa ju zerwana pomyla Baudolino), wzi w rce brunatn i wysuszon gow, wytwr rzemiosa Ardzrouniego, i wykrzykn urywanym gosem, e nigdy w yciu nie patrzy na rwnie cenn relikwi. Potem zapyta, jakich imion ma uywa, zwracajc si do swoich czcigodnych goci, jako e tradycja przypisaa im wiele imion i nikt ju nie wie, ktre s prawdziwe. Baudolino odpowiedzia bardzo przezornie, e przynajmniej pki nie stan przed obliczem ksidza, pragn, by nazywano ich imionami, pod jakimi byli znani na Zachodzie, i poda prawdziwe imiona. Praxeas doceni wymowno dwiku imion takich, jak Ardzrouni i Boidi, uzna za podniose imiona Baudolino, Colandrino i Scaccabarozzi i pomyla o egzotycznych krainach, kiedy pady imiona Porcelli i Cuttica. Oznajmi, e szanuje ich powcigliwo w tej sprawie. A teraz prosz do rodka rzek na zakoczenie. Godzina ju pna i diakon przyjmie was dopiero jutro. Dzisiejszego wieczoru bdziecie moimi gomi i zarczam, e nigdy nie wydano bogatszej i wystawniejszej uczty, a skosztujecie takich smakoykw, e z pogard pomylicie o tych, jakimi raczono was w krajach, nad ktrymi zachodzi soce. Ale odziani s w takie szmaty burkn Poeta e nasze niewiasty wolayby ukrzyowa ma, ni woy na siebie co podobnego. Wyprawilimy si w dalek drog i wycierpielimy to, co wycierpielimy, eby zobaczy kaskady szmaragdw. Kiedy pisalimy list od ksidza, ty, Baudolino, wprost womitowae topazami, a ci tutaj maj dziesi kamykw, cztery sznureczki i myl, e s najbogatsi na caym wiecie! Milcz, jeszcze zobaczymy odpar szeptem Baudolino. Praxeas wprowadzi ich do wiey, a potem do pozbawionego okien salonu owietlonego kagankami na trjnogach, z rozoonym porodku dywanem, na ktrym usta278

wiono gliniane kielichy i tace, a dokoa nich rozoono poduszki, by mogli zasi ze skrzyowanymi nogami. Usugiwali im pnadzy i skropieni wonnymi olejkami modziecy, z pewnoci te eunuchowie. Przynieli napenione aromatycznymi mieszankami misy, w ktrych eunuchowie maczali palec, by dotkn nim potem patkw usznych i nozdrzy. Po zroszeniu si w ten sposb wonnociami pogaskali agodnie modziecw i zachcili ich do ofiarowania wonnoci gociom, ktrzy dostosowali si do miejscowych zwyczajw i tylko Poeta warkn, e gdyby ktry z tych modziecw go tkn, pstryknby palcami i tamtemu wyleciayby wszystkie zby. Wieczerza bya taka: wielkie misy z chlebem, czyli tutejszymi podpomykami; ogromna ilo gotowanych jarzyn, a wrd nich obfito kapusty, ktra nie dawaa zbyt mocnych woni, gdy dodano do niej rozmaite przyprawy; czary pene gorcego czarniawego sosu zwanego sorq do maczania podpomykw; Porcelli, ktry pierwszy sprbowa tej potrawy, zacz kasa, jakby jego gardo ogarn pomie, tak e reszta przyjaci nabieraa sosu z umiarem (potem przez ca noc palio ich pragnienie nie do ugaszenia); sucha i chuda rzeczna ryba, ktr nazywali thinsireta (To ci dopiero! szeptali nasi przyjaciele), panierowana grysikiem i dosownie spalona we wrzcym oleju, zapewne wiele razy ju uywanym; zupa z siemienia lnianego zwana marac, zdaniem Poety o posmaku gwna, a w niej strzpy misa drobiowego, lecz tak marnie ugotowanego, e twardego jak podeszwa, a Praxeas wyjani z dum, e to methagallinario (To ci dopiero! znowu trcali si okciami nasi przyjaciele); musztarda zwana cenfelec, sporzdzona z kandyzowanych owocw, ale zawierajca wicej pieprzu ni owocu. Przy kadym kolejnym daniu eunuchowie nabierali sobie zachannie i ujc, mlaskali, eby pokaza, jakie to wszystko smakowite, i jakby mwic gociom: Smakuje? Niebiaska rozkosz! Jedzenie brali rkami, rwnie zup, siorbic j z uoonej w ksztat muszli doni i mieszajc za kadym razem rne rzeczy, a potem napeniajc sobie jednym ruchem usta. Ale posugiwali si wycznie praw rk, lew bowiem trzymali na ramieniu chopca, ktry baczy, by przez cay czas mieli do jada. Odrywali lew do tylko wtedy, gdy chcieli si napi, a wwczas unosili dzban nad gow i z wysoka lali sobie strug wody do ust. Dopiero po zakoczeniu tej godnej nababw biesiady Praxeas da znak i weszli Nubijczycy, ktrzy do malekich czarek utoczyli biaego pynu. Poeta oprni swoj czark jednym haustem, twarz nabiegla mu krwi, wyda z siebie gos przypominajcy ryk i pad jak martwy, a wtenczas modziecy spryskali mu twarz wod. Praxeas wyjani, e u nich nie ronie drzewo winne i umiej robi jedynie napj alkoholowy burq, dokonujc fermentacji niezwykle pospolitej tutaj jagody. Cay kopot w tym, e moc napoju pozwala smakowa go jedynie maymi yczkami, a nawet maczajc tylko koniec jzyka w czarce. To naprawd nieszczcie, e nie maj owego wina, o ktrym pisz Ewangelie, gdy wskutek tego ksia z Pndapetzim za kadym razem, kiedy odpra279

wiaj msz, pograj si w zupenie niestosownym upojeniu i z trudem wytrzymuj do koca obrzdku. A drugiej strony, czego mona si spodziewa po tych potworach? powiedzia z westchnieniem Praxeas, odcigajc na bok Baudolina, podczas gdy inni eunuchowie, pord piskw wiadczcych o wielkim zaciekawieniu, ogldali elazn bro goci. Potworach? spyta z udawan prostodusznoci Baudolino. Miaem wraenie, e nikt tutaj nie widzi zadziwiajcego kalectwa u innych. Gdyby tylko usysza jednego z nich rzuci Praxeas z penym pogardy umiechem. yj tu razem od wiekw, przywykli do siebie nawzajem, a nie godzc si na dostrzeganie potwornoci innych, nie widz te wasnej. To potwory, o tak, podobniejsze do zwierzt ni do ludzi, a rozmnaaj si szybciej ni krliki. Takim ludem musimy rzdzi, i to bez litoci, bo inaczej nawzajem by si wytpili, kademu bowiem wasna herezja zamcia w gowie. Dlatego wanie ksidz zesa ich przed wiekami tutaj, na pogranicze krlestwa, by nie wzburzali swym wstrtnym wygldem jego poddanych, ktrzy, zapewniam, panie Baudolinie, s ludmi przepiknymi. Lecz jest rzecz naturaln, e natura podzi te potwory, i trudno nawet wyjani, dlaczego cay rodzaj ludzki nie zmieni si w potwory wskutek popenienia najstraszliwszej zbrodni, jak jest ukrzyowanie Boga Ojca. Baudolino zacz si domyla, e take eunuchowie tkwi w bdzie, i zada par pyta gospodarzom. Niektrzy spord potworw wyjani Praxeas wierz, e Syn by tylko przysposobiony przez Ojca, inni trwoni siy na dysput, kto pochodzi od kogo, i kady jako potwr popada w potworny bd, mnoc hipostazy boskiej Istoty i dochodzc do przekonania, i Najwysze Dobro skada si z trzech, a nawet czterech rnych substancji. Poganie! Jest tylko jedna substancja boska, ktra przejawia si w sprawach ludzkich na rne sposoby, czyli przez rne Osoby. Ta jedyna substancja, jako czynnik poczynajcy, jest Ojcem, jako poczty Synem, jako uwicajcy Duchem, lecz zawsze chodzi o t sam natur bosk: reszta jest jak maska, za ktr skrywa si Bg. Jedna substancja i jedna troista Osoba, nie za, jak twierdz niektrzy heretycy, trzy Osoby w jednej substancji. Jeli jednak tak jest, jeli Bg, zwa to dobrze, Bg jako cao, nie za poprzez swego przybranego potomka, przyj ciao, to wanie ten Bg cierpia na krzyu. Ukrzyowa samego Boga! Zdajesz sobie spraw? Tylko przeklta rasa moga zdoby si na taki gwat, a obowizkiem czowieka wierzcego jest pomci Ojca. adnej litoci dla przekltego rodu Adamowego. Odkd Baudolino zacz opowiada o podry, Niketas sucha w milczeniu i nie przerywa. Teraz uczyni to jednak, gdy spostrzeg, e jego rozmwca nie ma pewnoci, jak powinien interpretowa to, co powiedzia. 280

 Mylisz, e eunuchowie nienawidzili rodzaju ludzkiego, gdy przeze cierpia Ojciec, czy te przyjli sw herezj, gdy nienawidzili rodzaju ludzkiego? Zadaj sobie to pytanie od tamtego wieczoru, a nie umiem na nie odpowiedzie. Wiem, jak biegn myli eunuchw. Wielu ich poznaem w paacu cesarskim. Staraj si skupia w swych rkach jak najwicej wadzy by da upust zawici wobec tych, ktrym dane jest poczyna. W cigu wielu lat zdobyem jednak nie lada dowiadczenie i wyczuwaem, e rwnie wielu, ktrzy eunuchami zgoa nie s, wykorzystuje wadz, eby wyrazi to, czego inaczej wyrazi by nie umieli. By moe rozkazywanie jest namitnoci gwatowniejsz ni mio. Mj niepokj wzbudziy take inne rzeczy. Posuchaj: eunuchowie z Pndapetzim byli kast, ktra odtwarzaa si drog wyboru, bo przecie ich natura na inne sposoby nie pozwalaa. Praxeas powiedzia, e od wielu pokole starsi wybieraj powabnych modziecw i skazuj ich na los eunuchw, zyskujc sobie w ten sposb najpierw sugi, potem spadkobiercw. Ale skd brali tych penych wdziku i piknie zbudowanych modzikw, skoro caa prowincja Pndapetzim bya zamieszkana wycznie przez wybryki natury? Bez wtpienia sprowadzali eunuchw z obcych krajw. W wielu armiach i administracjach publicznych zdarza si, e ten, kto ma wadz, nie moe nalee do wsplnoty, ktr rzdzi, lepiej bowiem, by poddani nie budzili w nim tkliwoci ani uczucia, e jest jednym z nich. Moe tego wanie chcia ksidz, by w ten sposb utrzyma w ryzach tych kalekich i skonnych do buntu ludzi. By bez adnych wyrzutw sumienia posya ich na mier. Gdy z tego, co powiedzia Praxeas, pojem jeszcze dwie rzeczy. Pndapetzim byo ostatni wysunit placwk przed krlestwem ksidza. Dalej bya ju tylko gardziel midzy grami, prowadzca na inne terytorium, a na skaach nad ow gardziel rozmieszczono nubijskie strae, ktre s gotowe zrzuci lawin gazw na kadego, kto zapuci si w ten wwz. Zaraz za ujciem gardzieli rozcigaj si bezkresne moczary, ale to bagnisko jest tak zdradliwe, e ci, ktrzy sprbuj si na nie zapuci, gin w bocie lub na wiecznie ruchomych piaskach, a kiedy zapadn si choby do poowy ydki, ju si nie wydobd, a znikn pod powierzchni jak w otchaniach morza. Przez moczary wiedzie tylko jedna bezpieczna droga, ale znaj j wycznie eunuchowie, ktrych nauczono rozpoznawa j po okrelonych znakach. Tak zatem Pndapetzim to brama, osona, rygiel, ktry trzeba sforsowa, eby dosta si do krlestwa. Skoro bylicie pierwszymi od wiekw gomi, ta osona nie bya chyba zbyt trudna do pokonania. Przeciwnie. Praxeas mwi o tym w bardzo niejasnych sowach, jakby imi tych, ktrzy byli zagroeniem, zostao objte interdyktem, ale potem wyjani mi, aczkolwiek pgbkiem, e nad ca prowincj ciy zmora zagroenia ze strony wojowniczego 281

ludu Biaych Hunw, ktrzy w kadej chwili mog dokona najazdu. Gdyby dotarli do bram Pndapetzim, eunuchowie wysaliby jednonogich, blemiw i wszystkie inne potwory na pewn mier, byleby powstrzyma cho na chwil zwyciski pochd nieprzyjaci, potem za przeprowadziliby diakona przez gardziel, kazaliby zrzuci do gazw, by zagrodzi wszelkie przejcie, i wycofaliby si do krlestwa. Gdyby to si nie udao i dostaliby si do niewoli, to aby Biali Hunowie nie mogli zmusi torturami ktrego z nich do wskazania jedynej drogi do ziemi ksidza, wszystkim im wpojono, e w razie zagroenia niewol maj zay trucizn, ktr zawsze nosz na szyi, ukryt pod szatami. Okropne jest to, e Praxeas uwaa, i i tak si uratuj, gdy maj przecie ostatni tarcz, to jest Nubijczykw. To szczcie, powiada Praxeas, e naszego bezpieczestwa strzee korpus circumcelliones. Syszaem o tym, ale chodzio o wydarzenia, do jakich doszo wiele wiekw temu na wybrzeach afrykaskich. Mieszkali tam heretycy zwani donatystami, ktrzy utrzymywali, e Koci powinien by wsplnot witych, ale niestety w tej chwili wszyscy jego kapani s zdeprawowani. Tak wic ich zdaniem nikt nie moe udziela sakramentw i s w stanie cigej wojny z innymi chrzecijanami. Najbardziej rygorystycznymi z donatystw byli wanie barbarzycy czarnej rasy, circumcelliones, ktrzy chodzili po polach i dolinach, szukajc sposobnoci do powicenia ycia; rzucali si zza ska na wdrowcw z okrzykiem Deo laudes i grozili im maczugami, zmuszajc do tego, by ich zabili, tak bardzo pragnli zyska w ten sposb palm mczestwa. A poniewa przeraeni ludzie odmawiali, circumcelliones najpierw ograbiali ich z wszelkiego dobra, a potem roztrzaskiwali im gowy. Mylaem jednak, e ci gorliwcy dawno ju wymarli. Nubijczycy z Pndapetzim byli najwyraniej ich potomkami. Bd bezcenni podczas wojny, powiedzia mi Praxeas ze zwyk u niego pogard dla swoich poddanych, gdy chtnie ponios mier z rki wroga, a zanim nieprzyjaciele wybij ich co do jednego, eunuchowie zd zagrodzi gardziel. Lecz circumcelliones zbyt wiele stuleci czekaj na to wydarzenie, nikt bowiem nie najeda prowincji, i gryz wdzido, bo nie umiej y w pokoju. Nie mog napada i grabi potworw, gdy maj rozkaz ich broni, wic eby da upust swym pragnieniom, chwytaj goymi rkami dzikie zwierzta. Czasem wyprawiaj si na drugi brzeg Sambationu, na piaryska, gdzie yj chimery i mantykory, i bywa, e ktrego spotyka taki sam koniec jak Abdula. Tego im jednak za mao. Zdarza si i tak, e najgorliwsi z nich padaj ofiarami szalestwa. Praxeas dowiedzia si ju, e jeden z nich baga nas, bymy go cili. Inni, penic stra nad gardziel, rzucaj si ze ska i trudno im przeszkodzi. Eunuchom nie pozostaje nic innego, jak utrzymywa ich stale w stanie gotowoci, wmawiajc im, e Biali Hunowie s naprawd u bram, i dlatego Nubijczycy czsto bdz po rwninie, wytajc wzrok, skaczc z radoci na widok kadego odlegego oboczka kurzu, czekajc na najedcw z nadziej, ktr od stuleci pon z pokolenia na pokolenie. A poniewa nie wszyscy s 282

naprawd skonni do powicenia ycia, lecz tylko gosz dononie swe pragnienie mczestwa, by zapewni sobie dobre odzienie i straw, na razie trzeba trzyma ich w ryzach, dajc smakoyki i mnstwo burq. Zrozumiaem wic, dlaczego zawi eunuchw wzrasta z dnia na dzie. Musz przecie rzdzi potworami, ktrych nienawidz, i zawierza swe ycie egzaltowanym obartuchom i pijakom. Byo ju pno i Praxeas kaza gwardii nubijskiej odprowadzi ich do kwater naprzeciwko wiey, w stosunkowo niewielkim skalnym domu, w ktrym byo jednak do miejsca dla nich wszystkich. Wspili si powietrznymi schodami i wyczerpani wydarzeniami tego osobliwego dnia spali mocno do rana. Obudzi ich Gavagai, ktry stawi si chtny do usug. Nubijczycy donieli mu, e diakon gotw jest powita swoich goci. Wrcili wic do wiey i Praxeas poprowadzi ich osobicie zewntrznymi schodami na najwysze pitro. Tam weszli drzwiami do rodka i znaleli si w kolistym korytarzu z wieloma innymi drzwiami rozmieszczonymi jedne obok drugich niby rzd zbw. Dopiero pniej pojem, panie Niketasie, jak zaplanowano to pitro. Trudno to opisa, ale sprbuj. Zechciej wyobrazi sobie, e ten kolisty korytarz jest obrzeem krgu, w ktrego rodku jest take kolista komnata. Kade z drzwi korytarza prowadz do przejcia, jakby promienia, ktrym dochodzi si do pomieszczenia rodkowego. Gdyby jednak korytarze byy proste, kady, kto znalazby si w korytarzu kolistym, widziaby, co si dzieje w komnacie rodkowej, kady za, kto znalazby si w komnacie, widziaby osoby zapuszczajce si w promieniste przejcie. Ale kade przejcie byo z pocztku proste, a potem skrcao i prowadzio po linii krzywej do komnaty rodkowej. Dziki temu z korytarza obrzenego nie byo wida komnaty, co zapewniao bezpieczestwo jej mieszkacowi... Lecz i on mg dopiero w ostatniej chwili zobaczy nadchodzcych. To prawda, i ten szczeg natychmiast mnie uderzy. Zrozum, diakon, pan prowincji, by zabezpieczony przed niedyskretnymi spojrzeniami, ale jednoczenie jego eunuchowie mogli w kadej chwili przyby z niespodziewan dla wizyt. By winiem, ktrego nie mogli szpiegowa majcy nad nim piecz, ale i on nie mg szpiegowa ich. Ci twoi eunuchowie byli przebieglejsi od naszych. Opowiedz jednak o diakonie. Weszli. Wielka kolista komnata bya pusta, jeli nie liczy paru komdek. Wykonany z ciemnego drewna tron z baldachimem sta porodku. Na tronie siedziaa jaka posta otulona ciemnymi jak sam tron szatami, w turbanie na gowie, z twarz okryt zason. Na stopach miaa tak samo ciemne cimy i na doniach tak samo ciemne rkawicz283

ki, wskutek czego nie byo zupenie wida zarysu samej osoby. Po obu stronach tronu tkwiy po lewej i prawej rce diakona dwie inne osonite szczelnie postacie. Jedna z nich co jaki czas podsuwaa diakonowi do wdychania czar, w ktrej pony wonnoci. Diakon wcale nie chcia wcha kadzida, ale Praxeas dawa mu znak, ktry by baganiem i zarazem poleceniem, chodzio wic zapewne o jakie lekarstwo. Zatrzymajcie si pi krokw od tronu, zcie pokon. Nim jednak wypowiecie sowa powitania, zaczekajcie, a was o to poprosi szepn Praxeas. Czemu jest osonity? spyta Baudolino. Nie zadaje si pyta, tak mu si spodobao i ju. Uczynili, co im powiedziano. Diakon unis do i odezwa si po grecku: Od lat chopicych przygotowywano mnie na wasze przybycie. Mj logoteta wszystko mi ju powtrzy i z radoci bd was wspiera i goci w oczekiwaniu na waszego dostojnego towarzysza. Otrzymaem te wasz niezrwnany dar. Nie zasuyem na, tym bardziej e ta wita rzecz pochodzi od darczycw tak godnych czci. Mwi gosem niepewnym, jak kto cierpicy, a mimo to ten gos brzmia modzieczo. Baudolino nie szczdzi sw powitania tak przepojonych szacunkiem, e nikt nie mgby go potem oskary o to, i przechwala si przypisan mu godnoci. Lecz diakon zauway, e taka pokora jest oczywistym znakiem ich witoci, i nie byo na to adnej rady. Potem poprosi, by zasiedli na uoonych w pokrg w odlegoci piciu krokw od tronu jedenastu poduszkach, da znak, by podano im burq wraz ze sodkimi obwarzankami o zatchym smaku, i oznajmi, e pragnie dowiedzie si od nich, ktrzy odwiedzili bajeczny Zachd, czy naprawd s tam cuda opisane w wielu ksigach, jakie wpady mu w rce. Spyta, czy jest tam ziemia zwana Enotri, gdzie ronie drzewo, z ktrego sczy si napj przemieniony przez Jezusa w Jego krew. Czy w istocie tamtejszy chleb nie jest plackiem grubym ledwie na p palca, lecz kadego ranka pcznieje w cudowny sposb, kiedy zapiewa kogut, i pod zocist skrk przybiera ksztat mikkiego, uginajcego si przy dotyku owocu? Czy naprawd widuje si tam kocioy, ktre nie s wydrone w skale, czy paac wielkiego rzymskiego kapana ma stropy i belki z wonnego drewna sprowadzanego z legendarnej wyspy Cypr? Czy ten paac ma bramy z lazurowego kamienia i rogu rogatego wa, dziki czemu nikt, kto przez nie przechodzi, nie moe wnie do rodka trucizny, i okna z kamienia, ktry przepuszcza wiato. Czy w tamtym miecie jest wielka okrga budowla, w ktrej teraz chrzecijanie jedz lwy i na ktrej stropie wida doskonae rzeczywistej wielkoci imitacje soca i ksiyca, przemierzajcych sklepienie niebios wrd wykonanych rk czowieka ptakw wypiewujcych pene sodyczy pieni? Czy pod posadzk, take z przezroczystego kamie284

nia, pywaj samopywajce ryby z jasnego kamienia. Czy prawd jest, e kiedy wchodzi si do tej budowli, przy jednym z podestw jest otwr, przez ktry wida wszystkie rzeczy, jakie dziej si na wiecie, wszystkie potwory z gbin morskich, wit i zmierzch, rzesze zamieszkujce Ultima ule, pajczyn nici ksiycowej barwy porodku czarnej piramidy, patki biaej i zimnej substancji spadajce na Africa Perusta w miesicu sierpniu, wszystkie pustynie tego wiata, kad liter z kadej karty kadej ksigi, rowe zachody soca nad Sambationem, tabernaculum wiata umieszczone midzy dwiema lnicymi pytami, ktre odtwarzaj si w nieskoczono, obszary wodne, ktre s jak jeziora bez brzegw, byki, burze, wszelkie mrwki, jakie s na ziemi, kul, odwzorujc poruszenia gwiazd, sekretne pulsowanie wasnego serca i wasnych trzewi, a take odmienione po mierci oblicze kadego z nas. Kto opowiada tym ludziom takie bajdy? zastanawia si zgorszony Poeta, a w tym czasie Baudolino stara si udziela ostronych odpowiedzi, powiadajc, e z pewnoci liczne s cuda dalekiego Zachodu, aczkolwiek bywa, i wie olbrzymieje, przelatujc nad grami i dolinami, on za moe tylko owiadczy, e nigdy nie widzia, by tam, gdzie zachodzi soce, chrzecijanie zjadali lwy. Poeta szepn mu szyderczym tonem: A ju nigdy w dni postne... Spostrzegli, e sama ich obecno wystarczya, by rozpali wyobrani modziutkiego ksicia, ktry by stale zamknity w tym okrgym wizieniu i ktry yjc tam, gdzie wschodzi soce, nieuchronnie pogra si w marzeniach o mirabiliach zza zachodniego horyzontu, zwaszcza e szepta dalej Poeta, na szczcie po teutosku przyszo mu y w takim zafajdanym miejscu jak Pndapetzim. Potem diakon zda sobie spraw, e take jego gocie chcieliby si tego i owego dowiedzie, i powiedzia, e by moe po tylu latach nieobecnoci nie pamitaj ju, jak wrci do krlestwa, z ktrego wedle tradycji si wywodz, albowiem w cigu wiekw kolejne trzsienia ziemi i inne fenomena znacznie odmieniy gry i rwniny. Wyjani, jak trudno pokona gardziel i przej przez moczary, zwaywszy, e zaczyna si pora deszczowa i lepiej nie wyprawia si zbyt pospiesznie w drog. Poza tym moi eunuchowie oznajmi musz pchn posacw do mego ojca, aby opowiedzieli mu o waszym przybyciu, i trzeba poczeka, a wrc z jego zgod na wasze odwiedziny. Czeka was duga droga i to wszystko potrwa rok lub nawet duej. Przez ten czas poczekacie na swojego brata. Wiedzcie te, e bdziecie tu goszczeni stosownie do swej dostojnoci. Wygosi te sowa prawie mechanicznie, jakby recytowa dopiero co wyuczon lekcj. Gocie zapytali, jakie jest stanowisko i przeznaczenie kogo takiego jak diakon Jan, on za wyjani to tak: by moe w waszych czasach sprawy biegy innym tokiem, ale 285

kiedy magowie wyruszyli w drog, prawa krlestwa zostay zmienione. Nie naley mniema, e ksidz jest jedyn osob, ktra panowaa przez tysiclecia, chodzi tu bowiem raczej o tytu. Po mierci kadego ksidza na tron wstpuje jego diakon. Zaraz potem dostojnicy krlestwa odwiedzaj wszystkie rodziny i wybieraj, kierujc si pewnymi cudownymi znakami, nie majce jeszcze trzech miesicy dzieci, ktre bdzie dziedzicem tronu i domniemanym synem ksidza. Rodzina z radoci oddaje dzieci, ktre przewozi si natychmiast do Pndapetzim, gdzie spdza ono dziecistwo i lata modziecze, przygotowujc si do zastpienia przybranego ojca i uczc si lku przed nim, czci dla i mioci. Modzieniec przemawia gosem zasmuconym, albowiem diakon nie moe nigdy zobaczy swego ojca, ani cielesnego, ani przybranego, i to nawet na marach, jako e od chwili mierci ksidza do chwili, kiedy nastpca dotrze do stolicy, mija, jak si rzeko, co najmniej rok. Ujrz tylko wyjania a modl si, by jak najpniej, wizerunek odcinity na caunie, w ktry owin go przed pogrzebem, namaciwszy wprzd ciao olejkami i innymi cudownymi substancjami, dziki czemu jego rysy przenios si na ptno. Po chwili cign: Zostaniecie tu dugo, prosz wic, bycie mnie co jaki czas odwiedzali. Kocham opowieci o cudach Zachodu, a take o tysicu bitew i oble, ktre, jak si powiada, nadaj yciu blask. Widz u waszych bokw or duo pikniejszy i potniejszy od tego, ktry jest w uyciu tutaj, i domylam si, e jak przystao krlom, dowodzilicie wojskami w bitwach, u nas za od niepamitnych czasw trwaj przygotowania wojenne, lecz nigdy nie miaem przyjemnoci dowodzenia armi w otwartym polu. Nie tyle ich zaprasza, ile prawie baga gosem modzika, ktrego wyobrani rozpaliy ksigi o przygodach i miakach. Oby tylko nadto si nie zmczy, panie odezwa si z wielkim szacunkiem Praxeas. Pno ju i jeste utrudzony. Lepiej bdzie, jeli poegnasz swoich goci. Diakon skin potwierdzajco gow, ale peen rezygnacji gest, ktry towarzyszy sowom poegnania, uwiadomi Baudolinowi i jego kompanom, kto naprawd tu rzdzi.

31 Baudolino czeka na chwil, kiedy wyrusz do krlestwa ksidza Jana

Baudolino zbyt dugo snu sw opowie i Niketas zgodnia. Teofilat zaprosi go do stou i poda kawior z rozmaitych ryb, a potem zup z cebulkami i oliw na talerzu penym okruchw chleba, po niej sos z siekanych may z dodatkiem wina, oliwy, czosnku, cynamonu, oregano i musztardy. Niewiele tego jak na przyzwyczajenia Niketasa, ale i tym zgoa nie pogardzi. Kiedy niewiasty, ktre wieczerzay osobno, gotoway si ju do snu, Niketas znowu zacz wypytywa Baudolina, pragn si bowiem dowiedzie, czy ten dotar w kocu do krlestwa ksidza. Chciaby, panie Niketasie, bym posuwa si biegiem, lecz my przebywalimy w Pndapetzim dwa dugie lata i z pocztku czas pyn nam jednostajnie. Po Zosimie ni widu, ni sychu, a Praxeas oznajmi nam, e jeli nie pojawi si dwunasty z nas, jeli nie bdzie zapowiedzianego daru dla ksidza, nie ma po co wyprawia si w drog. Poza tym kady tydzie przynosi nowe a niepomylne wieci: pora deszczowa trwaa duej, ni naleao si spodziewa, i bagno stao si nie do przebycia, nie byo adnych nowin od posw do ksidza, moe nie udao si im odnale jedynej cieki przez moczary... Potem przysza pora sucha i rozeszy si pogoski o najedzie Biaych Hunw, jeden z Nubijczykw widzia ich na pnocy, nie mona wic byo osabia obrony, wysyajc ludzi z nami, i tak dalej, i tak dalej. Nie wiedzc, co robi, uczylimy si powoli rozmaitych jzykw uywanych w tej krainie i wiedzielimy ju, e jeli pigmej wykrzykuje Hekinah degul, wyraa ukontentowanie, i e pozdrawia si go sowami Lumus kelmin pesso desmar lon emposo, co znaczy, i nie ma si zamiaru wszczyna wojny z nim i jego ludem; e jeli olbrzym odpowiada na jakie pytanie Bodh-koom, to znaczy, e nie zna odpowiedzi, e Nubijczycy nazywaj konia nek, by moe przez podobiestwo do nekbrafpfar, to jest wielbda, natomiast blemiowie okrelaj konia sowem houyhmhnm, i wtedy po raz pierwszy usyszelimy dwiki bezdwiczne, co wskazywao, i wymylili nigdy nie uywany wyraz oznaczajcy nigdy nie widziane zwierz; jednonodzy modlili si, mwic Hai coba, co u nich znaczy Pater Noster, ogie za nazywaj deba, tcz deta, psa zita. Eunuchowie chwal podczas mszy Boga, piewajc Khondinbas 287

Ospamerostas, kamedumas karpanemphas, kapsimunas Kamerostas perisimbas prostamprostamas. Powoli stawalimy si mieszkacami Pndapetzim i nawet blemiowie i wielkousi nie wydawali si ju tak odmienni od nas. Zmienilimy si w zastp wakoni, Boron i Ardzrouni caymi dniami dyskutowali o prni, a Ardzrouni przekona nawet Gavagaia, eby ten pozna go ze stolarzem szczudonogim, i obaj amali sobie gow, czy mona wycznie z drewna, bez uycia metalu, zbudowa jedn z jego cudownych pomp. Kiedy Ardzrouni trawi czas na tych szalestwach, Boron wymyka si z Kyotem i obaj galopowali po rwninie, fantazjujc na temat Gradalisa i wytajc wzrok, by zobaczy, czy nie zblia si czasem Zosima. By moe obra inn drog sugerowa Boidi natkn si na Biaych Hunw, opowiedzia zapewne tym bawochwalcom nie wiadomo jakie historie i przekonywa ich, by najechali krlestwo... Porcelli, Cuttica i Aleramo Scaccabarozzi, zwany Ciula, ktrzy mieli swj udzia w powstawaniu Aleksandrii i poznali jako tako rzemioso budowlane, wbili sobie do gowy myl, e naley przekona mieszkacw tej prowincji, i cztery porzdnie zbudowane ciany to co lepszego ni ich gobniki, znaleli olbrzymw, trudnicych si wszak dreniem loculi w skale i gotowych zdoby umiejtno mieszania zaprawy, formowania z gliny cegie i suszenia ich na socu. Na obrzeu miasta wyroso pi czy sze chatek, ale pewnego piknego ranka zajli je ludzie bez jzyka, wczdzy z powoania i darmozjady. Prbowali przepdzi ich, rzucajc kamieniami, ale tamci to wytrzymali. Boidi spoglda co wieczr w stron gardzieli, by zobaczy, czy wraca pikna pogoda. Jednym sowem, kady z nas wynalaz sobie jaki sposb spdzania czasu, przywyklimy do paskudnego jada, a nade wszystko nie moglimy si ju obej bez picia burq. Pociech byo to, e krlestwo rozcigao si dwa kroki std, to jest w najlepszym razie rok podry, ale nie musielimy ju niczego odkrywa ani szuka drogi, wystarczyo poczeka, a eunuchowie poprowadz nas waciwym szlakiem. Bylimy, jeli mona tak rzec, bogo znueni i rozkosznie znudzeni. Wszyscy ju, poza Colandrinem, mielimy swoje lata; ja przekroczyem pidziesitk, w tym wieku si umiera, jeli nie umaro si dotd; dzikowalimy Bogu, i wida tamtejsze powietrze byo dobre, gdy wszyscy jakby odmodnielimy, zdaje si, e wygldaem na modszego o dziesi lat ni w chwili przybycia. Mona powiedzie, e bylimy mocni ciaem i zmarniali na duchu. Do tego stopnia utosamilimy si z mieszkacami Pndapetzim, e zaczlimy nawet namitnie ledzi ich dysputy teologiczne. Za kim si opowiadalicie? Waciwie wszystko wzio si std, e w Poecie burzya si krew i nie mg ju wytrzyma bez kobiety. A pomyle, e nawet Colandrino jako sobie z tym radzi, ale Colandrino, zupenie tak samo jak jego biedna siostra, by anioem na ziemi. Nasze oczy przywyky chyba do tego miejsca i uwiadomiem to sobie, kiedy Poeta zacz snu fantazje na temat jakiej wielkouszki. Pocigay go owe spywajce uszy, podniecaa biel 288

cery, uzna, e jest gibka i ma adnie zarysowane wargi. Widzia, jak para kapouchych spkuje na polu i odgadywa, e byo to dla nich rozkoszne przeycie: otulali si nawzajem uszami i kopulowali jakby w rodku konchy albo jakby byli owym siekanym i zawinitym w licie winoroli misem, ktrego kosztowalimy w Armenii. To musi by wspaniae, oznajmi. Potem, napotkawszy opr ze strony wielkouszki, do ktrej prbowa si zbliy, zadurzy si w jednej blemijce. Kady przyzna, jeli zapomni o braku gowy, e jest wska w talii i ma zachcajc wagin, a poza tym jake wspaniale byoby caowa kobiet w usta i jednoczenie w brzuch. Zacz wic szuka towarzystwa tych ludzi. Pewnego wieczoru zaprowadzi nas na jakie ich zebranie. Blemiowie, podobnie jak wszystkie tamtejsze potwory, nie dopuciliby adnego obcego do swej dysputy o sprawach witych, ale my bylimy inni, nie uwaano, e my rwnie tkwimy w bdzie, a nawet kady ich gatunek by przekonany, i mylimy wanie jak oni. Jedynym, ktry mgby mie nam za ze spoufalanie si z blemiami, by oczywicie Gavagai, ale wierny skiapoda odnosi si do nas teraz z takim uwielbieniem, e wszystko, co czynilimy, musiao by dobre. Troch przez sw prostoduszno, a troch z mioci do nas wmwi sobie, e uczestniczymy w obrzdkach blemiw, by naucza ich, i Jezus jest przybranym synem Boga. Koci blemiw by zbudowany na poziomie gruntu: jeden fronton z dwiema kolumnami i tympanonem, a reszta wydrona w skale. Ich kapan wzywa wiernych na zgromadzenie, uderzajc moteczkiem w oplecion sznurami kamienn pyt, dobywajc dwik jakby pknitego dzwonu. W rodku wida byo tylko otarz owietlony kagankami, w ktrych, sdzc z zapachu, palono nie oliw, lecz maso by moe z koziego mleka. Wewntrz nie byo adnych krucyfiksw ani innych wizerunkw, poniewa wyjania blemia sucy im za przewodnika uwaaj (i jako jedyni nie tkwi w bdzie), e Sowo nie stao si ciaem, a co za tym idzie, nie mog czci wizerunku wizerunku. Z tych samych wzgldw nie mog podchodzi z powag do Eucharystii, podczas ich mszy nie ma zatem konsekracji. Nie mog te czyta Ewangelii, gdy jest opowieci o oszustwie. Baudolino spyta w tym momencie, jaki wic rodzaj mszy celebruj, przewodnik za odpowiedzia, e waciwie zbieraj si na modlitw, a potem rozprawiaj o wielkiej tajemnicy faszywego wcielenia, ktrej nie udao si im dotd w peni wywietli. Rzeczywicie, najpierw blemiowie klczeli i przez p godziny rozlegaa si ich dziwna wokaliza, a potem kapan obwieci pocztek tego, co nazwa wit rozmow. Jeden z wiernych wsta i przypomnia, e by moe Jezus Umczony nie by urojeniem w caym tego sowa znaczeniu, gdy dopuciby si kpiny z apostow, lecz wysz moc wyemanowan przez Ojca, Eonem, ktry przyj ciao pierwszego lepszego cieli z Galilei. Inny zwrci uwag, e by moe, jak sugeruje ten i w, Maryja naprawd 289

urodzia ludzk istot, lecz Syn, ktry nie moe sta si ciaem, przenikn przez ni jak woda przez rurk albo te wnikn przez ucho. Rozleg si chr protestujcych gosw i wielu wykrzykiwao: Paulicjanin! Bogomi!, dajc do zrozumienia, e ten, ktry to powiedzia, gosi doktryn heretyck i rzeczywicie, wypdzono go zaraz ze wityni. Trzeci wysun przypuszczenie, e na krzyu cierpia Cyrenejczyk, ktry zastpi w ostatniej chwili Jezusa, lecz inni uwiadomili mu, e jeli ma si kogo zastpi, ten kto musi istnie. Bynajmniej odparowa wierny bo przecie tym kim zastpionym by wanie Jezus jako zjawa; jako zjawa nie mg cierpie, a bez Mki nie masz odkupienia. Rozleg si znowu chr protestujcych gosw, albowiem w ten sposb wysuwa si twierdzenie, e ludzko odkupi ten biedaczyna, Cyrenejczyk. Czwarty przypomnia, e Sowo zstpio w ciao Jezusa pod postaci gobicy w chwili chrztu w Jordanie, lecz bez wtpienia w ten sposb myli si Sowo z Duchem witym, a owo przeniknite ciao nie byo zjaw czemu wic blemiowie byliby, i jake susznie, fantazjastami? Porwany t dyskusj Poeta zapyta: Skoro jednak niewcielony Syn by tylko zjaw, czemu to w ogrodzie oliwnym wypowiedzia sowa pene rozpaczy i czemu ali si na krzyu? Co za znaczenie moe mie dla boskiej zjawy fakt, e wbijaj jej gwodzie w ciao, ktre jest czystym pozorem? Odgrywa widowisko, jak komediant? Powiedzia to, gdy okazujc przenikliwo i pragnienie wiedzy, mia nadziej uwie blemijk, ktra wpada mu w oko, lecz skutek by wrcz przeciwny. Oto bowiem cae zgromadzenie zaczo wykrzykiwa: Kltwa! Kltwa!, i nasi przyjaciele domylili si, e nadszed odpowiedni moment, by opuci ten sanhedryn. Tak zatem Poeta wskutek nadmiaru teologicznej subtelnoci nie mg zaspokoi swej pospolitej cielesnej dzy. Kiedy Baudolinowi i innym chrzecijanom czas mija na tego rodzaju dowiadczeniach, Solomon wypytywa kolejno wszystkich mieszkacw Pndapetzim, prbujc dowiedzie si czego o rozproszonych pokoleniach. To, e ju pierwszego dnia Gavagai napomkn o rabinach, wskazywao, e jest na dobrej drodze. Ale bd z tej przyczyny, e potwory rozmaitych ras nic nie wiedziay, bd e temat ten by zakazany, Solomon nie osign nic a nic. W kocu jeden z eunuchw powiedzia mu, e wedle tradycji przez krlestwo ksidza Jana przeszy wsplnoty ydw, a dziao si to przed wieloma wiekami, ale pniej ci ludzie postanowili uda si dalej moe z lku, e groba inwazji Biaych Hunw postawiaby ich przed moliwoci nowej diaspory, powdrowali wic w inne strony, Bg jeden wie dokd. Solomon uzna, e eunuch kamie, i czeka na moment, kiedy wyrusz do krlestwa, gdzie z pewnoci spotka swych wspwyznawcw. Od czasu do czasu Gavagai prbowa wyprowadzi ich na waciw drog. Ojciec 290

jest tym, co najdoskonalsze i najodleglejsze od nas w caym wiecie, tak czy nie? Jake wic mgby pocz Syna? Ludzie poczynaj dzieci, by poprzez dzieci przeduy swoje istnienie, y w nich take w czasach, ktrych nie zobacz, gdy dopadnie ich mier. Lecz Bg, ktry czuby potrzeb poczcia syna, nie byby ju kim doskonaym od pocztku czasu. Gdyby za Syn istnia zawsze wraz z Ojcem i by tej samej boskiej substancji czy, jeli kto woli, natury (w tym miejscu Gavagai zaplta si, cytujc greckie terminy jak ousia, hyposthasis, physis i hyposopon, ktrych nawet Baudolino nie umia rozszyfrowa), mielibymy niewiarygodn sytuacj, w ktrej Bg, z definicji nie poczty, byby od pocztku czasu poczty. Tak zatem Sowo, ktre Ojciec poczyna, gdy troszczy si o odkupienie rodzaju ludzkiego, nie jest z substancji Ojca: jest poczte pniej, oczywicie pierwej ni wiat i jako wysze od wszelkiego innego stworzenia, ale poza tym z pewnoci nisze od Ojca. Chrystus nie jest moc Boga mwi z naciskiem Gavagai nie jest te jednak pierwsz lepsz moc jak szaracza, tylko moc wielk pierworodnym, a nie przyrodzonym. A zatem dla was Syn by przysposobiony przez Ojca, czyli nie jest Bogiem? spyta Baudolino. Nie jest, lecz przecie jest kim najwitszym, jak kim najwitszym jest diakon, syn przysposobiony ksidza. Skoro odnosi si do ksidza, czemu nie odnosi si do Boga? Ja wie, e Poeta pyta blemiw, dlaczego, skoro Jezus zjawa, boi si w ogrodzie oliwnym i pacze na krzyu. Blemiowie tkwi w bdzie i nie umie odpowiedzie. Jezus nie zjawa, lecz Syn przybrany, a Syn przybrany nie wie wszystkiego jak jego Ojciec. Rozumie? Syn nie jest omoousios, tej samej substancji co Ojciec, lecz omoiusios, podobnej, cho odmiennej substancji. My nie heretycy jak anomejczycy: oni uwaa, e Sowo nawet niepodobne Ojcu, cakiem inne. Ale na szczcie w Pndapetzim nie ma anomejczykw. Oni jest w gorszym bdzie ni wszyscy. Kiedy Baudolino, przytaczajc te rozwaania, powiedzia te, i nie zaprzestali wypytywa, jaka jest rnica midzy omoousios i omoiusios i czy mona Pana Boga sprowadzi do tych dwch swek, Niketas tylko si umiechn. Jest rnica, o tak. Moe u was, na Zachodzie, te diatryby poszy w zapomnienie, lecz u nas, Rzymian, trway jeszcze dugo i z powodu takich odcieni znacze na niejednego spada ekskomunika, wygnanie albo nawet mier. Zdumiewa mnie jednak, e te dysputy, u nas od dawna zakazane, nadal tocz si na ziemiach, o ktrych mi prawisz. Potem pomyla: nadal podejrzewam, e ten Baudolino opowiada mi blagi, lecz taki pbarbarzyca jak on, czowiek, ktremu ywot upyn wrd Alamanw i mediolaczykw, a ci przecie z wielkim trudem odrniaj Trjc Przenajwitsz od witego Karola Wielkiego, taki kto nic nie wiedziaby o tych sprawach, gdyby tam o nich nie usysza. 291

Co jaki czas Praxeas zaprasza naszych przyjaci na wstrtne biesiady. Pod koniec jednej z nich, rozochoceni po wypiciu burq, musieli powiedzie rzeczy raczej niestosowne jak na magw, ale skdind Praxeas by ju z nimi w zayych stosunkach. Jednego wieczoru, kiedy i on, i oni mieli niele w czubie, powiedzia: Panowie i najmilsi gocie, dugo rozmylaem nad kadym sowem, jakie pado z waszych ust od dnia przybycia do nas, i spostrzegem, e nigdy nie utrzymywalicie, i jestecie magami, na ktrych czekamy. Nadal mniemam, e nimi jestecie, jelibycie jednak przypadkiem, powtarzam: przypadkiem, nimi nie byli, nie z waszej winy wszyscy by was za nich brali. Tak czy inaczej, pozwlcie, e przemwi do was jak brat do swych braci. Wiecie ju, jak kloak pen wszelkiej herezji jest Pndapetzim i jak trudno utrzyma w ryzach cay ten potworny motoch, z jednej strony straszc go Biaymi Hunami, a z drugiej obejmujc rol interpretatorw woli i sw ksidza Jana, ktrego nigdy nie widzieli. Do czego moe by uyteczny nasz modziutki diakon, zauwaylicie take wy. Gdybymy my, eunuchowie, mogli liczy na wsparcie autorytetu magw, umocniaby si nasza wadza. Umocniaby si i potwierdzia tutaj, ale mogaby rwnie rozcign si... na inne miejsca. Na krlestwo ksidza? spyta Poeta. Jeli tam dotrzecie, bd musieli was uzna za prawowitych wadcw. Wy, eby tam dotrze, potrzebujecie nas, my za potrzebujemy was tutaj. Jestemy osobliwym rodzajem ludzi, innym ni te potwory, ktre rozmnaaj si wedug marnych praw ciaa. Eunuchem zostajesz dlatego, e inni eunuchowie ci wybieraj i czyni eunuchem. W tym pooeniu, ktre wielu uwaa za nieszczcie, my czujemy si jak w jednej rodzinie, a my to take wszyscy inni eunuchowie, rzdzcy gdzie indziej, i wiemy, e s bardzo moni rwnie na odlegym Zachodzie, nie mwic nawet o wielu krlestwach w Indiach i Afryce, wystarczyoby, ebymy mogli, wadajc potnym orodkiem, zawrze tajne przymierze z naszymi wspbrami na caej ziemi, a stworzylibymy najrozleglejsze z wszystkich cesarstw. Tego cesarstwa nikt nie mgby podbi ani zniszczy, gdy jego si nie byyby wojska i ziemie, lecz pajczyna porozumienia. Wy za bylibycie symbolem i rkojmi naszej wadzy. Nastpnego dnia Praxeas odwiedzi Baudolina i zwierzy si, e ma uczucie, jakby poprzedniego wieczoru mwi rzeczy niegodziwe i niedorzeczne, ktre nigdy nie przychodziy mu nawet do gowy. Przeprasza, baga, by zapomnieli jego sw. Przy poegnaniu powtrzy: Prosz, by pamita o zapomnieniu. Ksidz, nie ksidz skomentowa to wydarzenie jeszcze tego samego dnia Poeta Praxeas ofiarowuje nam krlestwo. Chyba oszalae odrzek Baudolino. Mamy przed sob zadanie i przysiglimy Fryderykowi, e je wykonamy. 292

 Fryderyk spoczywa w grobie odpar oschle Poeta. Za przyzwoleniem eunuchw Baudolino czsto odwiedza diakona. Zaprzyjanili si i Baudolino opowiada mu o zburzeniu Mediolanu, zaoeniu Aleksandrii, o tym, jak wdziera si na mury i co robi, by podpali katapulty i tarany oblegajcych. Cho twarz modziutkiego diakona bya zasonita, Baudolino gotw byby przysic, e podczas tych opowiada byszcz mu oczy. Potem Baudolino zacz wypytywa diakona o teologiczne spory rozpalajce prowincj i mia wraenie, e odpowiadajc, modzieniec umiecha si z melancholi. Krlestwo ksidza jest bardzo stare wyjani i znalazy w nim schronienie wszystkie sekty, ktre w cigu wiekw usunito z chrzecijaskiego wiata Zachodu. I nie ulegao wtpliwoci, e dla niego nawet Bizancjum, o ktrym wiedzia niewiele, naley do najdalszego Zachodu. Ksidz nie chcia adnemu z tych wygnacw odebra jego wiary i ich nauki uwiody rozmaite rasy zamieszkujce krlestwo. Lecz c waciwie za znaczenie ma to, jaka jest naprawd Trjca Przenajwitsza? Wystarczy, by ci ludzie trzymali si nakazw Ewangelii, przecie nie pjd do pieka tylko z tej przyczyny, e wedug ich mniemania Duch pochodzi jeno od Ojca. To dobrzy ludzie, pewnie to spostrzege, i serce mi si ciska, kiedy pomyl, e pewnego dnia by moe wszyscy bd musieli odda ycie, bronic krlestwa przed nawa Biaych Hunw. Widzisz wic, e pki bdzie y mj ojciec, pozostan wadc krlestwa morituri. Ale moe wczeniej sam umr. Co te powiadasz, panie? Po gosie i po samej godnoci dziedzicznego ksidza poznaj, e nie jeste stary. Diakon potrzsn gow. Baudolino pomyla, e trzeba podnie rozmwc na duchu, i stara si go rozweseli, opowiadajc o swoich i kompanw wyczynach w czasach, kiedy pobiera nauki w Paryu, ale spostrzeg rycho, i w ten sposb rozbudza w tym czowieku szalecze pragnienia i zo, gdy nie mg ich zaspokoi. W tych opowieciach Baudolino pokazywa siebie takim, jakim by naprawde, zapominajc, e jest przecie jednym z magw. Ale take diakon nie zwraca ju na to uwagi i dawa do zrozumienia, e nigdy nie wierzy w jedenastu magw i recytowa po prostu lekcj, ktrej nauczyli go eunuchowie. Pewnego dnia Baudolino, widzc jasno przygnbienie diakona, ktry nie mg korzysta z radoci, jakie daje wszystkim ludziom modo, sprbowa wskaza mu, e mona mie serce pene mioci do nieosigalnej ukochanej, i opowiedzia o swej namitnoci do najszlachetniejszej z dam i o listach do niej. Diakon wypytywa go podnieconym gosem, a potem wybuchn lamentem zranionego zwierzcia. Wszystko jest mi zakazane, Baudolinie, nawet marzy o mioci. Gdyby wiedzia, jak bardzo chciabym galopowa na czele wojska, czujc zapach wiatru i krwi. Tysic 293

razy lepiej polec w bitwie, szepczc imi ukochanej, ni siedzie w tej pieczarze i czeka... Na co? Moe na nic... Przecie ty, o panie rzek na to Baudolino staniesz na czele wielkiego krlestwa i, oby Bg zachowa jak najduej przy yciu twego ojca, opucisz pewnego dnia t jaskini, a wtedy Pndapetzim bdzie jedynie ostatni i najbardziej zapad z twoich prowincji. Kiedy zrobi to czy tamto, kiedy bd tym czy owym... szepn diakon. Skd mog mie pewno? Widzisz, Baudolinie, moj najgbsz trosk, i niechaj Bg mi wybaczy, e robak zwtpienia gryzie moje serce, jest myl, i nie ma adnego krlestwa. Kto mi o nim mwi? Eunuchowie. Od moich czasw dziecicych. Od kogo wracaj posacy, ktrych oni, tak, wanie oni, wysyaj do mego ojca? Od nich, od eunuchw. Czy jednak ci posacy naprawd wyruszaj? Czy naprawd wracaj? Czy naprawd istnieli? Wszystkiego, co wiem, dowiaduj si od eunuchw. A jeli owo wszystko, ta prowincja i by moe wiat cay, jest tylko owocem spisku eunuchw, ktrzy zadrwili ze mnie zupenie tak samo jak z ostatniego spord Nubijczykw i jednonogich? A moe Biali Hunowie wcale nie istniej? Trzeba by czowiekiem gbokiej wiary, by nie zwtpi w Stworzyciela nieba i ziemi i najtrudniejsze do zgbienia tajemnice naszej witej religii, cho odstrczaj przecie nasz rozum. Lecz wiara w tego niezrozumiaego Boga jest rzecz nieskoczenie atwiejsz od wiary, ktrej wymaga si ode mnie, od wiary wycznie w eunuchw. Nie, panie, nie, przyjacielu pociesza go Baudolino krlestwo twojego ojca istnieje, gdy syszaem o nim nie od eunuchw, lecz od ludzi, ktrzy w nie wierz. Dziki wierze rzeczy staj si prawd. Moi ziomkowie uwierzyli w nowe miasto, ktrego przestraszy si potny cesarz i miasto powstao dlatego wanie, e chcieli w nie wierzy. Krlestwo ksidza jest prawdziwe, poniewa ja i moi towarzysze powicilimy dwie trzecie ywota na jego odnalezienie. Nawet jeli istnieje odpar diakon kto wie, czy je zobacz. Do ju tego rzek pewnego dnia Baudolino. Lkasz si, e krlestwo nie istnieje, i czekajc na moment, kiedy je zobaczysz, pograsz si w bezgranicznej nudzie, ktra ci zabije. Waciwie nie masz adnych zobowiza wobec eunuchw czy ksidza. Oni wybrali ci jeszcze jako oseska, nie moge wic wybra ich. Pragniesz ycia penego przygd i chway? Wyjed, dosid ktrego z naszych koni, pojed na ziemi Palestyny, gdzie waleczni chrzecijanie zmagaj si z Maurami. Zosta bohaterem, skoro tak o tym marzysz, w Ziemi witej nie brak zamkw, w ktrych przebywa mnstwo ksiniczek gotowych odda ycie za jeden twj umiech. A czy widziae mj umiech? spyta wwczas diakon. Jednym ruchem zerwa z twarzy zason i Baudolino zobaczy upiorn mask, czerwone wargi odsaniajce zgnie dzisa i zepsute zby. Skra na twarzy poszarzaa i miej294

scami cakiem odpada, ukazujc odraajc czerwie ciaa. Oczy przebyskiway spod przeartych od ropy powiek. Czoo byo jedn ran. Diakon mia dugie wosy, rzadka rozwidlona broda pokrywaa to, co zostao z podbrdka. Zdj rkawiczki i ukazay si wychudzone donie pokryte ciemnymi guzami. To trd, Baudolinie, trd, ktry nie oszczdza ni krlw, ni innych monych tego wiata. Odkd skoczyem dwadziecia lat, yj z t tajemnic, ktrej nie zna mj lud. Poprosiem eunuchw, by pchnli posacw do mego ojca, aby wiedzia, e nie obejm po nim tronu, i czym prdzej wychowa sobie innego nastpc. Powiedzieliby, e umarem, ukrybym si w jakiej kolonii przeznaczonej dla takich jak ja i nikt by wicej o mnie nie sysza. Ale eunuchowie twierdz, e ojciec pragnie, bym pozosta. Nie wierz im. Dla eunuchw saby diakon jest bardzo wygodny, moe nawet umr, a oni bd trzyma moje zabalsamowane ciao w tej pieczarze i rzdzi w imieniu mojego trupa. Moe po mierci ksidza jeden z nich zajmie moje miejsce i nikt nie powie, e to nie ja, gdy nikt nie widzia mojej twarzy, a w krlestwie widziano mnie jako niemowl karmione mlekiem matki. Oto czemu godz si na to, e umieram z nudw, Baudolinie, ja, ktrego mier przeara ju do szpiku koci. Nigdy nie bd rycerzem, nigdy nie bd kochankiem. Nawet ty zrobie oto bezwiednie trzy kroki w ty. A moe zauwaye i to, e Praxeas, rozmawiajc ze mn, stoi w odlegoci piciu krokw. Patrz, jedynymi, ktrzy wa si by przy mnie, s ci dwaj osonici eunuchowie, modzi jak ja, dotknici t sam chorob, mogcy dotyka sprztw, ktre ja miaem w rku, nie maj bowiem nic do stracenia. Pozwl, e okryj twarz, a moe znowu uznasz, e nie jestem niegodny twego towarzystwa, jeli ju nie przyjani. Szukaem sw pocieszenia, panie Niketasie, lecz nie znajdowaem. Milczaem. A potem powiedziaem mu, e w porwnaniu ze wszystkimi rycerzami ruszajcymi do szturmu na miasto on jest najwikszym bohaterem, bo przyjmuje swj los w milczeniu i z godnoci. Podzikowa mi i poprosi, bym ju poszed. Ale ja czuem odtd afekt do tego nieszcznika i odwiedzaem go teraz codziennie. Opowiadaem o niegdysiejszych lekturach, o dysputach, jakie toczyy si na dworze, opisywaem mu miejsca, ktre widziaem, od Ratyzbony po Pary, od Wenecji po Bizancjum, a dalej Ikonium, Armeni i ludy napotkane podczas naszej wdrwki. Jego przeznaczeniem byo umrze i nie zobaczy niczego poza loculi w Pndapetzim, staraem si wic, by przey wszystko poprzez moje opowieci. A by moe take zmylaem, mwiem o miastach, ktrych nigdy nie odwiedziem, o bitwach, w ktrych nie braem udziau, o ksiniczkach, ktrych nie posiadem. Opowiadaem mu o cudach ziem, nad ktrymi ganie soce. Dziki mnie rozkoszowa si zachodem soca nad Propontyd, szmaragdowymi byskami w weneckiej lagunie, pewn dolin w Hibernii, gdzie siedem biaych kociow wznosi si nad milczcym jeziorem pord stad rwnie biaych owiec, opowiadaem mu o tym, e Alpy s 295

zawsze okryte delikatn bia substancj, ktra latem rozpuszcza si i tworzy majestatyczne wodospady, a potem ginie w rzekach i potokach spywajcych po stokach poronitych kasztanami, opowiadaem o solnych pustyniach na apulijskim wybrzeu, dygota z przejcia, kiedy wspominaem morza, po ktrych nigdy nie eglowaem, a ponad ktre wyskakuj ryby wielkie jak osio i tak agodne, e ludzie mog ich dosiada niczym koni, mwiem o podrach witego Brendana na wyspy Szczliwe i o tym, jak pewnego dnia, mylc, i przybija do ldu porodku mrz, zszed na grzbiet wieloryba, ryby olbrzymiej niby gra, potraficej pokn cay okrt, lecz musiaem przy tym objani mu, co to takiego okrt, owa drewniana ryba prujca wody pod biaymi aglami, wyliczaem mu cudowne zwierzta z mojego kraju, jelenia o dwch wielkich rogach w ksztacie krzya, bociana przelatujcego z jednej ziemi do drugiej i sprawujcego piecz nad starzejcymi si rodzicami, ktrych bierze na plecy, by przemierza z nimi przestwr, biedronk czerwon i usian mlecznobiaymi plamkami, tak e przypomina maleki grzyb, jaszczurk, ktra jest podobna do krokodyla, ale tak maa, e potrafi przelizgn si pod drzwiami, kukuk, ktra podrzuca swe jaja do gniazd innych ptakw, sow, ktra ma okrge i wiecce niby lampy oczy i ywi si oliw z kocielnych lamp, jea, zwierz z kolcami na grzbiecie, wysysajce mleko z krowich wymion, ostryg, ow yw szkatuk, ktra wytwarza czasem pikno martwe, lecz nieocenionej wartoci, sowika, ktry spdza noc na czuwaniu i piewie i yje, adorujc r, langust, opancerzonego i pomienicie czerwonego potwora, ktry ucieka tyem przed ludmi asymi na jego miso, wgorza, przeraajcego wodnego wa, tustego i o wybornym smaku, mew, ktra unosi si nad wodami, jakby bya anioem boym, ale wydaje z siebie przenikliwe krzyki jak diabe, kosa, czarnego todziobego ptaka, ktry umie mwi jak ludzie i jest donosicielem, bo powtarza wszystko, z czego zwierzy mu si jego pan, abdzia, ktry unosi si majestatycznie na wodach jeziora, a w chwili mierci piewa pie pen sodyczy, gibk niby dzieweczka asic, sokoa, ktry rzuca si z gry na sw ofiar i przynosi j rycerzowi, ktry go uoy. Wymylaem splendor klejnotw, ktrych nigdy nie widzia ni zreszt ja purpurowe i mleczne ctki murryny, liliowe i biae yki niektrych kamieni egipskich, biel aurychalconu, przejrzysto krysztau, blask diamentu, a potem sawiem przepych zota, mikkiego metalu, z ktrego mona robi cieniutkie patki, mwiem o syku rozarzonych ostrzy, kiedy zanurza si je w wodzie dla zahartowania, o tym, jakie niewyobraalne relikwiarze mona zobaczy w skarbcach wielkich opactw, jakie wysokie i smuke s wiee naszych kociow, jakie wyniose i proste kolumny konstantynopolskiego Hipodromu, jakie ksigi pene znakw przypominajcych insekty czytaj ydzi i jakie dwiki wydaj podczas czytania, jak pewien wielki chrzecijaski krl otrzyma od kalifa elaznego koguta, ktry sam piewa o wschodzie soca, czym jest kula, ktra wiruje, wyrzucajc z siebie par, jak rozniecaj pomie zwierciada Archimedesa, jak przeraajcy jest noc widok wiatraka, potem za opo296

wiadaem mu o Gradalisie, o nadal szukajcych go rycerzach z Bretanii, o tym, e my powierzymy to naczynie jego ojcu, gdy tylko odnajdziemy niecnego Zosim. Widzc, e wszystkie te splendory urzekaj go, lecz ich niedostpno zasmuca, pomylaem, e dobrze bdzie, jeli dowie si o cierpieniach gorszych ni jego, o kani Andronika, i to ze szczegami znacznie gorszymi ni w rzeczywistoci, o rzeziach w Cremie, o jecach z odcitymi domi, uszami czy nosem, bysnem mu przed oczami niewysowionymi chorobami, przy ktrych trd jest zwykym sabowaniem, opisaem mu jako ohydne i straszne skrofuy, r, taniec witego Wita, ognie witego Antoniego, ukszenie tarantuli, wierzb, ktry zmusza czowieka do zdrapywania kolejnych warstw uszczcej si skry, skutki jadu kobry, mk witej Agaty, ktrej wyrwano piersi, witej ucji, ktrej wyupiono oczy, witego Sebastiana, ktrego przeszyto strzaami, witego Szczepana, ktremu rozupano kamieniami gow, witego Wawrzyca, ktrego upieczono na wolnym ogniu, i zmylaem innych witych i inne okropnoci, e witego Ursycyna wbito na pal, a wyszed mu ustami, e witego Sarapiona obupiono ze skry, witego Mopsuestiusza przywizano za cztery koczyny do czterech rozhukanych koni i w ten sposb powiartowano, witego Drakoniusza zmuszono do picia wrzcej smoy... Miaem wraenie, e te okropnoci przynosz mu ulg, a potem zlkem si, e przesadziem, i znowu zaczem mu opisywa cuda wiata, ktre czsto daway temu winiowi pokrzepienie, wdzik paryskich dziewczt, omdlewajcy czar weneckich nierzdnic, niezrwnany urok cesarzowej, dziewczcy miech Colandriny, oczy dalekiej ksiniczki. Wpada w podniecenie, prosi, bym dalej snu opowie, pyta, jakie wosy miaa Melisanda, hrabina Trypolisu, jakie wargi owe olniewajce piknoci, ktre bardziej ni wity Gradalis oczaroway rycerzy z Brocelandii, i znowu wpada w podniecenie; niechaj Bg mi wybaczy, lecz zda mi si, e raz, drugi mia wzwd i zazna rozkoszy, wylewajc nasienie. I dalej staraem si, by uwiadomi sobie, jak bardzo wiat jest bogaty w pobudzajce zmysy wonnoci, a poniewa nie miaem ich ze sob, prbowaem przypomnie sobie nazwy tych, ktre poznaem, i tych, z ktrych poznaem tylko owe nazwy, uwaaem bowiem, e same nazwy s rwnie upajajce jak zapachy, wyliczyem mu wic malabatrum, benzoes, kadzido, nard, licium, sandarak, cynamon, drzewo sandaowe, szafran, imbir, kardamon, kasj, cytwar, wawrzyn, majeranek, kolendr, koper, dracen, jambusznik godzikowy, sezam, mak, gak muszkatoow, cytronel, kurkum i kminek. Diakon sucha, prawie omdlewajc, dotyka twarzy, jakby jego nieszczsny nos nie mg znie wszystkich tych woni, pyta z paczem, co dotychczas dawali mu do jedzenia przeklci eunuchowie pod pretekstem jego choroby, kozie mleko i chleb maczany w burq, ktry, jak powiadali, jest dobry na trd, by wic caymi dniami otpiay, prawie cay czas spa i cigle mia w ustach ten sam smak, dzie po dniu. Przyspieszae tylko mier, doprowadzajc go do najwyszego uniesienia i udrki 297

wszystkich zmysw. Zaspokajae swe upodobanie do snucia bajek, ponosia ci duma z tego, co wymylae. To by moe, ale dziki mnie przey szczliwie t reszt dni, jakie mu pozostay. A poza tym opowiadam ci o naszych spotkaniach, jakby odbyway si dzie po dniu, cho w tym czasie take we mnie rozgorza nowy pomie i yem bez przerwy w stanie uniesienia, ktre prbowaem mu przekaza, dzielc si z nim, pod postaci zmylenia, swoim wasnym dobrem. Poznaem Hypati.

32. Baudolino spotyka dam z jednorocem

Najpierw bya historia z armi potworw, panie Niketasie. Strach przed Biaymi Hunami narasta i drczy nas coraz bardziej, poniewa jaki skiapoda dotar do samych kracw prowincji (te istoty lubiy biec czasem bez koca, jakby ich wol rzdzia ta nigdy nie znuona jedyna noga) i wrci z wieci, e ich widzia: mieli te twarze, bardzo dugie wsy i byli drobnej postury. Dosiadali rwnie jak oni maych konikw, ktre jednak byy bardzo szybkie i wyglday, jakby tworzyy jedno ciao z jedcami. Na wdrwk przez pustynie i stepy zabierali poza orem tylko skrzany bukak na mleko i may garnuszek z wypalanej gliny, w ktrym gotowali jado, jakie znaleli po drodze, mogli jednak caymi dniami pdzi przed siebie, nie jedzc i nie pijc. Napadli na karawan jednego z kalifw, ktra rozbia swe wspaniae namioty, szli w niej niewolnicy, odaliski, wielbdy... Wojownicy kalifa ruszyli na Hunw, a wygldali piknie i przeraajco: ogromni mowie pdzcy na wielbdach, zbrojni w swe zakrzywione miecze. Hunowie udali, e cofaj si pod impetem tego uderzenia, ale zaraz zamknli swych wrogw w ruchomym krgu i wydajc przeraajce okrzyki, wybili ich co do jednego. Potem rzucili si na obz i wyrnli wszystkich kobiety, sugi, jednym sowem wszystkich, nawet dzieci zostawiajc jednego jedynego wiadka masakry. Podpalili namioty i pomknli dalej, nie dbajc nawet o to, by spldrowa obz, a to znak, e tylko dlatego dokonywali swego niszczycielskiego dziea, eby po caym wiecie rozesza si wie, i w miejscu, przez ktre przejd, nie ronie nawet trawa, i eby strach sparaliowa ich przysze ofiary. By moe przed rozpoczciem opowieci jednonogi wypoczywa dusz chwil przy burq, kt jednak mgby sprawdzi, czy widzia to wszystko, czy te bredzi? Strach kry po Pndapetzim, jego obecno wyczuwao si w powietrzu, w ciszonych gosach, jakimi wieci wdroway z ust do ust jakby najedcy ju teraz mogli je usysze. W tej sytuacji Poeta postanowi potraktowa powanie oferty aczkolwiek przebrane w szaty pijackiego bekotu z ktrymi wystpi Praxeas. Powiedzia mu: Biali Hunowie bd tu lada chwila, a kog wystawisz przeciw nim? Nubijczykw, to oczywiste, wojownikw gotowych powici ycie, ale co dalej? Poza pigmejami, ktrzy umiej posugiwa si ukiem i strzela do urawi, jednonogich, 299

ktrzy bd walczy goymi rkami, szczudonogich, ktrzy rusz do ataku z czonkiem jako ocieniem, bezjzycznych, ktrych polesz na rozpoznanie, by opowiedzieli, co zobaczyli? A przecie z tej zbieraniny potworw mona, wykorzystujc moliwoci kadego z nich, sformowa grone w bitwie wojsko. I jest czowiek, ktry potrafiby to osign, mianowicie ja, Poeta. Zwyciski wdz moe myle o cesarskiej koronie. U nas, w Bizancjum, nieraz tak bywao. Z pewnoci o tym wanie myla mj przyjaciel. Eunuchowie wyrazili skwapliwie zgod. Moim zdaniem, pki by pokj, Poeta ze swoim wojskiem nie stanowi adnego zagroenia, a jeliby doszo do wojny, mgby przynajmniej opni wtargnicie tamtych wciekych wojownikw do miasta, dajc nam wicej czasu na przepraw przez gry. A poza tym armia to moliwo utrzymywania poddanych w gotowoci i posuszestwie, a bez wtpienia tego wanie zawsze pragnli eunuchowie. Baudolino, ktry nie kocha wojny, poprosi, by zostawiono go w spokoju. Pozostali nie zamierzali przypatrywa si z boku. Poeta utrzymywa, e piciu aleksandryjczykw to dobrzy dowdcy, widzia wszak oblenie ich miasta, i to od strony pokonanych. Ufa take Ardzrouniemu, ktry mgby nauczy potwory budowania takiej czy innej machiny wojennej. Nie wzgardzi te Solomonem: armia rzek musi mie czowieka biegego w sztuce medycznej, bo nie da si przecie usmay omletu bez rozbijania jajek. W kocu doszed do wniosku, e nawet Boron i Kyot, ktrych uwaa przedtem za ludzi bujajcych w obokach, mog mie udzia w jego planach, poniewa jako ludzie wyksztaceni bd prowadzili ksigi armii, dbali o tabory, przygotowywali odpoczynek dla wojownikw. Rozway pieczoowicie natur i zalety kadego rodzaju potworw. Jeli chodzi o Nubijczykw i pigmejw, sprawa bya jasna: do wyznaczy im pozycje w przyszej bitwie. Skiapodw mona ze wzgldu na ich szybko uy jako oddziaw szturmowych, rzecz w tym tylko, by mogli zbliy si do nieprzyjaciela, przelizgujc si byskawicznie wrd paproci i traw, i zaskoczy owe te gby z dugimi wsami. Wystarczy, zgodnie z sugestiami Ardzrouniego, wywiczy ich w strzelaniu z dmuchawy, czyli fistuy, a ten or atwo sporzdzi, jako e czego jak czego, ale trzciny jest tu w brd. By moe Solomon wrd obfitoci zi na targu znajdzie jak trucizn odpowiedni do zanurzenia w niej strzaek, i niech nie robi min, bo wojna to wojna. Solomon odpar, e w czasach Masady jego lud stanowi dla Rzymian twardy orzech do zgryzienia, bo ydzi nie nale do tych, ktrych mona bezkarnie policzkowa, cho tak wanie mniemaj poganie. Olbrzymi te mog by dobrze wykorzystani, aczkolwiek nie na odlego, gdy maj tylko jedno oko, ale w walce z bliska, na przykad wyaniajc si spord traw na300

tychmiast po ataku skiapodw. Przy swoim wzrocie bd tak growali nad malekimi komi Biaych Hunw, e zatrzymaj je jednym uderzeniem w pysk, a potem ujm takiego konika goymi rkami za grzyw i potrzsn, by strci z sioda jedca i rozdepta go stop, ktra wielkoci dwakro przewysza stop skiapodw. Mniej oczywisty by sposb wykorzystania blemiw, szczudonogich i wielkouchych. Ardzrouni zaproponowa, by ci ostatni, wyposaeni w rozoyste uszy, szybowali w powietrzu. Skoro ptaki utrzymuj si w grze, bijc skrzydami, czemu wielkousi nie mieliby czyni tego samego uszami potwierdzi Boron a na szczcie nie musz bi nimi w prni. Tak zatem wielkouchych pozostawiono jako rezerw na wypadek, gdyby doszo do nieszczcia i Biali Hunowie, przeamawszy pierwsze linie obrony, wtargnli do miasta. Wielkousi ju by na nich czekali w swych skalnych kryjwkach i runliby im z gry na gowy, by podern garda pod warunkiem, e posid umiejtno biegego posugiwania si noem, choby i obsydianowym. Blemiw nie mona byo postawi na czujce, eby bowiem cokolwiek zobaczy, musieliby wystawi cay tors, a to w wojennej potrzebie byoby zwykym samobjstwem. Rozstawieni na waciwych stanowiskach cakiem niezgorzej nadawali si na zastp szturmowy, albowiem Biay Hun przywyk (mona zaoy) do ataku na gow przeciwnika, kiedy wic zobaczy przeciwnika bez gowy, sam straci przynajmniej na chwil gow. I t chwil maj wykorzysta blemiowie, by rzuci si z kamiennymi toporami pod koskie brzuchy. Sabym punktem wojskowego planu Poety byli szczudonodzy, jak bowiem wysa na bj ludzi z penisem na piersi, ktrzy przy pierwszym zwarciu oberw po jajcach i padn na ziemi, zwijajc si z blu i wzywajc matk? Mona ich jednak uy jako czujki, gdy dowiedziano si, e penis by dla nich niby owadzie czuki, ktre przy najmniejszej zmianie wiatru lub ciepoty powietrza sztywniej i zaczynaj wibrowa. Mogli wic z powodzeniem peni obowizki zwiadowcw wysanych w stray przedniej, a jeli nawet wszyscy polegn pierwsi rzek Poeta trudno, na wojnie jak na wojnie, nie ma miejsca na chrzecijaskie zmiowanie. Bezjzycznych najpierw zamierzano pozostawi sobie samym, poniewa byli niezdyscyplinowani i mogli przysporzy dowdcy wicej kopotw ni nieprzyjaciel. Potem uznano jednak, e jeli uyje si bicza, mona zagoni ich do pracy na tyach, by pomagali najmodszym eunuchom, ktrzy pod okiem Solomona bd zajmowa si rannymi i utrzymywa spokj wrd kobiet i dzieci wszystkich ras, baczc, by adne nie wystawiao gowy ze swej kryjwki. Gavagai, kiedy spotkali si po raz pierwszy, wymieni midzy innymi satyrw-niewidkw i Poeta uzna, e ci mogliby atakowa rogami, skaczc niby kozy na swoich rozdwojonych kopytach, ale na wszystkie pytania o ten lud uzyskiwa odpowiedzi wymijajce. Mieszkaj w grach, po drugiej stronie jeziora (ktrego?), no i rzecz jasna nikt ich nigdy nie widzia. Cho urzdowo rzecz biorc, byli poddanymi ksidza, yli w istocie 301

wasnym yciem, nijak nie obcowali z innymi, wszystko toczyo si wic tak, jakby ich nie byo. Zaraz, zaraz powtarza Poeta przede wszystkim maj zapewne rogi wygite, zakrzywione do rodka albo na zewntrz, eby wic uderzy, musieliby uoy si brzuchem do gry lub stan na czterech nogach, bdmy powani, nie prowadzi si na wojn koziego wojska. Owszem, prowadzi odparowa Ardzrouni. Opowiedzia o pewnym wielkim wodzu, ktry przywiza kozom do rogw pochodnie i tysice ich popdzi noc na rwnin, ktr nadcigali nieprzyjaciele, by pomyleli, e obrocy maj ogromn armi. Gdyby miao si pod rk szeciorogie kozy, skutek byby zaiste piorunujcy. Owszem, pod warunkiem jednak, e nieprzyjaciel nadciga noc rzuci sceptycznym tonem Poeta. Niechaj jednak Ardzrouni przygotuje jak najwicej kz i pochodni, bo przecie nigdy nie wiadomo. Trzymajc si tych nie znanych Wegecjuszowi ani Frontynusowi zasad, przystpiono do wicze. Rwnina bya pena skiapodw, ktrzy szkolili si w wypuszczaniu strzaek z nowiutkich fistu, a Porcelli kl w ywy kamie za kadym razem, kiedy mylili si co do celu; dobrze przynajmniej, e wzywa tylko imienia Jezusa, gdy dla tych heretykw wzywanie nadaremno imienia syna przybranego nie byo adnym grzechem. Colandrino zaj si uczeniem wielkouchych latania, czego nigdy dotd nie robili, cho wydawao si, e wanie do tego stworzy ich Pan Bg. Trudno byo chodzi ulicami Pndapetzim, gdy w momencie, kiedy czowiek najmniej si tego spodziewa, wali si mu na gow jaki wielkouchy, wszyscy jednak pogodzili si z koniecznoci przygotowa wojennych i nikt si nie skary. Najbardziej uszczliwieni tym wszystkim byli wielkousi, do tego stopnia bowiem zdumiao ich odkrycie swych niesychanych moliwoci, e nawet ich niewiasty nawet dzieci chciay uczestniczy w przedsiwziciu, i Poeta z przyjemnoci na to przysta. Scaccabarozzi wiczy olbrzymw w sztuce chwytania konia, poniewa jednak nie byo tu adnych koni poza tymi, ktre naleay do magw i ktre po dwch czy trzech takich wiczeniach mogy wyzion ducha, wybr pad na osy. Nawet lepiej, gdy osy wierzgay i ryczay i trudniej byo zapa je za kark ni galopujcego konia, ale po jakim czasie olbrzymi robili to z niezrwnan biegoci. Musieli si poza tym nauczy biegania w pozycji skulonej wrd paproci, eby nieprzyjaciel nie od razu ich zobaczy, i niejeden uskara si, gdy po takich wiczeniach bolao go w krzyach. Boidi szkoli pigmejw, bo Biay Hun to przecie nie to samo co uraw i trzeba mu mierzy prosto midzy oczy. Poeta wpaja wiedz wojenn Nubijczykom, ktrym nie trzeba byo niczego innego jak mierci w bitwie, Solomon pracowa nad trujcymi substancjami i co chwil nascza nimi jakie ostrze, ale tyle osign, e raz udao mu si upi na kilka minut krlika, a raz spowodowa, i kokosza zacza fruwa. Wybornie 302

 dodawa mu otuchy Poeta Biay Hun, ktry zasypia choby na jedn zdrowak albo zaczyna trzepota ramionami, to Hun martwy, idmy wic dalej. Cuttica wychodzi z siebie, zajmujc si blemiami, ktrych uczy, jak wpezn pod konia i rozpata mu brzuch jednym ciosem topora, ale kiedy podj prby z osami, nie poszo zgoa jak po male. Jeli chodzi o szczudonogich, ktrzy byli odkomenderowani do sub kwatermistrzowskich i taborowych, kopot wzili na siebie Boron i Kyot. Baudolino donis diakonowi, co si dzieje, i w modzieca wstpi nowy duch. Uzyskawszy pozwolenie eunuchw, kaza si wyprowadzi na zewntrzne schody i z wysoka przyglda si wiczcym chorgwiom. Oznajmi, e chce si nauczy dosiada konia, by poprowadzi do boju swych poddanych, ale zaraz potem zasab, by moe za bardzo si wzruszywszy, i eunuchowie odprowadzili go na tron, by z powrotem mg pogry si w swym zasmuceniu. W tych wanie dniach Baudolino, troch z ciekawoci, a troch z nudw, zacz si zastanawia, gdzie mog y satyrowie-niewidkowie. Wypytywa wszystkich, nawet ktrego ze szczudonogich, cho ich jzyka nigdy nie udao mu si zrozumie. Ten za odpar: Prug frest frinss sorgdmand strochdt drhds pag brlelang gravot chavygny rusth pkalhdrcg, a to Baudolinowi niewiele powiedziao. Nawet Gavagai nie wychodzi poza oglniki. Tam rzek i wskaza palcem na zachd, na acuch bkitnych wzgrz, za ktrymi rysoway si w oddali gry, ale nikt nigdy tam nie dotar, gdy satyrowie nie kochaj intruzw. Jakie pogldy maj satyrowie? spyta Baudolino, a Gavagai na to, e tkwi w gorszym bdzie ni inni, utrzymuj bowiem, i nie byo adnego grzechu pierworodnego. miertelno ludzi wcale nie jest skutkiem tego grzechu, byliby miertelni nawet, gdyby Adam nie zjad jabka. W tej sytuacji odkupienie jest niepotrzebne i kady moe si zbawi, gdy zaley to tylko od jego dobrej woli. Caa historia Jezusa suy jedynie temu, bymy mieli przed oczyma przykad ycia w cnocie, i tyle. Prawie jak heretycy od Mahumetha, ktrzy powiadaj, e Jezus by tylko prorokiem. Na pytanie, dlaczego nikt nigdy nie wyprawi si do satyrw, Gavagai odpar, e u stp wzgrz satyrw jest las z jeziorem w rodku i e nikomu nie wolno przebywa w pobliu, gdy mieszka tam pewna rasa niegodziwych niewiast, ktre s pogankami. Eunuchowie powiadaj, e dobry chrzecijanin nie zapuszcza si w tamte strony, bo naraziby si na ze czary, nikt wic nie prbuje wdrwki w stron wzgrz. Ale milczek Gavagai tak dokadnie opisa szlak, e mona by pomyle, i on sam albo jaki inny jednonogi, biegajc, jak to jednonodzy, to tu, to tam, nie omieszka zajrze rwnie w okolice wzgrz. To wystarczyo, eby podsyci ciekawo Baudolina. Poczeka na moment, kiedy nikt nie zwraca na niego uwagi, a wtedy dosiad konia, w niecae dwie godziny pokona rozlegy poronity krzewami teren i znalaz si na skraju lasu. Przywiza konia do drzewa 303

i zagbi si w pene wieoci i zapachw zarola. Potykajc si co krok o jakie korzenie, ocierajc o ogromne grzyby najrozmaitszych barw, dotar w kocu nad jezioro, po ktrego drugiej stronie wznosiy si wzgrza satyrw. Nastaa ju pora zmierzchu, przejrzyste wody jeziora zasnuwa mrok i odbijay si w nich dugie cienie nadbrzenych cyprysw. Panowaa tu zupena cisza, ktrej nie zakca nawet piew ptakw. Kiedy Baudolino medytowa nad tym wodnym zwierciadem, zobaczy nagle, e z lasu wyania si zwierz, ktrego nigdy w yciu nie widzia, cho bez trudu je rozpoznawa. Wygldao jak rebi, byo cae biae i subtelne, i gibkie w swych ruchach. Na piknie uksztatowanym bie, tu nad czoem, wyrasta rg, biay jak cae zwierz, spiralnie skrcony i zakoczony ostrym szpikulcem. By to jednoroec albo, jak mwi Baudolino w czasach dziecistwa, lworoec, monoceros z dziecicych fantazji. Podziwia go, wstrzymawszy oddech, gdy z zaroli wyonia si posta niewiecia. Uzbrojona we wczni, otulona dug sukni, pod ktr rysoway si powabnie mae jdrne piersi, istota posuwaa si leniwym krokiem jak camelopardus, a szat muskaa trawy zdobice brzegi jeziora, jakby unosia si nad ziemi. Miaa dugie i jedwabiste jasne wosy, ktre spyway jej do bioder, i przeczysty rysunek twarzy, jakby wyryty w koci soniowej. I ta leciutko zarowiona twarz zwracaa si w niemej modlitwie ku jezioru. Koo niej jednoroec grzeba co jaki czas spokojnie kopytem w ziemi i unosi raz po raz pysk z maymi nozdrzami, proszc w ten sposb o pieszczot. Baudolino patrzy w uniesieniu na to widowisko. Mgby pomyle, panie Niketasie, e od pocztku podry nie widziaem niewiasty godnej tego miana. Nie zrozum mnie le, prosz: nie czuem zgoa podania, lecz raczej potrzeb niewinnej adoracji, nie tylko dla niej, ale take dla owego zwierzcia, dla penego spokoju jeziora, gr, wiata chylcego si ku kocowi dnia. Czuem si jak w wityni. Baudolino szuka sw, ktre opisayby to, na co wwczas patrzy cho z pewnoci byo to niemoliwe. Widzisz, s takie chwile, kiedy sama doskonao objawia si nam w czyjej doni lub twarzy, w cieniach na grskim stoku albo na morzu, a wtedy, wobec cudu pikna, zamiera w nas serce... Ta istota wydawaa mi si wspaniaym ptakiem wodnym, to czapl, to abdziem. Powiedziaem, e miaa jasne wosy, ale to nie tak, kiedy bowiem poruszaa lekko gow, poyskiway bkitem, a czasem wydawao si, i przemyka po nich zwiewny pomie. Widziaem profil piersi, mikki i delikatny jak pier gobicy. Byem ju tylko spojrzeniem. Widziaem co odwiecznego, gdy zdawaem sobie spraw, e patrz nie na pikn istot, lecz na samo pikno, jakby na wit myl Boga. Odkrywaem, e doskonao, gdy czowiek raz, i tylko raz, j ujrzy, jest czym lekkim jak puch i cza304

rujcym. Przygldaem si tej postaci z daleka, czuem jednak, i jest dla mnie nieuchwytna, jak to bywa, kiedy jest si posunitym w latach i zdaje si czowiekowi, e widzi wyrane znaki na pergaminie, lecz wie przecie, e z bliska rozmyj si i nigdy nie odczyta tajemnicy, ktr obiecywaa karta, albo kiedy we nie pojawia si co, czego pragnie, wyciga wic rk, porusza w powietrzu palcami i niczego nie chwyta. Zazdroszcz ci tej chwili oczarowania. Nie chciaem jej zniweczy, zmieniem si wic w posg.

33. Baudolino poznaje Hypati

Czar jednak prys. Dziewczyna bya stworzeniem lenym i wyczua obecno Baudolina. Obrcia si ku niemu. Ani przez chwil nie bya przeraona, po prostu patrzya na niego ze zdziwieniem. Spytaa po grecku: Kime jeste? Poniewa za milcza, podesza do miao i przyjrzaa si mu z bliska bez zawstydzenia, ale i bez gniewu oczyma, ktre byy jak wosy, tak samo si mieniy. Jednoroec zaj miejsce u jej boku i pochyli eb, jakby chcia orem piknego rogu broni swej pani. Nie jeste z Pndapetzim cigna nie jeste ani eunuchem, ani potworem, a zatem musisz by... czowiekiem! Najwyraniej rozpoznaa czowieka tak, jak on rozpozna jednoroca: nigdy go nie widzia, ale za to mnstwo razy o nim sysza. Jeste pikny, czowiek jest pikny, czy mog ci dotkn? Wycigna rk i delikatnymi palcami pogadzia jego brod, a potem musna szram na twarzy, jak niegdy Beatrycze. To rana, czy naleysz do ludzi, ktrzy paraj si wojn? Co to takiego? Miecz odpar Baudolino lecz uywam go do obrony przed dzikimi zwierztami, nie jestem bowiem czowiekiem wojny. Nazywam si Baudolino i przybywam z ziem, nad ktrymi zachodzi soce, stamtd wskaza niezbyt dokadnym gestem. Spostrzeg przy tym, e dry mu rka. A kim jeste ty? Jestem jedn z hypatii wyjania tonem kogo rozbawionego naiwnoci pytania i rozemiaa si, przez co jej uroda jeszcze bardziej zajaniaa. Potem, jakby przypominajc sobie, e rozmawia z cudzoziemcem, dodaa: W lesie za tymi drzewami mieszkamy tylko my, hypatie. Nie boisz si mnie jak mieszkacy Pndapetzim? Tym razem umiechn si Baudolino: zlk si tylko, e hypatia moe si przestraszy. Czsto przychodzisz nad jezioro? spyta. Nie zawsze odpara hypatia. Matka nie yczy sobie, bymy opuszczay samotnie las. Lecz jezioro jest takie pikne, a poza tym strzee mnie Akacjusz wskazaa 306

jednoroca. W jej oczach pojawi si wyraz zatroskania. Pno ju. Nie powinnam oddala si na tak dugo. Nie powinnam rozmawia nawet z mieszkacami Pndapetzim, jeliby ktry zapuci si a tutaj. Ale ty nie jeste jednym z nich, jeste czowiekiem, a nikt mi nie powiedzia, bym trzymaa si z dala od ludzi. Wrc jutro odway si powiedzie Baudolino ale kiedy soce bdzie wysoko na niebie. Przyjdziesz? Nie wiem odpara zmieszana hypatia by moe. I znikna zwiewnie pord drzew. Tej nocy Baudolino nie mg zasn, bo przecie ju przeni swj sen powiada sobie i to sen, ktry zapamita do koca ycia. Ale nastpnego dnia w samo poudnie dosiad konia i pojecha nad jezioro. Czeka do wieczora, ale nikogo nie zobaczy. Niepocieszony wrci do domu i na skraju miasta natkn si na grup jednonogich, ktrzy wiczyli si w strzelaniu z fistu. Ujrza Gavagaia, ktry powiedzia: Ty patrzy! Skierowa trzcin do gry, wyrzuci strza i przeszy ni ptaka, ktry spad nieopodal. Ja wielki wojownik oznajmi. Jeli przybywa Biay Hun, ja staje w poprzek niego. Baudolino powiedzia: wybornie, wybornie, i poszed zaraz spa. Tej nocy ni o spotkaniu z poprzedniego dnia, a rano pomyla, e jeden sen to za mao na cae ycie. Znowu pojecha nad jezioro. Siedzia na brzegu i sucha piewu ptakw, ktre sawiy poranek, a potem cykad, gdy zacz sroy si demon godzin poudniowych. Nie byo jednak gorco, drzewa zapewniay rozkoszny chd, bez przykroci mino mu wic kilka godzin oczekiwania. A wreszcie si pojawia. Usiada obok niego i powiedziaa, e przysza, bo chce dowiedzie si czego wicej o ludziach. Baudolino nie wiedzia, od czego zacz, j wic opowiada o miejscu, gdzie przyszed na wiat, o wydarzeniach na dworze Fryderyka, o tym, czym s cesarstwa i krlestwa, jak poluje si z sokoem, czym jest miasto i jak si je buduje, jednym sowem to, co opowiada diakonowi, unikajc jednak historii okrutnych i swawolnych. Snujc sw opowie, spostrzeg, e mona nakreli peen mioci wizerunek rodzaju ludzkiego. Ona suchaa i jej oczy zabarwiay si rozmaitymi byskami zalenie od wzrusze, ktre staway si jej udziaem. Jak piknie opowiadasz. Czy wszyscy ludzie opowiadaj takie pikne historie? Nie wyzna Baudolino by moe on opowiada ich wicej i lepiej ni jego ziomkowie, ale s wrd nich take poeci, ktrzy umiej opowiada jeszcze pikniej. I zacz piewa jedn z pieni Abdula. Hypatia nie rozumiaa prowansalskich sw, ale podobnie jak Abkazi bya oczarowana melodi. Jej oczy zasnuy si teraz mg. Powiedz mi spytaa, rumienic si odrobin czy z mczyznami s te... ich 307

niewiasty? Powiedziaa to tak, jakby rozumiaa, e sowa, ktre piewa Baudolino, odnosiy si do niewiasty. Jakeby nie odpar Baudolino jak jednonodzy cz si z jednonkami, tak mczyni cz si z niewiastami, inaczej nie mona podzi dzieci, tak jest przecie doda na caym wiecie. Mylisz si! zaprzeczya ze miechem hypatia. Hypatie s tylko hypatiami i nie ma, jakby rzec... hypatw! I znowu zamiaa si, wyranie rozbawiona t myl. Baudolino j si zastanawia, co winien zrobi, by jeszcze raz skoni j do miechu, gdy jej miech by najsodsz muzyk, jak sysza w caym swym yciu. Kusio go, by zapyta, jak rodz si hypatie, skoro nie ma hypatw, ale ba si zrani jej niewinno. Zdoby si jednak na do odwagi, by zapyta, kim s hypatie. Och odpara to duga historia, a ja nie umiem opowiada tak piknie jak ty. Musisz wiedzie, e tysice tysicy lat temu w pewnym potnym i dalekim miecie ya cnotliwa i pena mdroci niewiasta o imieniu Hypatia. Prowadzia szko filozofii, ktra jest umiowaniem mdroci. Ale w tym miecie yli take ludzie li, ktrzy zwali si chrzecijanami, nie lkali si bogw, nienawidzili filozofii, a nade wszystko nie mogli znie, e prawd poznaa niewiasta. Schwytali pewnego dnia Hypati i zabili j, zadajc straszliwe mki. Kilka spord jej najmodszych uczennic oszczdzono, mylano bowiem, e nic nie wiedz i s przy Hypatii tylko po to, by jej suy. Ucieky, ale chrzecijanie byli ju wszdzie, i musiay dugo wdrowa, nim znalazy to pene spokoju miejsce. I tutaj wanie staraj si zachowa to, czego nauczya ich mistrzyni, ale syszay owe nauki, kiedy byy jeszcze bardzo mode i dalekie od jej mdroci, nie pamitay zatem wszystkich jej wskaza. Powiedziay wic sobie, e bd yy we wasnym krgu z dala od wiata i staray si odtworzy to, co naprawd powiedziaa Hypatia. Take dlatego, e Bg pozostawi cie prawdy w gbi serca kadego z nas i chodzi tylko o to, by wydoby ten okruch prawdy na powierzchni, podobnie jak misz owocu wydobywa si z upiny, i da mu rozbysn w blasku wiedzy. Bg, bogowie, ktrzy nie bdc Bogiem chrzecijan, si rzeczy byli bogami faszywymi... Co te opowiada ta hypatia? zastanawia si Baudolino. Ale niewiele o to dba, do mu byo sysze jej gos i gotw byby umrze za jej prawd. Powiedz mi przynajmniej jedno przerwa. Jestecie hypatiami na pamitk tamtej Hypatii, i to dobrze pojmuj. Ale jak zwiesz si ty? Hypatia. Nie, mam na myli ciebie jako kogo odmiennego od innych hypatii... To znaczy, jak ci zw twe towarzyszki? Hypatia. Lecz przecie dzisiejszego wieczoru wrcisz do miejsca, gdzie yjesz, i natkniesz 308

si najpierw na jedn jedyn hypati. Jak j pozdrowisz? yczc jej miego wieczoru. Tak si robi. No tak, ale kiedy ja wrc do Pndapetzim i napotkam, powiedzmy, ktrego z eunuchw, on powie: miego wieczoru, o Baudolinie. Ty powiesz: miego wieczoru, o... i co dalej? Powiem: miego wieczoru, Hypatio. Wszystkie wic nosicie imi Hypatia. To zrozumiae, wszystkie hypatie nosz imi Hypatia, adna nie rni si od innej, bo w przeciwnym razie nie byaby hypati. A jeli ktra hypatia szuka ci wanie teraz, kiedy ci tam nie ma, i pyta inn hypati, czy nie widziaa tej hypatii, ktra oddalia si z jednorocem o imieniu Akacjusz, co mwi? To, co i ty, to jest, czy nie widziaa hypatii, ktra oddalia si z jednorocem o imieniu Akacjusz. Gdyby Baudolino usysza tak odpowied z ust Gavagaia, poczuby pokus, eby trzasn go na odlew w pysk. Z Hypati byo jednak zupenie inaczej i nasz Baudolino pomyla tylko, jak cudowne jest miejsce, gdzie wszystkie hypatie nosz imi Hypatia. Musiao min kilka dni, panie Niketasie, zanim zrozumiaem, kim naprawd s hypatie... Poniewa widywalicie si jeszcze nieraz, jak mniemam. Codziennie albo prawie. e nie mogem si obej bez jej widoku i bez dwiku jej gosu, pewnie ci i nie dziwi, lecz mnie dziwio i wprawiao w nieskoczon dum to, e take ona bya szczliwa, widujc i suchajc mnie... Staem si... staem si jak niemowl, ktre szuka matczynej piersi, a kiedy matki przy nim nie ma, pacze, gdy lka si, e matka ju nie wrci. Tak samo bywa z psami i ich panami. Lecz ta sprawa z hypatiami wielce mnie zaciekawia. Chodzi o to, e jak zapewne wiesz, a moe i nie wiesz, Hypatia ya naprawd, cho nie przed tysicami lat, lecz osiem stuleci temu, i mieszkaa w egipskiej Aleksandrii, kiedy cesarstwem wada Teodozjusz, a potem Arkadiusz. Bya pono naprawd niewiast wielkiej mdroci, bieg w filozofii, matematyce i astronomii, i nawet mczyni pili kade sowo z jej ust. Kiedy ju nasza wita wiara zatryumfowaa na wszystkich obszarach cesarstwa, pozostaa gar buntownikw, ktrzy prbowali utrzyma przy yciu myl filozofw pogaskich, jak choby boskiego Platona, i nie neguj, e czynili dobrze, przekazujc take nam, chrzecijanom, jego wiedz, inaczej bowiem poszaby cakiem w zapomnienie. Tyle e jeden z najwikszych chrzecijan owych czasw, pniejszy wity Kocioa, Cyryl, czowiek wielkiej wiary i rwnie wielkiego nieprzejednania, uzna nauki Hypatii za sprzeczne z Ewangeliami i podburzy przeciwko 309

niej tum ciemnych i zajadych chrzecijan, ktrzy nie wiedzieli zgoa, co Hypatia gosi, ale uznali j, powiadcza Cyryl i inni, za kamczyni i rozpustnic. By moe oczerniono j niesusznie, aczkolwiek prawd jest i to, e niewiasty nie powinny miesza si do spraw boskich. Krtko mwic, zawlekli j do wityni, zerwali z niej odzienie, zabili j i zmasakrowali jej ciao ostrymi skorupami rozbitych naczy, a w kocu rzucili zwoki na stos... Powstao mnstwo legend. Powiadano, e bya pikna, ale zoya luby dziewictwa. Pewien modzieniec, ucze Hypatii, zakocha si w niej do szalestwa, ona za pokazaa mu kawaek ptna ze swoj krwi miesiczn i powiedziaa, e to tylko jest przedmiotem jego podania, nie za pikno samo w sobie... W istocie, nikt nie wie, czego naprawd nauczaa. Zaginy wszystkie jej pisma, ci, co poznali mdro Hypatii prosto z jej ust, zostali zabici lub starali si zapomnie sw, ktre od niej usyszeli. Wszystko, co o niej wiemy, przekazali nam wici ojcowie, ktrzy j potpili, a uczciwie ci powiadam, jako piszcy kroniki i historie, e nie warto dawa zbyt wielkiej wiary sowom, jakie wrg wkada w usta swego wroga. Spotykali si nieraz, wiele razy rozmawiali. Hypatia mwia, a Baudolino pragn, by jej nauka bya jak najobszerniejsza, mgby bowiem bez koca pi sowa z jej ust. Odpowiadaa na wszystkie pytania Baudolina z nieulk szczeroci, nigdy si nie rumienic: nic nie byo dla niej przedmiotem obrzydliwego zakazu, wszystko byo przejrzyste. Baudolino zdoby si w kocu na odwag i zapyta, jak to si dzieje, e hypatie istniej od tylu ju wiekw. Odpowiedziaa, e w kadej porze roku Matka wybiera kilka z nich, ktre maj urodzi dziecko, i towarzyszy im do miejsca, gdzie s zapadniane. Hypatia wyraaa si w tej kwestii nader niejasno, nigdy oczywicie nie widziaa tych, ktrzy dokonuj dziea zapodnienia, lecz nie widziay ich take hypatie wyznaczone do tego obrzdku. Prowadzono je noc w pewne miejsce, gdzie piy odurzajcy i upajajcy napj, poddawano je zapodnieniu, a potem wracay do wsplnoty, przy czym te, ktre zaszy w ci, a do dnia rozwizania byy pod piecz towarzyszek: jeeli owocem ich ona by chopczyk, oddawano go zapadniajcym, by wychowali go na jednego z nich, jeli za dziewczynka, pozostawaa we wsplnocie i wyrastaa na hypati. czenie si cielesne, jak czyni to zwierzta, ktre nie maj wszak duszy wyjaniaa Hypatia to sposb na to, by powiela bd, jaki wkrad si w dzieo stworzenia. Hypatie posyane do zapodnienia godz si na upokorzenie tylko dlatego, e musimy przecie istnie, by odkupi wiat pogrony w tym bdzie. Ktra z nas doznaa zapodnienia, nie pamita, co si z ni dziao, a gdyby nie zgodzia si na to w duchu powicenia, naruszyaby nasz apati... A co to takiego? To stan, w ktrym kada hypatia yje i jest szczliwa. 310

 Z powodu bdu w dziele stworzenia? Ale, Baudolinie powiedziaa hypatia, miejc si z jego naiwnego zdziwienia czyby uwaa, e wiat jest doskonay? Spjrz na ten kwiat, spjrz, jaka delikatna odyga, spjrz na to porowate jakby oko krlujce w jego rodku, spjrz na wszystkie jednakowe patki, odrobin wygite, by mogy niby w konch zbiera porann ros, spjrz, z jak radoci oddaje si owadowi, ktry wysysa z niego yciodajne pyny... Czy to nie pikne? Zaiste pikne. Czy to pikno nie jest rzecz pikn? Czy nie jest to cud boy? Baudolinie, jutro rano ten kwiat bdzie martwy, a za dwa dni zostanie z niego tylko zgnilizna. Chod ze mn. Zaprowadzia go w lene poszycie i pokazaa grzyb o czerwonym, usianym zotymi ctkami kapeluszu. Czy jest pikny? spytaa. Tak, jest. Ale trujcy. Kto go zje, musi umrze. Uwaasz, e pikne jest dzieo stworzenia, cho zaczaia si w nim mier? Czy wiesz, e ja te umr pewnego dnia i ja te obrciabym si w zgnilizn, gdyby moim przeznaczeniem nie byo odkupienie Boga? Odkupienie Boga? Wyjanij... Czyby i ty by chrzecijaninem, Baudolino, jak owe potwory z Pndapetzim? Chrzecijascy zabjcy Hypatii wierzyli w okrutn bosk istot, ktra stworzya wiat, a wraz z nim mier i, co gorsza, cierpienia fizyczne i chorob duszy. Istoty stworzone potrafi nienawidzi, zabija, zadawa cierpienia blinim. Nie wierzysz chyba, e sprawiedliwy Bg skaza swych synw na takie utrapienia... Przecie to wszystko czyni niesprawiedliwi ludzie, Bg za karze ich i zbawia dobrych. Czemu wic w Bg stworzy nas, naraajc na potpienie? Albowiem najwyszym dobrem jest wolno czynienia dobra lub za, a Bg, obdarzajc swych synw tym dobrem, wolnoci, musia pogodzi si z myl, e ten i w uczyni z niej zy uytek. Czemu powiadasz, e wolno jest dobrem? Bo jeli ci j zabior, jeli zakuj w acuchy, jeli nie pozwol robi tego, co pragniesz, cierpisz, a std wniosek, e brak wolnoci jest zem. Czy moesz tak obrci gow, by spojrze za siebie, ale obrci naprawd, zobaczy wasne plecy? Czy moesz wej do jeziora i pozosta w nim do zmroku, to znaczy pod wod, ani razu nie wystawiajc ponad ni gowy? spytaa i rozemiaa si. Nie, gdybym bowiem prbowa tak obrci gow, skrcibym sobie kark, a gdybym trwa pod wod, nie mgbym oddycha. Bg stworzy mnie wanie takim, bym nie zrobi sobie czego zego. 311

 Powiadasz zatem, e odebra ci jedn lub drug wolno tylko dla twojego dobra, prawda? Abym nie cierpia. Po co wic da ci wolno wybierania midzy dobrem i zem, skoro naraasz si w ten sposb na wiekuist kar? Pan Bg, dajc nam wolno, sdzi, e uyjemy jej w dobrych celach. Ale bunt aniow wprowadzi zo do wiata, a w skusi Ew i wskutek tego wszyscy cierpimy z powodu grzechu pierworodnego. To nie jest wina Boga. A kto stworzy zbuntowanych aniow i wa? Bg, to rzecz oczywista, lecz nim si zbuntowali, byli dobrzy, czyli tacy, jakimi ich stworzy. Wic nie oni stworzyli zo? Nie, oni tylko je popenili, lecz istniao przedtem jako mono zbuntowania si przeciw Bogu. Czyli to Bg stworzy zo? Hypatio, jeste bystra, wraliwa, przenikliwa, umiesz prowadzi disputatio znacznie lepiej ni ja, ktrym przecie odby studia w Paryu, nie mw mi jednak takich rzeczy o dobrym Panu Bogu. Bg nie mg pragn za! Z pewnoci, gdy Bg, ktry pragnby za, byby przeciwiestwem Boga. A zatem? A zatem Bg odkry zo, zgoa go nie pragnc, jako mroczn czstk samego siebie. Bg jest wszak najdoskonalszym z bytw! To pewne, Baudolinie, Bg jest wszystkim najdoskonalszym, co moe istnie, gdyby jednak wiedzia, jakie to mczce by doskonaoci! A teraz, Baudolinie, powiem ci, kim Bg jest, czyli kim nie jest. Zaiste nie baa si niczego. Powiedziaa: Bg jest jedyny i tak doskonay, e niepodobny do adnej rzeczy, ktra jest, ani te do adnej rzeczy, ktrej nie ma. Nie moesz opisa Go sowami, jakie podsuwa ci twoja czowiecza pojtno, niby kogo, kto gniewa si, gdy czynisz rzeczy ze, albo troszczy si o ciebie z dobroci, kogo, kto ma usta, uszy, twarz, skrzyda albo kto jest duchem, ojcem lub synem, nawet siebie samego. O Jedynym nie moesz powiedzie, e jest albo e Go nie ma, wszystko mieci w sobie, lecz nie jest adn rzecz. Moesz okreli Go tylko poprzez niepodobiestwa, gdy na nic si zda zwa Go Dobroci, Piknem, Mdroci, Powabem, Moc, Sprawiedliwoci, byoby to bowiem tym samym, co zwa Go Niedwiedziem, Panter, Wem, Smokiem lub Gryfem, cokolwiek bowiem powiesz, nie zdoasz Go wyrazi. Bg nie jest ciaem, nie jest postaci, nie jest form, nie jest iloci, jakoci, ciarem ni lekkoci, nie widzi, nie czuje, nie zna nieadu ni za312

mtu, nie jest dusz, pojtnoci, wyobrani, pogldem, myl, sowem, liczb, porzdkiem, wielkoci, nie jest rwnoci i nie jest nierwnoci, nie jest czasem i nie jest wiecznoci, jest wol, ktra donikd nie zda. Postaraj si to poj, Baudolinie, Bg jest kagankiem bez pomienia, pomieniem nie dajcym ciepa, ciemnym wiatem, niemym grzmotem, lep byskawic, wietlist sadz, promieniem wasnego mroku, krgiem, ktry rozszerza si, kurczc ku swemu rodkowi, samotn mnogoci, jest... jest... Zawahaa si, szukajc przykadu, ktry byby przekonywajcy dla nich obojga, dla niej, nauczycielki, i dla niego, ucznia. Jest przestrzeni, ktrej nie ma, w ktrej ty i ja jestemy tym samym, jak teraz, zanurzeni w czasie, ktry przesta pyn. Na policzku drga jej jakby leciutki pomyk. Zamilka, przestraszya si tego niedorzecznego przykadu, lecz jake mona uzna za niedorzeczny jakikolwiek dodatek do spisu niedorzecznoci? Baudolino poczu, e przez pier przemyka mu ten sam pomie, zlk si jednak jej zakopotania, zesztywnia, nie pozwalajc, by cho jeden misie twarzy zdradzi wzburzenie serca ani by w jego gosie pojawio si drenie. Co w takim razie z dzieem stworzenia? Co ze zem? spyta z teologiczn stanowczoci. Na twarz Hypatii powrcia rowawa blado. W takim razie Jedyny ze wzgldu na sw doskonao, ze wzgldu na sw szczodro skania si do rozprzestrzeniania samego siebie, do rozszerzania si coraz obszerniejszymi sferami wasnej peni, jest niczym wieca, ktra pada ofiar wiata, jakie sama daje, im lepiej owietla, tym bardziej si rozpuszcza. Ot to, Bg roztapia si w cienie samego siebie, staje si caym tumem bstw zwiastujcych, Eonw, ktre maj wiele z Jego mocy, ale w osabionej ju postaci. Jest mnstwo bogw, demonw, Archontw, Tyranw, Si, Iskier, Gwiazd i tych, ktrych chrzecijanie zw anioami i archanioami... Nie s jednak stworzeni przez Jedynego, s Jego emanacj. Emanacj? Widzisz tego ptaka? Prdzej czy pniej spodzi innego ptaka, skadajc jajko, podobnie jak hypatia moe wyda na wiat dziecko ze swego ona. Ale zaraz po urodzeniu istota, zarwno maa hypatia, jak i ptaszek, yje na wasny rachunek i trwa nawet, jeli zabraknie matki. A teraz pomyl o ogniu. Ogie nie podzi ciepa, lecz nim promieniuje, emanuje je. Ciepo jest tym samym co ogie, jeli bowiem zgasisz ogie, znika te ciepo. Ciepo ognia jest najwiksze tam, gdzie si ogie rodzi, a im bardziej ogie przemienia si w dym, tym bardziej ciepo sabnie. Tak jest i z Bogiem. W miar jak si rozpociera coraz dalej od swego mrocznego rodka, traci w pewnym sensie moc, a wreszcie staje si lepk i guch materi niby bezksztatny wosk, w ktry roztapia si wieca. Jedyny nie chciaby emanowa siebie a tak daleko, lecz nie moe oprze si temu roztapianiu do stanu mnogoci i bezadu. I ten twj Bg nie moe zniszczy za, ktre... ktre powstaje wok niego? 313

 Ale tak, moe. Jedyny bezustannie stara si wchon na powrt ten jakby oddech, ktry moe sta si trujcy, i w cigu siedemdziesit razy siedem tysicy lat udawao mu si bezustannie wcign z powrotem do nicoci swoje czstki. ycie Boga byo uregulowanym oddechem, nie nastrczajcym adnych trudnoci. O takim, posuchaj. Wcigna powietrze przez rozedrgane nozdrza, a potem wypucia je ustami. Pewnego dnia nie zdoa jednak zapanowa nad jedn ze swych si porednich, ktr my nazywamy Demiurgiem i ktrym jest, by moe, Sabaot albo Ildabaot, faszywy Bg chrzecijan. Ta imitacja Boga wskutek bdu, pychy, niewiedzy stworzya czas tam, gdzie przedtem bya tylko wieczno. Czas to wieczno, ktra si jka, czy pojmujesz? A wraz z czasem Demiurg stworzy ogie, ktry daje ciepo, ale moe rwnie wszystko spali, wod, ktra gasi pragnienie, ale moe te utopi, powietrze, ktre pozwala nam oddycha, ale moe sta si huraganem... Biedny Demiurg wszystko poplta. Stworzy soce, ktre daje wiato, ale moe te wyjaowi ki, ksiyc, ktry ledwie przez kilka dni wada noc, potem za staje si cienki i umiera, inne ciaa niebieskie, ktre s zachwycajce, lecz mog wysya zgubne influksy, a poza tym istoty, ktre s obdarzone rozumem, ale niezdolne do przeniknicia wielkich tajemnic, zwierzta, ktre raz s nam wierne, a raz nam zagraaj, roliny, ktre nas karmi, ale yj bardzo krtko, i mineray, ktre s bez ycia, bez duszy, bez rozumu, skazane na wieczne niepojmowanie niczego. Demiurg by jak dziecko, ktre chce ulepi z bota piknego jednoroca, ale wychodzi z tego co, co przypomina mysz! wiat jest zatem chorob Boga? Jeli jeste doskonay, nie moesz siebie nie emanowa, jeli za siebie emanujesz, popadasz w chorob. A poza tym staraj si zrozumie Boga w jego peni, jest take miejscem czy te niemiejscem, gdzie cz si przeciwiestwa, czy nie tak? Przeciwiestwa? O tak, nieobce jest nam wszak ciepo i zimno, wiato i ciemno, i mnstwo innych rzeczy, ktre s sobie przeciwstawne. Czasem zimno sprawia nam przykro i wydaje si nam zem w porwnaniu z ciepem, ale czasem czujemy nadmiar ciepa i tsknimy do chodu. To my w obliczu przeciwiestw wierzymy, zalenie od kaprysu albo namitnoci, e jedno jest dobrem, a drugie zem. Ot w Bogu przeciwiestwa cz si i zyskuj wzgldem siebie harmoni. Kiedy jednak Bg zaczyna siebie emanowa, nie moe ju zapanowa nad harmoni przeciwiestw, a wskutek tego ich pary pkaj i jedne ich czony walcz z drugimi. Demiurg utraci wadz nad przeciwiestwami i stworzy wiat, w ktrym cisza i haas, tak i nie, jedno dobro i drugie zmagaj si midzy sob. To wanie odczuwamy jako zo. Zapalajc si, poruszaa domi jak dziecko, ktre mwic o myszy, kreli w powietrzu jej ksztat, a opowiadajc o burzy, kreli powietrzne wiry. Mwisz, Hypatio, o bdzie w dziele stworzenia i o zu, ale tak, jakby ciebie to 314

wszystko nie dotyczyo, i yjesz w tym lesie tak, jakby wszystko byo nie mniej pikne ni ty sama. Skoro zo pochodzi od Boga, musi by w nim take co dobrego. Suchaj mnie, jeste bowiem czowiekiem, a ludzie nie przywykli do tego, by we waciwy sposb myle o tym wszystkim, co jest. No tak, take ja myl bdnie. Nie, ty po prostu mylisz. A mylenie to za mao, nie jest ono waciwym sposobem. Sprbuj wyobrazi sobie rdo, ktre nie ma pocztku i rozlewa si tysicem rzek, nigdy nie wysychajc. rdo jest zawsze pene spokoju i wieoci, zawsze przejrzyste, natomiast rzeki pyn do rnych miejsc, mtniej od piachu, wciskaj si midzy skay i krztusz si zniewolone, a czasem wysychaj. Rzeki bardzo cierpi, czy wiedziae o tym? A jednak take w rzekach i najbardziej botnistych strugach pynie woda, ktra wzia si z tego samego rda co to jezioro. Jezioro cierpi mniej ni rzeka, gdy w swej przejrzystoci lepiej zapamitao rdo, ktre je zrodzio, a peen owadw staw cierpi bardziej ni jezioro i struga. Lecz wszyscy na tym wiecie cierpi, chcieliby bowiem wrci tam, skd przybyli, a zapomnieli ju, jak to osign. Hypatia uja Baudolina za rami i obrcia go twarz do lasu. Przy tym ruchu ich twarze si zbliyy i Baudolino poczu rolinny zapach jej wosw. Spjrz na to drzewo. Od korzeni po najwyszy listek przenika je to samo ycie. Lecz korzenie umacniaj si w ziemi, pie nabiera si i potrafi przetrwa zmiany pr roku, natomiast gazie maj skonno do wysychania i pkania, a licie yj kilka miesicy i opadaj, pki za ledwie kilka tygodni. Wrd gazi jest wicej za nili w pniu. Drzewo jest jedno, ale cierpi, rozprzestrzeniajc si, gdy staje si wieloci, a pomnaajc si, sabnie. Lecz gazie s pikne, i ty korzystasz z ich cienia... Sam widzisz, Baudolinie, ty te moesz sta si mdrcem. Gdyby nie te gazki, nie moglibymy usi i rozmawia o Bogu, gdyby nie las, nigdy bymy si nie spotkali, a to byoby moe najgorszym zem. Powiedziaa to tak, jakby chodzio o nag i prost prawd, ale Baudolino raz jeszcze poczu, jak co przeszywa mu pier, cho nie mg ani nie chcia okaza wzruszenia. Wyjanij mi wic, jak to si dzieje, e jest wielu dobrych, przynajmniej w pewnej mierze, cho przecie s chorob Jedynego? Sam widzisz, Baudolinie, ty te moesz sta si mdrcem. Powiedziae: w pewnej mierze. Mimo bdu pozostaa w nas, istotach rozumnych, czstka Jedynego, podobnie jak w kadej innej stworzonej istocie, od zwierzt po martw materi. We wszystkim, co nas otacza, mieszkaj bogowie, w rolinach, nasionach, kwiatach, korzeniach, krynicach, kada rzecz cierpi wprawdzie, gdy jest marn imitacj myli Boga, ale niczego bardziej nie pragnie, jak poczy si z Nim na nowo. Musimy odnale harmoni prze315

ciwiestw, musimy pomaga bogom, musimy oywia owe iskierki, owe wspomnienia po Jedynym, ktre spoczywaj pogrzebane w naszych duszach i w rzeczach. Co najmniej dwa razy Hypatii wymkna si uwaga, e dobrze jest by przy nim. To zachcao Baudolina do powracania. Pewnego dnia Hypatia opowiedziaa mu, co czyni, eby oywi boe iskry w kadej rzeczy, poniewa owe iskry poprzez fenomen sympatii prowadz do czego doskonalszego ni one same, nie bezporednio do Boga, lecz do Jego mniej wycieczonych emanacji. Powioda go w pewne miejsce nad jeziorem, gdzie rosy soneczniki, na wodzie za unosiy si kwiaty lotosu. Wiesz, co robi sonecznik? Poda za socem, szuka go, modli si do niego i szkoda, e nie umiesz jeszcze wsucha si w szmer, jaki pynie przez powietrze, kiedy dokonuje w cigu dnia tego okrnego ruchu. Zrozumiaby, e wypiewuje socu sw pie. Spjrz teraz na lotos: otwiera si o wschodzie soca, cay si ofiarowuje, kiedy soce jest w zenicie, i zamyka swj kwiat o zachodzie. Sawi soce, otwierajc i zamykajc pki, jak my otwieramy i zamykamy usta podczas modlitwy. Te kwiaty yj w zwizku sympatii z ciaem niebieskim, zachowuj wic czstk jego mocy. Kiedy dziaasz na kwiat, dziaasz te na soce, jeli umiesz dziaa na soce, moesz wpywa na to, co ono robi, a poprzez soce signiesz do innej rzeczy, ktra pozostaje w zwizku sympatii ze socem, lecz jest od niego doskonalsza. Tak dzieje si nie tylko z kwiatami, ale take z kamieniami i zwierztami. W kadym z nich mieszka jaki pomniejszy bg, ktry pragnie poprzez potniejszych bogw dotrze do wsplnego pocztku. Od dziecistwa uczymy si sztuki, ktra pozwala oddziaywa na moniejszych bogw i na nowo zadzierzgiwa zerwan wi. Co masz na myli? To proste. Uczymy si splata w jedno, doskonae i podobne bogom, kamienie, zioa, aromaty, by uksztatowa... jake ci to powiedzie, naczynia wypenione sympati, w ktrych gromadzi si moc wielu ywiow. Widzisz, kwiat, kamyk, nawet jednoroec maj natur bosk, same jednak nie potrafi przywoa bogw wikszych. Dziki sztuce nasze mikstury, pomnaajc moc kadego ywiou, odtwarzaj esencj, ktr chcemy wezwa. A kiedy ju wezwiecie owych bogw wikszych? Ta chwila to dopiero pocztek. Uczymy si, jak by posanniczkami midzy tym, co jest na grze, i tym, co na dole, dowodzimy, e mona porusza si pod prd, w ktrym Bg emanuje siebie, tylko odrobin co prawda, lecz pokazujemy przecie naturze, i co takiego jest moliwe. Najwyszym celem nie jest jednak dokona na nowo poczenia sonecznika ze socem, lecz poczenia nas samych z pocztkiem. Tak zaczyna si asceza. Najpierw uczymy si postpowa w sposb cnotliwy, nie zabijamy istot stworzonych, staramy si rozciga harmoni na otaczajce nas istoty, i choby przez to mo316

emy roznieci ukryte zarzewia. Czy widzisz te odygi rolin? Poky i skaniaj si ku ziemi. Ot potrafi dotkn ich i sprawi, by drgny, by poczuy to, o czym zapomniay. Spjrz, odzyskuj stopniowo wieo, jakby dopiero co przebiy si na powierzchni ziemi. Ale to za mao. eby oywi to dbo trawy, wystarczy praktykowa cnoty naturalne, osign doskonao wzroku i suchu, wigor ciaa, pami i atwo przyswajania sobie wiedzy, i subtelno zachowania, a to dziki czstym ablucjom, obrzdom oczyszczajcym, pieniom i modlitwom. Krok do przodu robi si, kultywujc mdro, moc, umiar i sprawiedliwo, a wreszcie zyskuje si cnoty oczyszczajce: prbujemy oddzieli dusz od ciaa, uczymy si przywoywa bogw, nie mwi o bogach, jak czyni to inni filozofowie, lecz oddziaywa na nich, sprowadzajc deszcz za pomoc magicznej kuli, rozmieszczajc amulety przeciwko trzsieniom ziemi, prowadzc dowiadczenia z wieszczymi mocami trjnogw, oywiajc posgi, by usysze z ich ust wyrocznie, wzywajc Asklepiosa, by uzdrowi chorych. Uwaga jednak, tak czynic, musimy zawsze mie si na bacznoci, by nie opta nas ktry z bogw, wtedy bowiem mona popa w zamt i wzburzenie, a przez to oddali si od Boga. Trzeba nauczy si robienia tego wszystkiego z absolutnym spokojem. Hypatia uja do Baudolina, ktry nie poruszy ani troch rk, by nie znikno to uczucie ciepa. Baudolinie, by moe wnosisz z moich sw, e dorwnuj w ascezie moim starszym siostrom... Wiedz jednak, e daleko mi jeszcze do doskonaoci. Jeszcze mieszam si, kiedy zbliam r do wyszej mocy, ktra jest jej przyjazna... A poza tym, c, nadal duo mwi, a to znak, e nie mam mdroci, gdy do cnoty dochodzi si w milczeniu. Ale mwi, bo ty tu jeste i naley ci pouczy, skoro za pouczam soneczniki, czemu nie miaabym poucza ciebie? Osigniemy wysze stadium doskonaoci, kiedy bdziemy umieli by razem, a nic nie mwi, wystarczy si dotyka, eby i tak wszystko rozumia. Tak jak to jest ze sonecznikiem. W milczeniu pogadzia sonecznik. A potem, take w milczeniu, pogaskaa do Baudolina i rzeka tylko na koniec: Czujesz? Nastpnego dnia powiedziaa mu o milczeniu, jakie zachowuj hypatie, aeby i on wyjania mg si go nauczy. Trzeba wytworzy w sobie absolutny spokj. Stajemy wwczas w zupenej samotnoci w obliczu tego, o czym mylimy, co sobie wyobraamy i co czujemy. I odnajdujemy uciszenie i spokj. Nie odczuwamy ju ni gniewu, ni pragnienia, ni blu, ni szczcia. Wychodzimy poza siebie same, wznosimy si do absolutnej samotnoci i gbokiego ukojenia. Nie patrzymy ju na rzeczy pikne i dobre, jestemy poza samym piknem, poza chrem cnt, jestemy jak kto, kto wszed do najtajniejszego wntrza wityni, zostawiajc za sob posgi bogw, i ma przed oczami wizj ju nie wizerunkw, lecz sa317

mego Boga. Nie musimy wtedy przyzywa mocy poredniczcych, wznoszc si ponad nie, przezwyciamy ich niedoskonao, w tym wycofaniu si, w tym niedostpnym i witym miejscu osigamy wyyny znajdujce si ponad rodem bogw i hierarchi Eonw, wszystko to bdzie teraz w nas jakby wspomnieniem czego, co uleczyymy z jego wasnego blu istnienia. Taki bdzie koniec drogi, wyzwolenie, przecicie wszystkich wizw, ucieczka ku Samotnoci tego, ktry jest teraz samotny. W tym powrocie do absolutnej prostoty nie zobaczymy ju nic poza chwa ciemnoci. Z oprnion dusz i umysem przekroczymy granice krlestwa rozumu, spoczniemy tam przepenione czci, jakbymy byy wschodzcym socem, zamknitymi oczami bdziemy patrze na soce wiata, staniemy si ogniem, mrocznym ogniem w tym mroku, i drogami ognia dojdziemy do koca naszego szlaku. I wtedy to, po wdrwce pod prd rzeki, bdzie pokazane nie tylko nam, lecz take bogom i Bogu, e mona wdrowa pod prd, uleczymy wiat, zabijemy zo, sprowadzimy mier na mier, przetniemy wze, w ktry zapltay si palce Demiurga. Naszym to, Baudolinie, przeznaczeniem jest uleczy Boga, nam powierzone Jego odkupienie: poprzez nasz ekstaz doprowadzimy do tego, e cae dzieo stworzenia wrci do jdra Jedynego. To my damy Jedynemu si, ktra pozwoli mu na wielki oddech i wwczas wchonie w siebie cae zo uwolnione podczas Jego wydechu. Wy tego dokonujecie, ktra z was tego dokonaa? Czekamy na chwil, kiedy si nam powiedzie, wszystkie przygotowujemy si do niej od stuleci, a jednej z nas si uda. Od dziecistwa wiemy, e nie jest konieczne, bymy wszystkie wzniosy si do tego cudu: wystarczy, aeby pewnego dnia, by moe za nastpnych tysic lat, jedna jedyna z nas, wybranka, osigna chwil najwyszej doskonaoci, a cud si dokona. Wwczas, pokazujc, e z mnogoci cierpicego wiata mona wyj i wrci do Jedynego, przywrcimy Bogu stan ukojenia i ufnoci, si pozwalajc odzyska rwnowag we wasnym centrum, wigor pozwalajcy odnale rytm wasnego oddechu. Oczy jej byszczay, twarz nabraa rumiecw, rce prawie dray, w gosie pojawi si ton udrki i wydawao si, e Hypatia baga Baudolina, by i on uwierzy w to objawienie. Baudolino za pomyla, e by moe Demiurg paln mnstwo bdw, lecz przecie istnieje kto taki jak ona, a to sprawia, i wiat jest miejscem upajajcym i iskrzcym si wszelkimi doskonaociami. Nie mg si duej opanowa: omieli si uj jej do i musn j wargami. Hypatia drgna, jakby przeya w tym momencie co nieznanego. Powiedziaa najpierw: Take w tobie mieszka jeden z bogw, a potem zakrya twarz domi i Baudolino usysza, jak szepcze zdumiona: Utraciam... Utraciam apati... Odwrcia si i pobiega w stron lasu, nie ogldajc si za siebie.

318

 Panie Niketasie, w tym momencie uwiadomiem sobie, e kocham, jak nie kochaem nigdy dotd, lecz raz jeszcze kocham niewiast, ktra nie moe by moj. Jedna bya dla mnie niedostpna przez swe szlachetne urodzenie, drug zabraa mi mizeria mierci, a oto trzecia nie moga by moj, gdy powicia si zbawianiu Boga. Oddaliem si, wrciem do miasta, rozmylajc nad tym, e by moe nie powinienem ju tu przyjeda. I nastpnego dnia poczuem co w rodzaju ulgi, kiedy Praxeas oznajmi mi, e w oczach mieszkacw Pndapetzim mam najwikszy autorytet spord magw, gdy ciesz si zaufaniem diakona, on za chce, abym to ja obj komend nad armi, ktr tak dobrze szkoli Poeta. Nie mogem uchyli si od tego zaszczytu, rozam w grupie magw postawiby nas w nieznonym pooeniu wobec wspmieszkacw, a przecie wszyscy z takim zapaem gotowali si do wojny. Przyjem wic propozycj, midzy innymi dlatego, e nie chciaem sprawia zawodu skiapodom, wielkouchym, blemiom i wszystkim tym zacnym ludziom, do ktrych czuem teraz szczere przywizanie. A nade wszystko miaem nadziej, e jeli powic wszystkie siy nowemu przedsiwziciu, zapomn o tym, co przeyem w lesie. Przez dwa dni czas wypeniay mi tysice najrniejszych zaj. Gryzem si jednak mimo tych obowizkw, przeraaa mnie myl, e Hypatia przysza nad jezioro i widzc, e nie przybywam, uznaa, i poczuem si uraony jej ucieczk i postanowiem nigdy ju jej nie spotyka. Drczyem si myl, e ona si zamartwia i e nie zechce mnie wicej zobaczy. Jeli tak, czy pdzc w lad za ni konno do miejsca, gdzie yj hypatie, porywajc j, niszczc spokj ich wsplnoty, odebrabym jej niewinno przez to, e zmusibym do zrozumienia tego, czego nie powinna rozumie, czy te ujrzabym j skupion na swym zadaniu, uwolnion ju od krciutkiej chwili ziemskiej namitnoci? Czy w ogle bya taka chwila? Na nowo przeywaem kade jej sowo, kady gest. Dwakro, chcc wyjani, jaki jest Bg, signa po przykad naszego spotkania, lecz by moe by to tylko dziewczcy, cakowicie niewinny sposb na to, by jej sowa stay si dla mnie przystpniejsze. Dwakro dotkna mnie, ale tak, jakby dotykaa sonecznika. Zadraa, czujc moje wargi na swej doni, ale to naturalne: nigdy nie musny jej ludzkie wargi, byo to dla niej co takiego, jak potkn si o korze i utraci wskutek tego rwnowag, ktr jej wpojono. Ta chwila mina i Hypatia zaraz o niej zapomniaa... Omawiaem z przyjacimi kwestie wojenne, musiaem zdecydowa si, jak pozycj wyznaczy Nubijczykom, i sam ju nie wiedziaem, na jakim wiecie yj. Za wszelk cen chciaem uwolni si od tej trwogi, chciaem wiedzie. Musiaem zawierzy swoje i jej ycie komu, kto utrzymywaby midzy nami kontakt. Gavagai nieraz dawa dowody oddania. Odbyem z nim potajemnie rozmow, raz po raz kazaem mu przysiga, e mnie nie zdradzi, i wyjawiem mu moliwie jak najmniej, tyle jednak ile trzeba, aby zechcia pospieszy nad jezioro i czeka. Poczciwy skiapoda by naprawd czekiem szlachetnym, bystrym i dyskretnym. Nie zadawa zbyt wielu pyta, chyba niejednego si domyli, przez dwa dni wraca o zmierz319

chu i mwi, e nikogo nie zobaczy, i by zasmucony, patrzc na moj poblad twarz. Trzeciego dnia przyby z ustami rozcignitymi tym swoim umiechem jak sierp ksiyca i oznajmi, e kiedy czeka sobie, lec w cieniu swej stopy, ukazaa si owa istota. Podesza z ufnoci i yczliwoci, jakby spodziewaa si kogo tu zasta. Przyja ze wzruszeniem sowa, ktre kazaem mu przekaza (Ona chyba bardzo chce ci ujrze rzek Gavagai z odrobin zoliwoci w gosie), i powiedziaa, e codziennie, dzie po dniu, bdzie przychodzi nad jezioro (Ona mwi to dwa razy). By moe, rzuci pgbkiem Gavagai, ona te czeka od dawna na magw. Nazajutrz nie mogem opuci Pndapetzim, albowiem do swoich obowizkw wodza przykadaem si z zapaem, ktry zdumia Poet, wiedzcego wszak, e nie czuem pocigu do ora, i wzbudziem wielki entuzjazm w mojej armii. Wydawao mi si, e jestem panem wiata, bez lku stawibym czoo setce Biaych Hunw. Dwa dni pniej, drc ze strachu, udaem si do tamtego miejsca naznaczonego pitnem przeznaczenia.

34. Baudolino odkrywa prawdziw mio

W cigu tych dni wyczekiwania miotay mn, panie Niketasie, sprzeczne uczucia. Ponem pragnieniem, by j ujrze, i baem si, e nigdy ju nie bdzie mi to dane, wynajdywaem tysice niebezpieczestw, na jakie moe by naraona, jednym sowem, moim udziaem byy wszystkie uczucia waciwe miowaniu, tyle e nie dowiadczaem zazdroci. Nie pomylae, e wanie wtedy Matka moga posa j do zapodnienia? Ani mi to przyszo do gowy. By moe wiedzc, do jakiego stopnia do niej nale, mylaem, e ona tak samo naley do mnie, nie pozwoli wic, by tkn j inny. Potem zastanawiaem si dugo nad tym wszystkim i doszedem do przekonania, e w mioci doskonaej nie ma miejsca na zazdro. Zazdro to podejrzenia, lk i oszczerstwo, ktre wkradaj si midzy kochanka i kochank. A wity Jan powiedzia, e mio doskonaa usuwa lk. Nie dowiadczaem zazdroci, lecz minuta po minucie prbowaem wyobrazi sobie jej twarz. Daremnie. Pamitaem, co czuem, kiedy na ni patrzyem, ale nie potrafiem przywoa jej wizerunku. A przecie podczas naszych spotka bezustannie wpatrywaem si w jej twarz, bezustannie... Czytaem, e co takiego zdarza si tym, ktrzy kochaj mioci przemon... rzek Niketas z zakopotaniem czowieka, ktry nigdy nie przey zapewne namitnoci tak przepotnej. Czy nie tak byo z Beatrycze i Colandrin? Nie, wtedy nie byy moim udziaem a takie cierpienia. Mniemam, e jeli chodzi o Beatrycze, pielgnowaem sam ide mioci, ktra nie potrzebuje twarzy, a poza tym wywoywanie obrazu spraw cielesnych wydawao mi si jakim witokradztwem. Co si za tyczy Colandriny, po spotkaniach z Hypati zdaem sobie spraw, e nie byo w tamtym zwizku namitnoci, ale raczej rado, czuo i mio, jak mgbym czu, oby Bg mi wybaczy, do crki lub modszej siostry. Sdz, e to wanie przytrafia si wszystkim, ktrzy si zakochuj, ale wwczas byem przekonany, e Hypatia bya pierwsz niewiast, jak naprawd miowaem, i to z pewnoci prawda, jeszcze dzisiaj i na zawsze. Zrozumiaem potem, e prawdziwa mio obiera sobie siedzib w triklinium serca i tam znajduje spokj, skupiona na swych najszlachetniejszych sekretach, rzadko 321

za wraca do komnat imaginacji. Dlatego te nie potrafi odtworzy cielesnego ksztatu nieobecnej kochanki. Tylko mio zmysowa, ktra nie przenika do zakamarkw serca i ywi si wycznie podliwymi fantazjami, potrafi wytwarza takie wizerunki. Niketas milcza, z trudem tumic uczucie zazdroci. Ich spotkanie po tej przerwie byo naznaczone lkiem i wzruszeniem. Jej oczy lniy ze szczcia, ale zaraz spucia wstydliwie wzrok. Usiedli wrd traw. Akacjusz pas si spokojnie nieopodal. Kwiaty pachniay mocniej ni zwykle i Baudolino czu si, jakby ledwie musn wargami burq. Nie mia otworzy ust, uzna jednak, e powinien co rzec, w przeciwnym bowiem razie intensywno milczenia skoniaby go do jakiego niestosownego gestu. Dopiero teraz zrozumia, dlaczego sysza nieraz, e prawdziwi kochankowie podczas pierwszej miosnej schadzki bledn, dr i s jak oniemiali. I dlaczego mio, ktra bierze we wadanie krlestwo nie tylko natury, lecz i duszy, przyciga ku sobie wszystkie ich siy, gdziekolwiek si znajd. Kiedy wic kochankowie si spotykaj, mio prowadzi do zaburzenia, prawie do obezwadnienia wszystkich funkcji ciaa, zarwno cielesnych, jak i duchowych: dlatego jzyk nie chce mwi, oczy widzie, uszy sysze i wszystkie czonki odmawiaj speniania swych powinnoci. To sprawia, e kiedy mio zbyt dugo si skrywa w gbi serca, pozbawione si ciao ginie. Ale w pewnym momencie serce, palone arem niecierpliwoci, prawie wyrzuca z siebie namitno, pozwalajc ciau podj waciwe mu zadania. I wtedy kochanek zaczyna mwi. Tak to wic owe pikne i straszne rzeczy, ktre mi powiadaa, to wszystko, co przekazuje innym Hypatia... rzek Baudolino, nie wyjaniajc zgoa, co czuje i co sobie w tej chwili uwiadamia. Och! Wcale nie. Powiedziaam tylko, e matki zaoycielki naszego rodu ucieky i zapomniay wszystkiego, czego nauczaa Hypatia, poza tym przykazaniem, i wiedza to nasz obowizek. Drog kontemplacji odkrywaymy coraz wicej prawdy. W cigu tysicy lat kada z nas rozmylaa o otaczajcym nas wiecie i o tym, co czuje w swojej duszy, dlatego nasza wiedza wzbogacaa si dzie po dniu, cho dzieo nie jest jeszcze zakoczone. Moe w tym, co ci mwiam, s sprawy, ktrych moje towarzyszki dotd nie pojy, a ktre ja pojam, starajc si wyjani je tobie. Tak wanie kada z nas zyskuje mdro, przekazujc towarzyszkom to, co czuje, i w ten sposb nauczycielka sama si uczy. A gdyby nie byo ci przy mnie, moe nie umiaabym zobaczy jasno niektrych spraw. Baudolino, jeste moim demonem, moim dobrotliwym archontem. Czy wszystkie twoje towarzyszki s jak ty szczere i wymowne, sodka Hypatio? Och, jestem ostatni pord nich. Czasem artuj sobie ze mnie, bo nie umiem wyrazi tego, co czuj. Widzisz, Baudolinie, musz cigle jeszcze wzrasta. Ale w tych dniach byam dumna, jakbym posiada sekret, ktrego one nie znaj, i sama nie wiem 322

czemu, wolaam, by ten sekret pozosta sekretem. Nie pojmuj zbyt dokadnie, co si ze mn dzieje, to jakbym... jakbym wolaa mwi o wszystkim tobie raczej nili im. Jak sdzisz, le czyni, e sprawiam im taki zawd? Ale nie sprawiasz go mnie. Z tob jest mi atwo. Chyba mogabym wyzna ci wszystko, co nosz w sercu. Nawet gdybym nie bya pewna, czy jest to suszne. Czy wiesz, co mi si przydarzao w tych dniach, Baudolinie? nie mi si. Kiedy si budziam rankiem, mylaam sobie, e dzie wczorajszy by pikny, gdy gdzie tam bye. Potem przychodzio mi do gowy, e dzie by brzydki, bo ci nie widziaam. To dziwne, miejemy si, kiedy jestemy zadowolone, paczemy, kiedy co nas nka, a mnie zdarza si teraz paka i mia si w tej samej chwili. Moe jestem chora? Lecz byaby to pikna choroba. Czy to dobrze kocha sw chorob? Ty nauczycielk, przyjaciko pena sodyczy umiechn si Baudolino nie powinna wic zwraca si z pytaniami do mnie, a to take dlatego, e cierpi, zda mi si, na t sam chorob. Hypatia wycigna rk i raz jeszcze musna kocami palcw blizn na jego policzku. Musisz by kim zacnym, Baudolinie, gdy czuj przyjemno, kiedy ci dotykam. Podobnie jak niekiedy Akacjusza. Dotknij mnie i ty, moe zdoasz roznieci t iskr, ktra skrywa si gdzie we mnie, cho ja sama nic o tym nie wiem. Nie, ukochana, lkam si bowiem, e mgbym ci skrzywdzi. Dotknij tu, za uchem. O wanie tak, jeszcze... Moe poprzez ciebie uda mi si przywoa ktrego z bogw. Musisz mie na sobie jaki znak, ktry wie ci z czym, co istnieje poza tob... Wsuna donie pod jego kaan, przebieraa palcami po poronitej wosami piersi. Zacza wdycha zapach jego ciaa. Porasta ci ru, dobra ru powiedziaa. I cigna: Jaki pikny jeste pod spodem, delikatny jak mode zwierztko. Czy jeste mody? Nie wiem, czym jest wiek mczyzny. Czy jeste mody? Jestem mody, ukochana, zaczynam si wanie rodzi. Gadzia mu wosy, ale byo w tej pieszczocie coraz wicej gwatownoci, on za uj obiema domi jej kark i muska kocem jzyka jej twarz, jakby by koziokiem, a potem mia si, patrzc z bliska w jej oczy, i mwi, e smakuje sol. Nigdy nie by wity, tote teraz przycign j do siebie i szuka wargami jej warg. Wydaa z siebie jk, w ktrym byo uczucie lku i zaskoczenie, przez chwil prbowaa si oswobodzi, a potem ulega. Jej usta pachniay brzoskwini, morel, raz po raz dotykaa jzykiem jego jzyka, ktrego smak dopiero poznawaa. Baudolino odsun si, nie z powodu cnotliwych myli, lecz by zrzuci z siebie odzie323

nie, i wtedy ona ujrzaa jego czonek, dotkna go palcami, poczua w nim ycie i powiedziaa, e go pragnie: nie ulegao wtpliwoci, i nie wie, jak i dlaczego go pragnie, ale jaka moc zrodzona w borach i nad rdami wskazywaa jej, co ma czyni. Baudolino znowu j okrywa j pocaunkami, przesun si wargami w d szyi, potem na ramiona, a jednoczenie zsuwa z niej powoli sukni, odkrywa piersi, by zanurzy w nich twarz, rkami odsaniajc biodra, wyczuwajc nimi drobny, jdrny brzuch, dotykajc ppka i prdzej, ni si spodziewa, docierajc do owosienia, ktre skrywao jej najwikszy klejnot. Hypatia szeptem przyzywaa go rnymi imionami: mj Eonie, mj Tyranie, moja Otchani, moja Ogdoado, moja Pleromo... Baudolino wsun donie pod okrywajce j jeszcze szaty i wyczu, e owosienie, ktre zapowiadao, zda by si mogo, ko onow, gstniao, pokrywao grn cz ng, wewntrzn cz ud i cigno si ku poladkom... Zdarem z niej sukni, panie Niketasie, i zobaczyem. Od brzucha w d Hypatia miaa ksztaty kozie, a jej nogi koczyy si kopytkami barwy koci soniowej. Od razu zrozumiaem, dlaczego, osonita sukni do ziemi, sza nie jak kto stawiajcy nog za nog, ale przemykaa lekko, prawie nie dotykajc ziemi. I zrozumiaem, kim s owi zapadniajcy, to satyry-niewidki, o ludzkiej, cho rogatej gowie i kolim ciele, satyry od wiekw na subie u hypatii, ktrym daway dzieci pci niewieciej, same za wychowyway chopcw, o tak samo jak one odraajcych fizjonomiach. Dziewczynki za miay oblicza bdce wspomnieniem powabnej Egipcjanki, piknej Hypatii, owej staroytnej, oraz jej pierwszych uczennic. Co za okropno! wykrzykn Niketas. Okropno? Bynajmniej. Wcale nie to czuem w owej chwili. Zaskoczenie, owszem, cho tylko chwilowe. Potem podjem postanowienie, moje ciao podjo postanowienie za moj dusz lub moja dusza za ciao, e to, czego dotykam, jest najpikniejsze na wiecie, bo przecie to Hypatia, wic take jej zwierzca natura stanowi czstk jej powabw, a owa kdzierzawa, delikatna sier bya czym, czego podaem bardziej ni czegokolwiek przedtem, pachniaa pimem, ukryte dotd czonki byy dzieem prawdziwego artysty i miowaem, podaem tej istoty pachncej lasem, i miowabym Hypati nawet, gdyby miaa rysy chimery, ichneumona, rogatego wa. Tak wic Hypatia i Baudolino poczyli swe ciaa i kiedy o zachodzie soca ogarno ich zmczenie, padli obok siebie, pieszczc si wzajemnie i nazywajc najczulszymi imionami, niepamitni wszystkiego, co ich otaczao. Hypatia powiedziaa: Moja dusza uleciaa jak podmuch ognia... Wydaje mi si, e jest teraz czstk usianego gwiazdami sklepienia... Bez znuenia poznawaa ciao umiowanego. Jaki je324

ste pikny, Baudolinie. Ale wy, ludzie, te jestecie potworami artowaa. Masz dugie i biae, nie okryte sierci nogi, a stopy jak dwch jednonogich! Mimo to jeste pikny, moe jeszcze bardziej... Nic nie mwic, caowa jej oczy. Czy niewiasty czowiecze maj nogi jak twoje? spytaa rozgniewana. Czy... czy dowiadczae uniesie z istotami o takich nogach? Bo nie wiedziaem jeszcze, e istniejesz ty, umiowana. Nie chc, by patrzy jeszcze kiedy na nogi niewiast czowieczych. Bez sowa caowa jej kopytka. Robio si coraz ciemniej i musieli si rozsta. Chyba nie opowiem niczego moim towarzyszkom tchna prawie bezgonie Hypatia, raz jeszcze muskajc mu wargi pocaunkiem. Moe niczego by nie pojy, nie wiedz przecie, e jest i taki sposb wznoszenia si na wyyny. Do jutra, umiowany. Syszysz? Nazywam ci tak samo, jak ty mnie. Bd czekaa. Tak mino kilka miesicy, najsodszych i najczystszych miesicy mego ycia. Codziennie spotykaem si z ni, a kiedy nie mogem, wierny Gavagai bra na siebie rol druby. Miaem nadziej, e Hunowie nigdy nie przybd i to wyczekiwanie w Pndapetzim bdzie trwao do mej mierci i poza jej granic. Czuem si jednak tak, jakbym pokona mier. A pewnego dnia, po wielu miesicach, Hypatia oddaa si z takim samym jak zawsze arem Baudolinowi, ale gdy tylko zaspokoili swe pragnienie, powiedziaa: Co si ze mn dzieje. Wiem, co to takiego, bo syszaam zwierzenia moich towarzyszek, ktre wracay po nocy spdzonej z zapadniajcymi. Myl, e nosz w brzuchu dziecko. W tym momencie Baudolina ogarna po prostu niewysowiona rado i okry pocaunkami brzuch pobogosawiony przez Boga czy archontw nie dba o to przez kogo. Potem zaspi si. Hypatia nie zdoa ukry przed wsplnot swego stanu, co wic powinna uczyni? Wyjawi prawd Matce rzeka. Zrozumie. Kto, moe co, pragn, bym to, co inne czyni z zapadniajcymi, ja uczynia z tob. Byo to waciwe, byo to podug dobrej czci natury. Nie bdzie mnie moga zgani. Ale przez dziewi miesicy opiek nad tob bdzie roztacza wsplnota, a potem nie ujrz nigdy istoty, ktra przyjdzie na wiat. Jeszcze dugo bd tu przychodzi. Musi min duo czasu, zanim brzuch bardzo si zaokrgli i wszystkie to spostrzeg. Nie bdziemy si widywa tylko przez ostatnie miesice, kiedy ju wyjawi wszystko Matce. Jeli za chodzi o ow istot, jeli bdzie pci mskiej, zostanie ci oddana, a jeli eskiej, nie bdzie ci obchodzia. Tak chce natura. 325

 Tak chce ten twj durny Demiurg i owe pkozy, z ktrymi przestajesz! wrzasn Baudolino, ktry nie posiada si w tym momencie z wciekoci. Ta istota naley take do mnie, i bez wzgldu na to, jakiej bdzie pci! Jaki pikny jeste, Baudolino, kiedy si gniewasz, cho przecie nie powiniene powiedziaa i pocaowaa go w nos. Zdajesz sobie chyba spraw, e kiedy urodzisz, nie pozwol ci przychodzi do mnie, wszak twoje towarzyszki nie spotykaj si potem z tymi, ktrzy je zapodnili. Czy nie tego wymaga wedug was natura? Dopiero teraz zdaa sobie spraw z caej grozy tej sytuacji i zacza paka, pojkujc, jak kiedy si kochali skoniwszy gow na pier swego mczyzny i objwszy jego ramiona. Baudolino czu, jak faluje jej pier, i pieci Hypati, szepta jej do ucha sowa pene czuoci, a wreszcie zoy jej jedyn propozycj, ktra wydawaa si mu dorzeczna: Hypatia ucieknie razem z nim. Kiedy spojrzaa na z przeraeniem, zapewni, e wcale nie zdradzi w ten sposb swej wsplnoty. Po prostu dostpia innego przywileju, inny wic spoczywa na niej obowizek. Zawiezie j do odlegego krlestwa, a tam ona zaoy now koloni hypatii, zapewni wiksz podno zasiewowi ich najdawniejszej matki, zaniesie w inne miejsce jej ordzie, tyle tylko e on bdzie y obok i znajdzie now koloni zapadniajcych, w ksztacie czowieczym, w jakim zrodzi si zapewne owoc ich trzewi. Uciekajc, nie uczynisz nic zego zapewni a nawet bdziesz szerzy dobro... Poprosz wic Matk o pozwolenie. Zaraz, poczekaj, nie wiem jeszcze, jaka jest ta twoja Matka. Daj mi pomyle, pjdziemy do niej razem, przekonam j, daj mi tylko kilka dni, bym wymyli najwaciwszy sposb. Umiowany, nie chc, by doszo to tego, e nigdy ci ju nie ujrz kaa Hypatia. Uczyni, co zechcesz, bd udawaa czowiecz niewiast, pojad z tob do owego nowego miasta, o ktrym mi opowiadae, bd jak chrzecijanka, bd mwi, e Bg mia syna, ktry umar na krzyu, bo jeli ma mi ciebie zabrakn, nie chc by hypati. Uspokj si, umiowana. Znajd rozwizanie, zobaczysz. Uczyniem Karola Wielkiego witym, odnalazem magw, dokonam i tego, e zachowam m maonk. Maonk? Co to takiego? Wytumacz ci potem. Teraz id ju, robi si bowiem pno. Zobaczymy si jutro. Nie byo adnego jutra, panie Niketasie. Cae Pndapetzim wybiego mi naprzeciw, wszyscy szukali mnie od wielu godzin. Nie mogo ju by najmniejszych wtpliwoci: nadcigali Biali Hunowie, ju wida byo na horyzoncie obok kurzu, jaki wzbijay 326

ich konie. O pierwszym brzasku dnia dotr do skraju rwniny paproci. Pozostao wic niewiele godzin na przygotowanie obrony. Natychmiast udaem si do diakona, by zawiadomi go, e obejmuj komend nad jego poddanymi. Za pno. Miesice wyczekiwania w napiciu na bitw, wysiek, jakim bya dla niego pozycja stojca i uczestniczenie w przygotowaniach wojennych, moe take nowa krew, ktr wlaem w jego yy mymi opowieciami, przyspieszyy zgon. Nie baem si trwa przy nim, kiedy oddawa ostatnie tchnienie, ucisnem mu nawet do, kiedy egna mnie i yczy mi wiktorii. Powiedzia, e jeli zwyci, dotr by moe do krlestwa jego ojca, i baga mnie o ostatni przysug. Gdy tylko skona, dwaj osonici akolici spreparuj jego zwoki tak, jakby byy zwokami ksidza, namaszcz ciao owymi olejami, dziki ktrym jego wizerunek odbije si na caunie. Chce, bym zawiz ksidzu ten portret, i cho bdzie na nim bardzo blady, ukae go przybranemu ojcu mniej zgniego, ni jest w rzeczywistoci. Zaraz potem skona i dwaj akolici wzili si do dziea. Powiedzieli, e minie kilka godzin, nim ptno przyjmie jego rysy, i e potem zwin je i schowaj do szkatuy. Poprosili niemiao, bym donis eunuchom o mierci diakona. Postanowiem jednak tego nie czyni. Diakon powierzy mi komend, wic tylko nie wiedzc, co si stao, eunuchowie nie zdobd si na do miaoci, by mi si sprzeciwia. Potrzebne mi byo przecie to, by wzili udzia w wojnie, przygotowujc w miecie suby opiekujce si rannymi. Gdyby od razu dowiedzieli si o mierci diakona, w najlepszym razie osabiliby ducha walki, szerzc fataln wie i nakazujc walczcym wzi udzia w uroczystociach pogrzebowych. W najgorszym za razie zdradzieccy eunuchowie signliby od razu po najwysz wadz i przez to take zniweczyli plany obronne opracowane przez Poet. Ruszamy na wojn, powiedziaem sobie. Cho zawsze byem nastawiony pokojowo, teraz musiaem wszak broni istoty, ktra miaa si narodzi.

35 Baudolino staje przeciwko Biaym Hunom

Plan wojenny studiowali w najdrobniejszych szczegach od wielu miesicy. Jak Poeta okaza si dobrym wodzem, jeli chodzi o wiczenie wojska, tak Baudolino ujawni zdolnoci godne stratega. Tu za miastem wznosio si najwiksze z podobnych do kupy ubitej piany wzgrz, ktre widzia, docierajc do miasta. Growao si z niego nad ca okolic, z jednej strony rozpociera si widok rwniny a po gry, z drugiej obszar poronity paprociami. Z tego miejsca Baudolino i Poeta mieli kierowa ruchami swoich wojownikw. Obok zaja stanowisko chorgiew zoona z samych wyborowych i wyszkolonych przez Gavagaia jednonogich, ktrzy mieli zapewnia sprawn czno z rozmaitymi oddziaami. Szczudonodzy zajliby stanowiska rozproszone po rnych miejscach rwniny i gotowi byliby, dziki wraliwym wyrostkom brzusznym, ledzi ruchy nieprzyjaciela, zawiadamiajc zaraz o nich za pomoc sygnaw dymnych. Przed nimi, niemal na skraju rwniny paprotnej, mieli czeka dowodzeni przez Porcellego jednonodzy, ktrzy zaskocz najedcw, ostrzeliwujc ich zatrutymi grotami z fistu. Kiedy po tym pierwszym starciu w nieprzyjacielskie kolumny wkradnie si zamieszanie, zza jednonogich wyoni si olbrzymi pod komend Alerama Scaccabarozziego, zwanego Ciula, i dokonaj masakry koni. Pki jednak nie dostan rozkazu, by wkroczy do akcji przypomina Poeta maj porusza si na czworakach. Jeli zdarzy si tak, e cz nieprzyjaci pokona zapor, jak stworz olbrzymi, z dwch przeciwlegych stron rwniny przystpi do dziaa zastp pigmejw pod wodz Boidiego oraz blemiw prowadzonych przez Cuttik. Hunowie, spychani przez ostrzeliwujcych ich z ukw pigmejw, cofn si w stron blemiw, ktrzy nim najedcy wypatrz ich wrd traw wlizn si pod koskie brzuchy. Nikt nie powinien jednak nadmiernie naraa si na niebezpieczestwo. Maj zada nieprzyjacielowi jak najcisze straty, ale wasne ogranicza, jak tylko si da. Trzonem caej strategii s bowiem Nubijczycy, ktrzy stan szykiem na rodku rwniny. Hunowie z pewnoci wyjd zwycisko z pierwszych potyczek, lecz przed Nubijczykw dotr 328

w uszczuplonej liczbie i pokryci ranami, a w dodatku wrd wysokich traw ich konie nie bd poruszay si zbyt rczo. I wtedy stan do boju uzbrojeni w straszliwe maczugi circumcellionis, otoczeni saw wojownikw, ktrzy gardz niebezpieczestwem. Tak jest, mamy ksa i umyka powiedzia Boidi a prawdziw zapor nie do pokonania bd dzielni circumcellionis. Wy za musicie po przejciu Hunw uporzdkowa jak najszybciej szyki i rozstawi je co najmniej pmilowym pokrgiem zaleca mu Poeta. Jeli nieprzyjaciel zechce uy tej swojej dziecinnej sztuczki i uda, e ucieka, by zaraz zawrci i okry cigajcych, wpadnie wam prosto w ramiona, a wtedy wy zaciniecie kleszcze. Pamitajcie, e aden wrg nie moe uj z yciem. Pokonany nieprzyjaciel zawsze potem szuka sposobnoci do odwetu. A jeeli ktry z niedobitkw przelizgnie si midzy wami i Nubijczykami, by ruszy na miasto, z gry run mu na kark wielkousi, a takiemu zaskoczeniu nikt si przecie nie oprze. Ustalono wic strategi, niczego nie pozostawiono przypadkowi, i oto noc, w wietle pierwszych gwiazd, zastpy zgromadzone w rodku miasta wymaszeroway na rwnin, poprzedzane przez swych ksiy i piewajce kady w swym jzyku Pater Noster, a brzmiao to niezwykle majestatycznie, take czego takiego nikt nie sysza nawet w Rzymie podczas najbardziej uroczystych procesji. Mael nio, kui vai o les zeal, aepseno lezai tio mita. Veze lezai tio tsaeleda. O fat obas, kel binol in ss, paisalidums nemola. Kommd monargn ola. Pat isel, ka bi ni sieloes. Nom al zi bi santed. Klol alzi komi. O baderus noderus, ki du esso in seluma, fakdade sankadus hanominanda duus, adfenade ha rennanda duus. Amy Pornio dan chin Orhnio viey, gnayjorhe sai lory, eyfodere sai bagalin, johre dai domion. Hai coba ggia rild dad, ha babi io sgymta, ha salta io velca... Ostatni wyszli blemiowie, przy czym Baudolino i Poeta zastanawiali si nad powodami ich opnienia. Przechodzili, niosc na ramieniu przywizan pod pach trzcinow ram, na ktrej widniaa gowa ptaka. Ardzrouni wyjani z dum, e to jego najnowszy wynalazek. Hunowie ujrz ten eb i w niego bd celowali, blemiowie za, nie odnisszy nijakiego uszczerbku, w jednej chwili rzuc si na nich. Baudolino powie329

dzia, e to dobra myl, ale musz si spieszy, gdy niewiele godzin pozostao ju do chwili, kiedy musz znale si na stanowiskach. Blemiowie nie robili wraenia zakopotanych tym, e zyskali gowy a nawet puszyli si, jakby chodzio o przystrojony pirami szyszak. Baudolino i Poeta wspili si wraz z Ardzrounim na wynioso, z ktrej mieli kierowa batali, i czekali na brzask. Pchnli na pierwsz lini Gavagaia, ktry w kadej chwili gotw by im donie, co si dzieje. Zacny jednonogi pomkn na swoje stanowisko bojowe z okrzykiem: Niech yj przenajwitsi magowie, niech yje Pndapetzim! Gry na wschodzie pojaniay w blasku pierwszych promieni soca, kiedy smuga dymu wzbijajcego si z posterunku czujnych szczudonogich ostrzega ich, e na horyzoncie pojawili si Hunowie. I rzeczywicie si ukazali: duga przednia linia z daleka wygldajca, jakby tkwia w miejscu i tylko falowaa lub podrygiwaa przez bardzo dugi czas. Zdawano sobie jednak spraw, e zbliaj si, gdy wkrtce nie wida ju byo kopyt koskich, ktre dla odlegego obserwatora nikny teraz wrd paproci a do chwili, kiedy znaleli si blisko ukrytych pierwszych szeregw skiapodw, i wszyscy czekali, e lada moment poka si dzielni monopedzi. Ale czas mija, Hunowie coraz bardziej zagbiali si midzy paprocie, uznano wic, e stao si tam co bardzo dziwnego. Hunw wida teraz byo jak na doni, jednonodzy nadal nie dawali znaku ycia, lecz za to nagle pokazali si olbrzymi, ktrzy powstali wczeniej, ni byo przewidziane, miast jednak stawi czoo nieprzyjacielowi, rzucili si w trawy i walczyli z jakimi istotami, zapewne z jednonogimi. Baudolino i Poeta nie mogli si z tej odlegoci domyli, co si waciwie dzieje, ale dziki Gavagaiowi, ktry przemyka jak byskawica z jednej na drug stron rwniny, mogli odtworzy sobie kolejne fazy bitwy. Kiedy tylko wstaje soce, jednonogi kadzie si i zasania stop gow, to bowiem nakazuje mu atawistyczny instynkt. Tak te uczynili wojownicy z ich grupy szturmowej. Olbrzymi, cho niezbyt bystrzy, spostrzegli, e co jest nie tak jak naley, i zaczli popdza skiapodw, ale zgodnie ze swoim heretyckim obyczajem nazywali ich zasranymi homousiani i ajnem Ariusza. Poczciwy i wierny jednonogi jest odwany, nie za tchrz, lecz nie zniesie zniewagi z ust heretyka serojada, ty stara si zrozumie! rozpacza Gavagai, przekazujc te wieci. Jednym sowem, doszo do zmaga teologicznych, najpierw sownych, a potem w ruch poszy pici i olbrzymi do szybko byli gr. Aleramo Scaccabarozzi, zwany Ciula, prbowa odwie swoich monopodw od tej szaleczej walki, oni jednak wyzbyli si ju tego dobra, jakim jest rozum, i odpdzili go, wymierzajc ciosy takie, e po kadym lecia dziesi metrw w powietrzu. Wskutek tego nie zauwayli, e Hunowie ju ich dopadli; zacza si rze. Padali jednonodzy pospou z olbrzymami, cho ten 330

i w z tych ostatnich prbowa si broni, chwytajc ktrego skiapod za stop i wymachujc nim jak maczug -wszystko na nic. Porcelli i Scaccabarozzi rzucili si w bitewny zamt, prbujc przywrci porzdek w szeregach, ale szybko otoczyli ich Hunowie. Bronili si zaciekle, krcc nad gow mynka mieczami, rycho jednak przeszyo ich sto nieprzyjacielskich strza. Wida teraz byo, jak Hunowie, tratujc trawy, toruj sobie drog midzy ofiarami rzezi, ktrej dokonali. Boidi i Cuttica, zajmujcy stanowiska na dwch przeciwlegych kracach rwniny, nie mogli poj, co si dzieje, i trzeba byo pchn do nich Gavagaia, eby przyspieszyli boczne uderzenie pigmejw i blemiw. Hunowie zostali osaczeni z dwch stron, ale wpadli na wspaniay pomys: ich stra przednia wysuna si przed miejsce, gdzie leeli padli skiapodzi i olbrzymi, stra tylna za cofna si, wskutek czego pigmeje z jednej strony i blemiowie z drugiej biegli teraz przeciwko sobie. Pigmejw, ktrzy zobaczyli sterczce ponad trawy ptasie gowy, pomys Ardzrouniego wprowadzi w bd i jli wykrzykiwa: urawie, urawie!, mylc, e maj przed sob odwiecznego wroga, zapominajc cakowicie o Hunach i wyrzucajc deszcz strza w stron oddziau blemiw. Blemiowie bronili si teraz przed pigmejami, a uznajc, e ci ostatni zdradzili, wznosili okrzyki: mier heretykom! Pigmeje za uznali, e to blemiowie zdradzili, i syszc, i pitnuje si ich jako heretykw, a wiedzc dobrze, i s jedynymi powiernikami prawdziwej wiary, wznieli okrzyk: Bij, zabij fantazjast! Na kb walczcych wpadli Hunowie i zabijali jednego po drugim swoich nieprzyjaci, ktrzy i tak zabijali si midzy sob. Gavagai zameldowa, e widzia, jak Cuttica prbowa wasn piersi powstrzyma wrogw. Uleg jednak przewaajcej sile i pad wywrcony przez ich konie. Boidi na widok umierajcego przyjaciela uzna, e oba oddziay s ju stracone, wskoczy wic na konia i ruszy w stron Nubijczykw, lecz paprocie wstrzymyway galop konia, podobnie zreszt jak utrudniay ruchy nieprzyjacioom. W kocu Boidi dotar z trudem do Nubijczykw, stan za ich plecami i zachca do natarcia zwartym szykiem na Hunw. Ale kiedy tylko zobaczyli pierwszych spragnionych krwi wrogw, przeklci circumcellionis ulegli nakazowi swej natury, czyli skonnoci do mczestwa. Uznali, e nadesza wzniosa chwila zoenia siebie w ofierze, lepiej wic j przyspieszy. Padali po kolei na kolana, proszc: Zabij mnie, zabij! Hunom wydao si to nie do pomylenia, ale obnayli swe krtkie, ostre miecze i przystpili do cinania circumcellionis, ktrzy toczyli si wok nich, nastawiajc szyje i bagajc o oczyszczajc kpiel. Boidi wznis rce do nieba, a potem umkn w stron wzgrz. Zaledwie do nich dotar, caa rwnina stana w pomieniach. Tymczasem przebywajcy w miecie Boron i Kyot, dowiedziawszy si o zagroeniu, postanowili wykorzysta kozy, ktre Ardzrouni przygotowa z myl o swoim fortelu nic niewartym w penym wietle dnia. Kazali bezjzycznym wypdzi na rwnin 331

setk zwierzt z poncymi rogami. Byo pne lato, trawy wyschy, nic wic dziwnego, e w jednej chwili ogarn je pomie. Morze traw zmienio si w morze pomieni. Boron i Kyot pewnie myleli, e z pomieni powstanie po prostu zapora albo e zmusz do odwrotu nieprzyjacielsk kawaleri, nie wzili jednak pod uwag kierunku wiatru. Ogie wzmaga si, ale przesuwa w stron miasta. To z pewnoci byo korzystne dla Hunw, wystarczyo im bowiem poczeka, a trawy spon i popioy ostygn, by stana przed nimi otworem droga do ostatecznego ataku. Jednoczenie pooga opnia ich marsz co najmniej o godzin. Widzieli jednak doskonale, e nie musz si spieszy. Poprzestali wic na tym, i stanwszy przed zapor pomieni, podnieli uki i wypucili w gr tyle strza, e zasoniy niebo i spaday po drugiej stronie ognia, mimo e nie wiedzieli, czy nieprzyjaciel jeszcze tam na nich czeka. Jedna ze strza, lecc ze wistem, przeszya gardo Ardzrouniego, ktry pad na ziemi, wydajc jeden jedyny zduszony jk, i krew rzucia si mu ustami. Kiedy podnis rce, by wyrwa strza z szyi, zobaczy, e zaczynaj je pokrywa jasne ctki. Baudolino i Poeta pochylili si nad nim i szepnli, e to samo dzieje si z jego twarz. Sam widzisz: Solomon mia racj, mwic, e istnieje remedium powiedzia Poeta. Moe strzay Hunw s nasczone trucizn, ktra dla ciebie okazaa si zbawiennym lekarstwem, gdy niweczy dziaanie tamtych czarnych kamieni. Nie dbam o to, czy umr biay, czy czarny wyrzzi Ardzrouni i umar, a jego skra miaa jeszcze w tym momencie do niepewne zabarwienie. Strzay paday teraz gsto i trzeba byo opuci wzgrze. Kiedy uciekali w stron miasta, zrozpaczony Poeta powiedzia: To koniec, przegraem krlestwo. Na niewiele zda si opr wielkouchych. Caa nasza nadzieja w tym, e pomienie zapewni nam nieco czasu. apmy nasze rzeczy i bierzmy nogi za pas. Droga na zachd jest jeszcze otwarta. Baudolino myla w tym momencie tylko o jednym. Hunowie wkrocz do Pndapetzim, zniszcz miasto, ale ich szaleczy pochd na tym si nie skoczy, rusz ku jezioru i wtargn do lasu hypatii. Musi by tam przed nimi. Nie moe jednak opuci przyjaci, musi ich odnale, zebra rzeczy, zdoby nieco prowiantu, przygotowa si do dugiej ucieczki. Gavagai, Gavagai! wykrzykn i wierny jednonogi natychmiast stan u jego boku. Biegnij nad jezioro, odszukaj Hypati, nie wiem, jak tego dokonasz, ale odszukaj, powiedz, by czekaa w gotowoci, bo zaraz pdz jej na ratunek. Nie wiem, jak dokona, ale znajdzie zapewni jednonogi i ruszy jak strzaa. Baudolino i Poeta wpadli do miasta. Wie o klsce ju tu dotara, niewiasty wszystkich ras biegay, z dziemi na rku, bez celu po ulicach. Przeraeni wielkousi, mylc, e umiej lata, rzucali si w przepacie. Ale nauczono ich szybowania w d, nie za wzbijania si ku niebu, nic wic dziwnego, e zaraz spadali na ziemi. Ci, ktrzy bili rozpacz332

liwie uszami, by utrzyma si w powietrzu, padali z wyczerpania i roztrzaskiwali si o skay. Nasi przyjaciele odnaleli Colandrina, ktry la zy nad fiaskiem swego szkolenia, a take Solomona, Borona i Kyota. Ci zaczli wypytywa o los pozostaych. Nie yj, pokj ich duszom odpar gniewnie Poeta. Nue do naszych kwater! zakrzykn Baudolino. A potem na zachd! Pobiegli do kwater i zabrali wszystko, co si dao. Kiedy wybiegali, zobaczyli pod wie krztajcych si eunuchw, ktrzy adowali swe dobra na muy. Praxeas obrci ku nim pospn twarz. Diakon nie yje, a ty o tym wiedziae powiedzia, zwracajc si do Baudolina. yby czy nie, i tak by uciek. Wyruszamy. Kiedy znajdziemy si w gardzieli, zrzucimy lawin i droga do krlestwa ksidza bdzie na zawsze zamknita. Chcecie do nas doczy? Musicie si jednak trzyma naszych umw. Baudolino nawet nie spyta, o jakie umowy mu chodzi. Co mnie obchodzi ten twj przeklty ksidz Jan?! rykn. Mam inne sprawy na gowie! Ruszamy, przyjaciele! Tamci byli jak osupiali. Potem Boron i Kyot przyznali, e ich prawdziwym celem byo zawsze odnalezienie Zosimy i Gradalisa, a Zosima z pewnoci nie dotar, i nigdy ju nie dotrze, do krlestwa; Colandrino i Boidi oznajmili, e przybyli tu z Baudolinem i z nim std odejd; Solomon zauway, e jego dziesi pokole moe by zarwno po tej, jak i po tamtej stronie gr, dla niego wic kady kierunek jest dobry. Tylko Poeta milcza; wyglda, jakby straci wszelk wol dziaania, i kto musia uj jego konia za uzd, eby go std odcign. Kiedy ju ruszali, Baudolino zobaczy, e zblia si do nich jeden z dwch zasonitych akolitw diakona. Nis szkatu. Oto jego wizerunek rzek. Chcia, by ty go wzi. Uyj dobrze tego caunu. Wy te uciekacie? Odpar zasonity: Tu czy tam, jeli jest jakie tam, dla nas to wszystko jedno. Czeka nas taki sam los jak naszego pana. Pozostaniemy i zarazimy nasz chorob Hunw. Ledwie wyjechali z miasta, oczom Baudolina ukaza si przeraajcy widok. Po stronie bkitnych wzgrz migotay pomienie. W ten czy inny sposb cz Hunw od samego rana okraa przez kilka godzin pole bitwy i dotara ju nad jezioro. Szybko! krzykn z rozpacz Baudolino. Galopem, tam! Pozostali nie rozumieli, o co mu chodzi. Po co tam, gdzie ju dotarli? zdziwi si Boidi. Raczej tdy, by moe tylko droga na poudnie stoi nadal otworem! 333

 Rbcie, co chcecie, ja jad tam! wrzasn rozwcieczony Baudolino. Oszala, jedmy za nim, bo gotw zrobi sobie krzywd rzuci bagalnym tonem Colandrino. Baudolino znacznie si ju jednak oddali i z imieniem Hypatii na ustach pdzi ku niechybnej mierci. Zatrzyma si po pgodzinnym wciekym galopie, dostrzeg bowiem posta, ktra mkna mu na spotkanie. By to Gavagai. Ty bdzie spokojny powiedzia jednonogi. Ja j widzia. Teraz jest bezpieczna. Ta wspaniaa wie rycho miaa si przeobrazi w istne rdo rozpaczy, oto bowiem, co rzek Gavagai: do hypatii wie o nadciganiu Hunw dotara wystarczajco wczenie, a donieli im o tym satyrowie, ktrzy zeszli ze swoich wzgrz i zabrali hypatie. Kiedy Gavagai przyby na miejsce, prowadzili ju je na drug stron gr, po ktrych tylko oni umieli si wspina, do miejsca, gdzie Hunowie nigdy nie dotr. Hypatia zwlekaa najduej, jak moga, towarzyszki cigny j za rce, ona za nie chciaa odej, czekaa na wieci o Baudolinie, o tym, jaki los go spotka. Kiedy usyszaa wieci, ktre przynis Gavagai, uspokoia si nieco i umiechajc si przez zy, bagaa, by go ratowa; drc na caym ciele, prosia, by donis mu, e ucieka, gdy jej ycie jest zagroone; kajc, przekazaa ostatnie sowa przeznaczone dla Baudolina: miuje go, ale nigdy si ju nie zobacz. Baudolino powiedzia na to, e chyba oszala, nie powinien by puszcza Hypatii w gry, bo przecie mia zabra j ze sob. Ale Gavagai odpar, e ju za pno, e zanim dotrze tam, gdzie poza wszystkim w tej chwili buszuj bez przeszkd Hunowie, hypatie bd Bg wie gdzie. Potem, przezwyciajc uczucie szacunku, jaki winien by jednemu z magw, i kadc mu rk na przedramieniu, powtrzy ostatnie sowa Hypatii: Czekaaby na niego, lecz pierwszym jej obowizkiem jest chroni istot, ktr spodzili. Rzeka: ja na zawsze ma istot, ktra przypomina mi Baudolina. Po chwili za, mierzc Baudolina wzrokiem od stp do gw, spyta: Ty spodzi istot z t osob? Nie twoja sprawa odpar zmienionym nie do poznania gosem Baudolino i Gavagai nic ju nie powiedzia. Baudolino waha si jeszcze, kiedy doczyli do towarzysze. Zda sobie spraw, e niczego nie moe im mwi, niczego by bowiem nie pojli. Potem sprbowa sam siebie przekona. To takie rozumne: las jest teraz ziemi podbit, hypatie na szczcie znalazy si wrd urwisk, ktre s ich ocaleniem, Hypatia jak najsuszniej powicia mio do Baudolina dla mioci do tej nie narodzonej jeszcze istoty, ktr on jej da. Wszystko to byo nieznonie rozsdne, a Baudolino nie widzia adnego innego wyjcia. A przecie zostaem pouczony, panie Niketasie, e Demiurg stworzy wszystkie rzeczy tylko poowicznie.

36. Baudolino i Ptaki-Rok

Biedny, nieszczsny Baudolino! powiedzia Niketas, do tego stopnia poruszony opowieci, e zapomnia o skosztowaniu ugotowanego z sol, cebul i czosnkiem wiskiego ba, ktry Teofilat zakonserwowa na ca zim w maej beczce wypenionej morsk wod. I tym razem, jak zawsze, kiedy ywie namitno do czego prawdziwego, los ci pokara. Od tego wieczoru jechalimy trzy dni i noce, nigdzie si nie zatrzymujc, nie jedzc, nie pijc. Dowiedziaem si pniej, e moi druhowie dokonywali cudw przebiegoci, eby unikn Hunw, na ktrych mona si byo natkn wszdzie w promieniu wielu mil. Ja pozwoliem si prowadzi. Jechaem ze wszystkimi, ale mylami byem przy Hypatii. Susznie odesza, powiadaem sobie. Czy naprawd mgbym j ze sob zabra? Czy wyrwana z lenej niewinnoci, pozbawiona ciepa swojskich obrzdkw i towarzystwa swych sistr, naprawd przywykaby do nieznanego wiata? Czy wyrzekaby si przekonania, e jest wybrank wezwan do tego, by odkupi bosk istot? Zamienibym j w niewolnic, czuaby si nieszczliwa. A poza tym nigdy nie pytaem, ile ma lat, ale by moe mogaby by crk mojej crki. Kiedy opuszczaem Pndapetzim, miaem, jak mniemam, pidziesit i pi lat. Uznaa, e jestem mody i w peni si, bo byem pierwszym mczyzn, jakiego widziaa, ale w istocie staro bya ju bliska. Mgbym da jej niewiele, a zabra bardzo duo. Staraem si wmwi sobie, e wszystko uoyo si tak, jak powinno. Musiao uoy si tak, bym pozosta nieszczliwy na zawsze. Jeli pogodz si z tym, zyskam by moe pokj duszy. Nie kusio ci, eby zawrci? Po tych trzech dniach zapamitania bezustannie. Ale bdzilimy. Podalimy inn drog ni ta, ktr przybylimy, bez koca krcilimy si w kko i trzykro wspinalimy si na te same gry, a moe inne, cakiem stracilimy rozeznanie. Soce nie wystarczao do tego, by okreli kierunek, a nie mielimy ju ani Ardzrouniego, ani jego mapy. Moe okrylimy t wielk gr, ktra zajmuje poow tabernaculum, i znalelimy si po drugiej stronie ziemi. Stracilimy konie. Biedne zwierzta suyy nam od pocztku podry i starzay si wraz z nami. Nie zdawalimy sobie z tego sprawy, gdy 335

w Pndapetzim innych koni nie byo, nie mielimy wic adnego porwnania. Te trzy dni szaleczej ucieczki do cna wyczerpay ich siy. Paday jeden po drugim i byo to dla nas prawie darem niebios, bo zawsze okazyway wiele roztropnoci i opuszczay nas w miejscach, gdzie nie byo nic do jedzenia, jedlimy wic t odrobin misa, jaka pozostaa im przy kociach. Szlimy pieszo, na poranionych nogach, i jedynym, ktry si nie uskara, by Gavagai, nigdy bowiem nie potrzebowa konia, a na podeszwie stopy mia skr grub na dwa palce. Naprawd ywilimy si szaracz, lecz w odrnieniu od witych Ojcw bez miodu. Potem stracilimy Colandrina. Najmodszego... Najmniej dowiadczonego. Szuka czego do jedzenia wrd ska, wsun do w jakie podejrzane zagbienie i uksi go w. Oddechu wystarczyo mu na tyle, eby poegna si ze mn i szepn, bym zachowa w wiernej pamici jego siostr, a moj umiowan maonk. Zapomniaem o Colandrinie i raz jeszcze poczuem si cudzoonikiem i zdrajc obojga, Colandriny i Colandrina. Co potem? Potem wszystko tonie w mroku, panie Niketasie. Wedug mojej rachuby opuciem Pndapetzim latem roku paskiego 1197. Tutaj, do Konstantynopola, dotarem w styczniu ubiegego roku. Midzy tymi datami jest wic sze i p roku pustki, pustki w mej duszy i by moe w wiecie. Sze lat bdzie po pustyni? Rok wicej, rok mniej, kt zawracaby sobie gow rachub mijajcego czasu? Po mierci Colandrina, moe po wielu miesicach, znalelimy si u stp jakich gr i nie wiedzielimy, jak si na nie wdrapa. Wyruszyo nas dwunastu, a zostao szeciu, szeciu i jednonogi. Odzienie mielimy w strzpach, wychudlimy, spalio nas soce, pozosta nam tylko or i sakwy. Pomylelimy, e by moe nadszed kres naszej wdrwki i przyjdzie nam tu umiera. Nagle zobaczylimy, e zblia si do nas oddzia konnych. Mieli na sobie wspaniae szaty, byszczc bro u boku, ich ciaa byy ludzkie, lecz gowy psie. Cynocephali. Istniej wic naprawd! Prawdziwi jako Bg w niebiesiech. Zadawali nam pytania, dobywajc z siebie szczekanie, my nic nie rozumielimy, ten, ktry wyglda na ich wodza, umiechn si, a moe warkn, w kadym razie wyszczerzy ostre zby, rzuci swoim rozkaz, a oni zwizali nas jednego za drugim. Znan tylko sobie ciek poprowadzili nas gsiego przez gry i po kilku godzinach marszu zeszlimy do doliny otaczajcej ze wszystkich stron inn bardzo wysok gr, z potn ska, nad ktr przelatyway drapiene ptaki, nawet z daleka robice wraenie ogromnych. Przypomniaem sobie dawn opowie Abdula i rozpoznaem warowni Aloadyna.

336

Byo to tak. Psiogowi kazali im wspi si po wykutych w skale bardzo krtych schodach a do niezdobytego grskiego gniazda i zaprowadzili do zamku, wielkiego prawie jak miasto, gdzie wrd wie i supw wida byo wiszce ogrody i przejcia zamknite mocnymi kratami. Tam przekazali ich innym psiogowym, uzbrojonym w pejcze. Przechodzc jednym z korytarzy, Baudolino zobaczy przez okno pooony w dali rodzaj dziedzica otoczonego wyniosymi murami, a na nim wielu marniejcych w acuchach modziecw, i przypomnia sobie wtedy, jak Aloadyn przygotowywa swoich mordercw do zbrodni, usidlajc ich za pomoc zielonego miodu. Wprowadzono ich do penej przepychu sali i zobaczyli siedzcego na haowanych poduszkach starca, ktry wyglda, jakby przey sto lat; mia bia brod, czarne brwi i pospne spojrzenie. y i by potny ju prawie p wieku temu, kiedy uj Abdula, i nadal tu przebywa, sprawujc rzdy nad swymi niewolnikami. Na nich patrzy z pogard, bo najwyraniej zdawa sobie spraw, e ci nieszcznicy nie nadaj si do zwerbowania midzy modych asasynw. Nawet do nich nie przemwi. Ze znudzon min da rk znak jednemu ze swoich sug, jakby chcia powiedzie: rbcie z nimi, co si wam podoba. Zaciekawi si tylko, kiedy zobaczy za ich plecami jednonogiego. Kaza mu si porusza, zachci gestami do podniesienia nogi nad gow, mia si. Szeciu mczyzn wyprowadzono, a Gavagai zosta przy starcu. Tak dla Baudolina, Borona, Kyota, rabbiego Solomona, Boidiego i Poety zacz si dugi pobyt w wizieniu. Zakutych w obcione kamienn kul acuchy, zatrudniano ich do suebnych prac, jak mycie posadzek i cian, czasem obracanie kamieni myskich, innym za razem kazano im nosi wierci baranie Ptakom-Rok. Byy to latajce bestie wielkoci dziesiciu orw, miay zakrzywione ostre dzioby, ktrymi mogy w jednej chwili obra cakiem z misa sporego wou wyjani Baudolino Niketasowi. apy miay uzbrojone w szpony, ktre wyglday jak dzib okrtu wojennego. Kryy niespokojnie w ustawionej na szczycie wiey klatce, gotowe rzuci si na kadego poza eunuchem, ktry mwi, jak si zdaje, ich jzykiem i obsugiwa je, chodzc midzy nimi, jakby byy kurami w jego kurniku. Tylko on mg uywa ich jako posacw Aloadyna: wkada im na szyj i grzbiet mocne rzemienie, ktre przeciga pod skrzydami, a potem przywizywa do nich kosz albo jakie inne brzemi, otwiera krat, wydawa tak objuczonemu ptakowi rozkaz i wtedy ten tylko wzlatywa nad wie i znika w przestworzach. Widzielimy rwnie, jak wracay: eunuch wpuszcza ptaka do klatki i odczepia mu worek albo metalowy walec zapewne z jak wiadomoci dla pana tego miejsca. Kiedy indziej winiom mijay cae dni bez adnych zatrudnie, gdy nie byo nic do zrobienia; czasem kazano im usugiwa eunuchowi, ktry nosi zielony mid zaku337

tym w acuchy modziecom, i wtedy patrzyli ze zgroz na ich wyniszczone wskutek marze sennych twarze. Natomiast naszych winiw nie marzenia wyniszczay, lecz ciga nuda, zabijali wic czas, opowiadajc sobie bezustannie wydarzenia z przeszoci. Wspominali Pary, Aleksandri, radosny zgiek placu targowego w Gallipolis, spokj podczas pobytu u gimnosofistw. Rozmawiali o licie ksidza i Poeta, kadego dnia coraz pospniejszy, zdawa si powtarza sowa diakona, jakby to on je niegdy usysza: Robak zwtpienia gryzie moje serce, a jest to myl, i nie ma adnego krlestwa. Kto mi o nim mwi tu, w Pndapetzim? Eunuchowie. Od kogo wracaj posacy, ktrych oni, tak, wanie oni, wysyaj do ksidza? Od nich, od eunuchw. Czy jednak ci posacy naprawd wyruszaj? Czy naprawd wracaj? Diakon nigdy nie widzia swego ojca. Wszystkiego, co wiemy, dowiedzielimy si od eunuchw. By moe wszystko jest tylko owocem spisku eunuchw, ktrzy zadrwili z diakona i nas zupenie tak samo jak z ostatniego spord Nubijczykw i jednonogich? Czasem zastanawiam si nawet, czy istnieli Biali Hunowie... Baudolino odpowiada, e powinien przypomnie sobie polegych w bitwie towarzyszy, ale Poeta potrzsa tylko gow. Zamiast powtarza sobie, e ponis klsk, wola wierzy, e pad ofiar czarw. Potem wracali do okolicznoci mierci Fryderyka i codziennie wynajdowali inne wyjanienie, ktre nadaoby jaki sens tej bezsensownej tragedii. Wszystko byo sprawk Zosimy, to oczywiste. Nie, Zosima ukrad Gradalis, ale uczyni to przecie, kiedy ju byo po wszystkim; wczeniej musia w tym macza palce kto, kto spodziewa si zdoby Gradalis. Ardzrouni? Kto moe wiedzie? Jeden z polegych towarzyszy? Co za straszna myl! Jeden z nich, ktrzy przeyli? Czy w tym nieszczciu mwi Baudolino musimy na dodatek cierpie katusze wzajemnych podejrze? Pki wdrowalimy podnieceni myl o odkryciu krlestwa ksidza, nie drczyy nas takie wtpliwoci i jeden pomaga drugiemu w duchu przyjani. Dopiero niewola uczynia z nas ludzi swarliwych i nie moglimy ju jeden drugiemu spojrze w oczy, i lata cae nienawidzilimy si wzajemnie. Ja zamknem si w sobie. Rozmylaem o Hypatii, lecz nie potrafiem przypomnie sobie jej twarzy, pamitaem tylko rado, jak mi dawaa. Noc zdarzao mi si dotyka niespokojnymi domi owosienia na wasnym wzgrku onowym i ni, e czuj pod palcami pachnc pimem sier. Mogem si w ten sposb pobudzi, chocia bowiem duch odrzuca czcze rojenia, ciao odbudowywao si stopniowo po wszystkich skutkach naszych peregrynacji. Karmili nas niele, dwa razy dziennie dostawalimy obfity posiek. Moe w ten sposb Aloadyn, nie wprowadzajc nas wszak w tajemnice swego zielonego miodu, zapewnia sobie z naszej strony spokj. W istocie za odzyskiwalimy siy, lecz jednoczenie, mimo prac, ktre musielimy wykonywa, nabieralimy troch za duo ciaa. Zerkaem na rosncy brzuszek i powiadaem sobie: piknie wygldasz, Baudolinie, czy wszyscy ludzie s rwnie 338

jak ty pikni? I miaem si jak gupi. Jedyne chwile pociechy zawdziczali Gavagaiowi. Ich znakomity przyjaciel obj stanowisko bazna Aloadyna, zabawia go swymi nieoczekiwanymi ruchami, oddawa mu drobne przysugi, mkn po salach i korytarzach z rozkazami wadcy, nauczy si saraceskiego jzyka, cieszy si du swobod. Przynosi przyjacioom smakoyki z kuchni swego pana, opowiada o sprawach, ktrymi ya warownia, o podstpnej walce eunuchw zabiegajcych o fawory u wadcy, o zabjczych misjach, na ktre wysyano oszoomionych miodem modziecw. Pewnego dnia przynis Baudolinowi w zielony mid, lecz tylko troch, bo inaczej popadby w stan tamtych asasynw wyjani. Baudolino zjad mid i przey miosn noc z Hypati. Lecz pod koniec snu ciao dziewczcia odmienio si, zyskao zgrabne, biae i przyjemne nogi, jakie maj niewiasty czowiecze, a za to kozi gow. Gavagai donis, e ich or i sakwy zostay cinite do jakiej komrki i e odnajdzie je, kiedy podejm prb ucieczki. Naprawd sdzisz, Gavagaiu, e pewnego dnia zdoamy uciec? spyta Baudolino. Ja tak sdzi. Ja sdzi, e nie brak dobrych sposobw ucieczki. Ja tylko musi znale najlepszy. Ale ty robi si tusty jak eunuch, a tusty ucieka marnie. Musi porusza ciaem jak ja, podnosi nog nad gow i robi si bardzo zrczny. Podnoszenie nogi nad gow nie wchodzio w gr, ale Baudolino zrozumia, e nadzieja ucieczki, choby i daremna, pomoe mu znie uwizienie i uchroni si przed szalestwem, zacz wic czyni przygotowania: wymachiwa rkami, robi dziesitki przysiadw pki nie pada z wyczerpania na zaokrglony brzuch. Namwi te do tych wicze przyjaci i wykonywa z Poet ruchy jak podczas walki; czasem cae popoudnie mijao im na prbach rzucenia przeciwnika na ziemi. Z acuchem na nogach nie byo to atwe, a w dodatku utracili niegdysiejsz gibko. Nie tylko z powodu wizienia. Take wiek dawa im si ju we znaki. Ale wiczenia poprawiay kondycj. Jedynym, ktry zapomnia cakiem o swoim ciele, by rabbi Solomon. Jad bardzo mao, by za saby do rozmaitych robt i w rezultacie przyjaciele wykonywali prace za niego. Nie mia adnego zwoju, ktry mgby czyta, adnego narzdzia, ktrym mgby pisa. Spdza cae dni, powtarzajc imi Pana, a za kadym razem z ust jego paday inne dwiki. Straci wszystkie zby, pozostay mu po obu stronach ust tylko nagie dzisa. Jedzc, mlaska, mwic, powistywa. Doszed do przekonania, e dziesi rozproszonych pokole nie mogo znajdowa si w krlestwie zamieszkanym w poowie przez nestorian, ktrzy byli jeszcze do zniesienia, poniewa take dla ydw ta zacna niewiasta, Maryja, nie moga zrodzi adnego Boga, ale w drugiej poowie przez bawochwalcw, ktrzy wedle wasnego upodobania dodawali sobie albo ujmowali bstw. Nie powtarza niepocieszony by moe dziesi pokole przewdrowao przez krle339

stwo, lecz potem z pewnoci znowu zaczo si bka; my, ydzi, cigle szukamy ziemi obiecanej, byle bya gdzie indziej, nie wiadomo wic, gdzie mog by dzisiaj, moe kilka krokw od tego miejsca, gdzie doywam swoich dni, porzuciem jednak wszelk nadziej, e natrafi na ich lad. Znomy prb, jak zesa nam wity, niechaj bdzie bogosawiony zawsze. Hiob nie takie rzeczy przey. Wida byo goym okiem, e straci rozum. Stracili go take Kyot i Boron, a to od wiecznego amania sobie gowy tym, co byoby, gdyby odnaleli Gradalis; wrcz uczepili si myli, e to wanie oni go odnajd, i im wicej o tym rozmawiali, tym cudowniejsze staway si jego i tak cudowne waciwoci i tym bardziej pograli si we nie na jawie, wyobraajc sobie, i ju go maj. Poeta powtarza: niech no tylko dostan w swe rce Zosim, a bd panem wiata. Zapomnijcie o Zosimie, mwiem im, przecie nie dotar nawet do Pndapetzim, moe zabdzi po drodze, jego szkielet zamienia si ju w proch gdzie pord pyw, a Gradalis zabrali niewierni nomadzi, ktrzy do niego szczaj. Milcz, zamknije si, odpowiada, blednc, Boron. Jak wydostalicie si z tego pieka? spyta Niketas. Pewnego dnia przyszed Gavagai i oznajmi, e znalaz drog ucieczki. Biedny Gavagai, take on si postarza; nigdy nie dowiedziaem si, jak dugo yje skiapoda, lecz nie wyprzedza ju samego siebie jak byskawica. Zjawia si, niczym grzmot, troch pniej, a po biegu by zadyszany. Plan by taki: trzeba z broni w rku zaskoczy eunucha strzegcego Ptakw-Rok, zmusi go do zaoenia na nie uprzy, lecz tak, by rzemienie, mocujce zwykle brzemi, tym razem przywiza do pasw uciekinierw. Potem bdzie musia wyda im rozkaz lotu do Konstantynopola. Gavagai rozmawia ju z eunuchem i dowiedzia si, e ten cakiem czsto wysya ptaki do tego miasta, do szpiega, ktry mieszka na wzgrzu nieopodal Pery. Zarwno Gavagai, jak i Baudolino rozumieli jzyk saraceski i mogli dopilnowa, by eunuch wyda waciwy rozkaz. Kiedy dotr na miejsce, ptaki same usid na ziemi. Jake mogem nie pomyle o tym przedtem? pyta Gavagai, bijc si komicznie po gowie. No dobrze powiedzia Baudolino jak jednak bdziemy podrowa z acuchami na nogach? Ja znajdzie pilnik odpar Gavagai. W nocy Gavagai odnalaz ich or i sakwy i przynis im wszystko do sypialni. Miecze i sztylety pokryy si rdz, ale przez cae noce czycili je i ostrzyli, pocierajc o kamienie, z ktrych zbudowano mury. Dostali te pilnik. By niewiele wart, miny wic tygodnie, zanim ponacinali ogniwa acucha tu przy kostce. W kocu jednak si 340

powiodo, pod ogniwem przewlekli sznur, ktrym zwizali acuch, tak e wygldao, i poruszaj si po zamku z takim samym jak zawsze trudem. Gdyby kto przyjrza si uwaniej, zauwayby oszustwo, ale byli tu od tak wielu lat, e nikt nie zwraca na nich uwagi i psiogowi uwaali ich za udomowione zwierzta. Pewnego wieczoru dowiedzieli si, e nastpnego dnia maj zabra z kuchni i zanie ptakom worki z misem, ktre si zepsuo. Gavagai powiedzia, e jest to okazja, na jak czekali. Rankiem, z minami ludzi, ktrzy robi co wbrew sobie, poszli po worki, a wracajc, wstpili do dormitorium, po czym ukryli bro wrd misa. Kiedy dotarli do klatek, Gavagai by ju na miejscu i zabawia fikaniem koziokw eunucha penicego stra. Wszystko poszo nad wyraz atwo, otworzyli worki, wydobyli sztylety i sze ostrzy przystawili do szyi stranika (Solomon przyglda si tylko, jakby caa ta sprawa zupenie go nie dotyczya), a Baudolino wyjani mu, co ma czyni. W pierwszej chwili wydawao si, e nie wystarczy uprzy, ale Poeta da eunuchowi do zrozumienia, e nie zawaha si obci mu uszu, i ten zaraz okaza gotowo do wsppracy, albowiem obcito mu ju dostatecznie duo. Siedem ptakw przygotowano do dwignicia ciaru siedmiu ludzi, czy moe szeciu ludzi i jednonogiego. Chc mie najmocniejszego ptaka oznajmi Poeta aby ty obrci si do eunucha nie mg zosta, bo przecie wszczby alarm lub krzykn swoim bestiom, by zawrciy. Do mojego pasa przymocuj jeszcze jeden rzemie, na ktrym bdziesz wisia ty. Tak zatem mj ptak bdzie musia ponie ciar dwch osb. Baudolino przetumaczy jego sowa, a eunuch oznajmi, e z ca ochot bdzie im towarzyszy na koniec wiata, ale chcia si dowiedzie, co si potem z nim stanie. Zapewnili go, e kiedy znajd si w Konstantynopolu, bdzie mg si uda, dokd tylko zechce. Pospieszmy si rzuci Poeta bo nie mona ju znie smrodu panujcego w tej klatce. Mina jednak godzina, zanim wszystko zostao przygotowane zgodnie z reguami sztuki. Kady z nich przywiza samego siebie do przynalenego mu drapienika, Poeta za przytroczy do swego pasa rzemie, na ktrym mia zawisn eunuch. Jedynym, ktry nie zakoczy jeszcze przygotowa, by Gavagai, zajty czuwaniem, czy zza zakrtu korytarza nie wyoni si kto, kto zechciaby pokrzyowa im plany. I kto przyby. Stranikw zastanowio, dlaczego winiowie, ktrzy mieli zanie jado ptakom, tak dugo nie wracaj. W gbi korytarza pokazaa si grupa psiogowych, ktrzy szczekali z niepokojem. Do mnie, kundle by! wrzasn Gavagai. Wy za zaraz odtruwa! Gwno odfruwa! odkrzykn Baudolino. Chod tu, bymy zdyli zaoy ci uprz! 341

Nie byo to dobre wyjcie z sytuacji i Gavagai to zrozumia. Jeli doczy do uciekajcych, psiogowi dotr do klatki, zanim eunuch zdy otworzy kraty i rozkaza ptakom wzbi si w powietrze. Krzykn wic swym towarzyszom, by otworzyli klatki i odfrunli. W worku z misiwem ukry take swoj dmuchaw, wyj j wraz z trzema strzaami, ktre mu pozostay. Jednonogi umrze, lecz dochowa wiernoci przenajwitszym magom oznajmi. Pooy si na ziemi, podnis nog i odchyliwszy gow, przytkn dmuchaw do ust, a potem strzeli i pierwszy psiogowy pad bez ycia. Pozostali cofnli si, Gavagai wystrzeli jeszcze dwa razy, ale potem by ju bezbronny. Chcc jednak powstrzyma atakujcych, nie opuszcza dmuchawy, tak jakby mia zamiar znowu w ni dmuchn: nie na dugo si to jednak zdao. Psiogowe potwory rzuciy si na jednonogiego i przeszyy go mieczami. W tym czasie Poeta zagbi nieco sztylet w szyj eunucha, ktry utraciwszy par kropli krwi, poj, czego si od niego wymaga, i chocia wizy troch mu przeszkadzay, otworzy krat. Kiedy Poeta zobaczy, e Gavagai uleg przewaajcym siom, krzykn: To koniec, wynomy si std! Eunuch wyda ptakom rozkaz, one za wymkny si na zewntrz i wzbiy w powietrze. Psiogowi wanie w tym momencie wbiegali do klatki, ale ich pd powstrzymay pozostae ptaki, ktre rozwcieczone tumultem, jy wali w nich dziobami. Caa szstka znalaza si wysoko w powietrzu. Czy wyda waciwy rozkaz i lecimy do Konstantynopola?! wykrzykn Poeta w stron Baudolina, ktry kiwn gow, e tak. W takim razie ju go nie potrzebujemy rzek Poeta. Jednym ruchem rki odci rzemie czcy go z eunuchem i ten run w d. Szybciej polecimy, a i Gavagai jest pomszczony. Lecielimy wic, panie Niketasie, wysoko nad rwninami urozmaiconymi jedynie bliznami wyschych nie wiadomo od jak dawna rzek, polami uprawnymi, jeziorami, lasami, przywarszy do ptasich ng, balimy si bowiem, e nasze uprze mog nie wytrzyma ciaru. Nie potrafi obliczy, jak dugo to trwao, wiem tylko, e donie mielimy w ranach. Widzielimy, jak przemykaj pod nami rozlege pustynie, yzne ziemie, ki i grskie urwiska. wiecio soce, ale my pozostawalimy w cieniu dugich ptasich skrzyde, ktre biy powietrze nad naszymi gowami. Nie wiem, ile czasu tak lecielimy, chyba dniem i noc i na wysokociach niedostpnych z pewnoci anioom. W pewnym momencie zobaczylimy na rodku pustyni pod nami dziesi oddziaw, tak si nam wydawao, ludzi (a moe byy to mrwki?), ktrzy posuwali si prawie rwnolegle, cho nie wiadomo dokd. Rabbi Solomon zacz krzycze, e to dziesi rozproszonych pokole i e chce do nich doczy. Prbowa zmusi swojego ptaka do przerwania lotu, szarpic go za apy, potem pokierowa nim tak, jak czyni si to za pomoc lin mocuj342

cych agiel albo drka rzdzcego sterem, ale ptak wpad tylko we wcieko, uwolni si od uchwytu i prbowa zapa w szpony gow Solomona. Solomonie, adnych gupstw, krzykn Boidi, to nie s twoi, tylko jacy nomadowie, ktrzy wdruj bez celu! Prny trud! Ogarnity mistycznym szalestwem Solomon miota si tak straszliwie, e uprz si rozwizaa i run w d, a waciwie lecia z rozpostartymi ramionami przez niebiosa niby anio Najwyszego, oby zawsze by wity bogosawiony, lecz anio przycigany przez ziemi obiecan. Patrzylimy, jak staje si coraz mniejszy, a wreszcie jego obraz zla si z obrazem mrwek na dole. Po jakim czasie Ptaki-Rok, wiernie wypeniajc otrzymane rozkazy, doleciay do miejsca, skd wida ju byo Konstantynopol i jego lnice w socu kopuy. Usiady tam, gdzie powinny, i nasi przyjaciele uwolnili si z wizw. Jaki czowiek, by moe szpicel Aloadyna, wyszed im naprzeciw, zdumiony widokiem tak wielu posacw. Poeta umiechn si do, wyj miecz i uderzy go w gow pazem. Benedico te in nomine Aloadini rzek z anielskim umiechem, kiedy tamten wali si na ziemi niby worek. Sio, a sio! wykrzykn nastpnie w stron ptakw, ktre jako zrozumiay ton jego gosu, wzbiy si w powietrze i po chwili zniky za horyzontem. Jestemy w domu oznajmi Boidi, cho znajdowa si tysic mil od swojej rodziny. Miejmy nadziej, e nadal s tu gdzie nasi genuescy przyjaciele powiedzia Baudolino. Poszukajmy ich. Zobaczycie, e nasze gowy Chrzciciela oka si przydatne rzek Poeta, ktry nagle jakby o wiele lat odmodnia. Znowu jestemy midzy chrzecijanami. Stracilimy Pndapetzim, ale moemy przecie zdoby Konstantynopol. Nie wiedzia zauway ze smutnym umiechem Niketas e inni chrzecijanie wzili si ju do tego dziea.

37. Baudolino wzbogaca skarbiec bizantyjski

Ledwie sprbowalimy przedosta si przez Zoty Rg do miasta, zrozumielimy, e jestemy w najdziwniejszej sytuacji, w jakiej zdarzyo si nam znale. Miasto nie byo oblegane, poniewa nieprzyjaciele, cho ich okrty stay na redzie, zajli kwatery w Perze i wielu z nich kryo po miecie. Nie byo zdobyte, poniewa obok najedcw z krzyami na piersi widziao si zbrojnych ludzi cesarza. Jednym sowem, krzyowcy przebywali w Konstantynopolu, ale Konstantynopol nie nalea do nich. A kiedy odnalelimy moich genueskich przyjaci, tych samych, u ktrych mieszkae take ty, oni te nie umieli dokadnie wyjani, co si stao ani do czego to wszystko prowadzi. Take nam trudno byo to poj przerwa mu z penym rezygnacji umiechem Niketas. A przecie prdzej czy pniej bd musia napisa histori tego okresu. Po niepowodzeniu wyprawy twojego Fryderyka oraz krlw Francji i Anglii, ktrzy chcieli odzyska Jerozolim, ponad dziesi lat pniej acinnicy zapragnli wrci pod wodz wielkich ksit, midzy innymi Baldwina z Flandrii i Bonifacego z Monferratu. Potrzebna im jednak bya flota, zamwili wic j u wenecjan. Syszaem, jak szydzie ze skpstwa genueczykw, ale w porwnaniu z wenecjanami mieszkacy Genui s uosobieniem szczodroci. acinnicy dostali okrty, ale nie mieli pienidzy, by za nie zapaci, a wenecki doa Dandolo (los chcia, eby on te by lepcem pord mnstwa innych lepcw w tej historii, lecz w odrnieniu od tamtych ten widzia daleko) zada, by zanim wyrusz do Ziemi witej, pomogli mu na poczet dugu podporzdkowa sobie Zar. Pielgrzymi zgodzili si i bya to ich pierwsza zbrodnia, gdy nie bierze si krzya po to, by zdobywa miasto dla wenecjan. W tym samym czasie Aleksy, brat tego Izaaka Angelosa, ktry zrzuci z tronu Andronika, eby przej ode wadz, kaza brata olepi, wygna go nad morze i sam ogosi si bazyleusem. To wanie opowiedzieli mi od razu genueczycy. Bya to historia bardzo zagmatwana, gdy brat Izaaka zosta Aleksym III, ale by jeszcze inny Aleksy, syn Izaaka, i temu udao si uciec, dotrze do znajdujcej si teraz w rkach weneckich Zary, gdzie zwrci si do pielgrzymw z prob, by pomogli mu powrci na tron, a wtedy on pomoe im zdoby Ziemi wit. 344

 atwo obieca co, czego si nie ma. Aleksy III z drugiej strony powinien by zrozumie, e jego cesarstwo jest w niebezpieczestwie. Chocia mia jeszcze oczy, olepiaa go gnuno i otaczajca go zewszd korupcja. Wyobra sobie tylko: w pewnym momencie chcia zbudowa kilka okrtw wojennych, lecz stranicy lasw cesarskich nie pozwolili na wycinanie drzew. Poza tym Micha Strifinos, dowdca floty, ktry pragn napeni swoje kufry, zdy ju sprzeda oaglowanie i wanty, a take stery i inne czci istniejcych okrtw. W tym czasie mody Aleksy przyj w Zarze hod ludnoci i w czerwcu ubiegego roku acinnicy stanli tutaj, pod murami miasta. Sto dziesi galer i siedemdziesit okrtw z tysicem rycerstwa i trzydziestoma tysicami onierzy, z tarczami na burtach, sztandarami rozwianymi na wietrze i chorgwiami na kasztelach, przepyno w paradnym szyku Ramieniem witego Jerzego, przy dwikach trb i warkocie bbnw, nasi za stali na murach i przygldali si temu widowisku. Nieliczni zaczli ciska kamienie, ale bardziej, eby narobi zamieszania, ni eby zada im straty. Dopiero kiedy acinnicy przybili koo Pery do nabrzea, ten gupiec Aleksy III kaza wyprowadzi cesarsk armi. To take byo jednak zwyk parad, w Konstantynopolu wszyscy nili na jawie. Wiesz moe, i Zoty Rg by przegrodzony wielkim acuchem, ktry czy dwa brzegi, ale co z tego, skoro nasi bronili go le: acinnicy skruszyli acuch, wpynli do portu i wysadzili swoje wojsko na ld dokadnie pod cesarskim paacem Blachemeskim. Nasza armia wysza pod wodz cesarza za mury, damy przyglday si ze stokw twierdzy widowisku i mwiy, e nasi wygldaj jak anioowie, tak piknie lniy w socu ich zbroje. e co jest nie tak, jak naley, zrozumiay dopiero, kiedy cesarz, zamiast wyda rozkaz rozpoczcia bitwy, wrci do miasta. A jeszcze lepiej zrozumiay wszystko kilka dni pniej, kiedy wenecjanie rzucili si do szturmu od strony morza, a garci acinnikw udao si wedrze na mury i podpali najblisze domy. Moi wspobywatele pojli, co si dzieje, po tych pierwszych poarach. Co uczyni wwczas Aleksy III? Zaadowa noc dziesi tysicy zotych monet na jeden z okrtw i porzuci miasto. A wtedy wrci Izaak. Tak, ale by ju stary, na dokadk lepy, a acinnicy przypomnieli mu, e powinien podzieli si cesarstwem z synem, ktry zosta Aleksym IV. acinnicy zawarli z tym chopakiem ukady, o ktrych nic nie wiedzielimy: Cesarstwo Bizantyjskie wrcio do obediencji katolickiej i rzymskiej, bazyleus da pielgrzymom dwiecie tysicy marek w srebrze, prowiant na rok, dziesi tysicy rycerzy, ktrzy mieli wyruszy na Jerozolim, oraz liczcy pi tysicy rycerzy garnizon w Ziemi witej. Izaak spostrzeg, e w skarbcu cesarskim jest za mao pienidzy i e nie moe powiedzie, ot tak, duchowiestwu i ludowi, i nagle poddaje si wadzy rzymskiego papiea... W ten sposb zacza si farsa, ktra miaa potrwa kilka miesicy. Z jednej strony Izaak i jego syn, chcc zebra wystarczajc sum, pldrowali kocioy, wycinali toporami wizerunki 345

Chrystusa, ktre ogoacali z ozdb, a potem rzucali do ognia, i przetapiali cae zoto i srebro, jakie zdoali zdoby. Z drugiej strony acinnicy, ktrzy obwarowali si w Perze, przeprawiali si na t stron Zotego Rogu, zasiadali do stou z Izaakiem, panoszyli si wszdzie i robili, co tylko mogli, eby opni wymarsz. Powiadali, e czekaj, a zostan cakowicie spaceni, przy czym najbardziej ze wszystkich gnbi Konstantynopol doa Dandolo ze swymi wenecjanami, cho prawd mwic, myl, e znaleli si w raju i yli sobie bogo na nasz koszt. Nie zadowalajc si upieniem skry z chrzecijan, a by moe rwnie, by usprawiedliwi opnianie starcia z Saracenami pod Jerozolim, niektrzy z nich wzili si do rabowania domw yjcych tu spokojnie Saracenw konstantynopolskich i w tym zamieszaniu wywoali drugi poar, w ktrym straciem najpikniejszy z moich domw. A dwaj bazyleusowie nie protestowali u swych sprzymierzecw? Byli ju tylko dwoma zakadnikami w rkach acinnikw, ktrzy uczynili z Aleksego IV sw igraszk: kiedy przebywa pewnego razu w ich obozie i zabawia si jak pierwszy lepszy rycerz, zerwali mu zocist czapk i ktry wcisn j sobie na gow. Nigdy jeszcze bizantyjskiego bazyleusa nie spotkao takie upokorzenie! Co si za tyczy Izaaka, ten pogra si coraz bardziej w ogupieniu wrd arocznych mnichw, majaczy, e zostanie wadc wiata i odzyska wzrok... A wreszcie lud powsta i wybra na bazyleusa Mikoaja Hannapesa. To poczciwiec, ale teraz silnym czowiekiem zosta Aleksy Dukas Murzuflos, poparty przez dowdcw wojskowych. Dziki temu bez trudu sign po wadz. Izaak zmar ze zgryzoty, a Murzuflos kaza ci Hannapesa, udusi Aleksego IV i zosta Aleksym V. Oto jak doszo do tego, e nikt nie wiedzia, kto rozkazuje, Izaak, Hannapes, Murzuflos czy moe pielgrzymi, a kiedy kto mwi o Aleksym, nie wiadomo byo, czy ma na myli trzeciego, czwartego czy pitego. Odnalelimy genueczykw, ktrzy mieszkali tam, gdzie i ty ich zastae, natomiast domy wenecjan i pizaczykw strawi drugi poar, a oni sami przenieli si do Pery. Poeta doszed do wniosku, e w tym nieszczsnym miecie musimy odbudowa nasz fortun. Kiedy panuje anarchia owiadczy Poeta kady moe sta si krlem. Na razie trzeba byo postara si o jakie pienidze. Pitka naszych ocalaych bya w achmanach, brudna, pozbawiona rodkw do ycia. Genueczycy przyjli ich z otwartymi ramionami, ale powiedzieli te, e go jest jak ryba i po trzech dniach zaczyna cuchn. Poeta obmy si starannie, ostrzyg wosy i brod, poyczy od naszych gospodarzy przyzwoite odzienie i pewnego dnia wyprawi si do miasta, eby zasign jzyka. Wrci wieczorem i rzek: Od dzi bazyleusem jest Murzuflos, ktry pozby si wszystkich konkurentw. Zdaje si, e pragnie pokaza si swym poddanym i w tym celu zamierza sprowokowa 346

acinnikw, ktrzy uwaaj go za uzurpatora, gdy ukady zawierali z biednym Aleksym IV, pokj jego duszy, modym, lecz wyranie noszcym w sobie pitno zguby. acinnicy czekaj na jaki faszywy krok Murzuflosa, a na razie upijaj si w oberach, cho wiedz dobrze, i prdzej czy pniej wymierz mu kopniaka i bd mogli spldrowa miasto. Wiedz ju, jakie zoto jest w jakim kociele, wiedz te, e w miecie ukryto mnstwo relikwii, aczkolwiek zdaj sobie spraw, e z relikwiami nie ma artw i e ich wodzowie chc zabra je dla siebie, by wrci z nimi do swych miast. A poniewa ci Greczyni wcale nie s od nich lepsi, pielgrzymi gotowi s nadskakiwa kademu, by zdoby zoto i jak najtaniej skupowa najwaniejsze relikwie. Mora: kto chce zbi majtek w tym miecie, sprzedaje relikwie, kto za woli go zbi u siebie, kupuje. Nadszed wic moment, by sign po nasze gowy Jana Chrzciciela! wykrzykn z nadziej w gosie Boidi. Ty, Boidi, mielesz ozorem, bo go masz, i tyle odpar Poeta. Przede wszystkim w jednym miecie mona sprzeda najwyej jedn gow, bo pogoska zaraz si rozejdzie. Poza tym syszaem, e w Konstantynopolu jest ju jedna gowa Jana Chrzciciela, a moe nawet dwie. Powiedzmy, e sprzedano ju obie, a my przychodzimy z trzeci. Przecie zaraz podern nam garda! Tak zatem z gw Chrzciciela nic nie bdzie. Szukanie relikwii wymaga jednak czasu. Sedno sprawy nie w tym, by je znale, lecz by sporzdzi, i to takie same jak istniejce, tyle e przez nikogo jeszcze nie odkryte. Chodzc to tu, to tam, usyszaem o purpurowym paszczu Chrystusa, o trzcinie i supie, przy ktrym Go biczowano, o nasczonej ci i octem gbce, ktr podano naszemu Panu przed mierci, tyle e teraz ju suchej, o koronie cierniowej, o tabernakulum z okruszyn chleba konsekrowanego podczas Ostatniej Wieczerzy, o wosach z brody Ukrzyowanego, o tunice bez szww, o ktr onierze grali w koci, o sukni Matki Boej... Trzeba by rozway, ktre najatwiej sporzdzi powiedzia w zamyleniu Baudolino. Ot to rzek Poeta. Trzcin znajdziesz wszdzie, ale o kolumnie lepiej nie myle, bo jak j sprzeda ukradkiem? Po co jednak naraa si, sporzdzajc imitacje, skoro kto moe odnale prawdziw i kupujcy zadaj zwrotu pienidzy? zauway rozsdnie Boron. Pomylcie tylko, ile moe by relikwii. Pomylcie, na przykad, o dwunastu koszach od rozmnoenia chleba i ryb. Przecie koszy nigdzie nie brakuje, wystarczy nieco je przybrudzi, by wyglday na stare. Pomylcie o siekierze, ktr Noe posugiwa si przy budowie arki, znajdzie si przynajmniej jedna wyrzucona przez naszych genueczykw gdy ostrze si stpio. To nieza myl zabra gos Boidi. Pjdziesz sobie na cmentarz i zaraz znajdziesz szczk witego Pawa nie gow ju, lecz lewe rami witego Jana Chrzciciela, 347

i tak dalej, szcztki witej Agaty, witego azarza, prorokw Daniela, Samuela i Izajasza, czaszk witej Heleny, fragment gowy witego Filipa apostoa. Jeli ju o tym mowa wtrci si Pevere, porwany wspaniaymi perspektywami wystarczy przetrzsn dom, a jak nic znajdzie si kawaek bka betlejemskiego, choby maleki, ktry nie wiadomo skd si wzi. Sporzdzimy relikwie, ktrych nikt nigdy nie widzia zgodzi si Poeta ale odtworzymy take te, ktre ju s, o nich bowiem si mwi, ich cena ronie z dnia na dzie. Dom genueczykw zmieni si na tydzie w kuni, w ktrej wre praca. Boidiemu nogi zapltay si w trocinach i znalaz gwd z Krzya witego, Boiamondo, po nocy penej cierpie, przywiza sobie dratw do zepsutego siekacza i wyrwa zb witej Anny, Grillo suszy chleb na socu i jego okruszki wkada do wykonanych dopiero co przez Taraburla pudeeczek ze starego drewna. Pevere przekona ich, eby zrezygnowali z koszy, w ktrych byy ryby i chleb, bo przecie powiedzia po takim cudzie rzesza z pewnoci je rozebraa i nawet Konstantyn nie zdoaby odnale ich wszystkich. Sprzeda tylko jeden to nie robi wraenia, a poza tym trudno przekaza go ukradkiem z rki do rki, gdy Jezus wykarmi mnstwo ludzi, nie wchodzi wic w gr koszyk, ktry da si schowa pod paszczem. Dajmy spokj koszom oznajmi Poeta ale siekier Noego mi znajdziesz. Jakeby nie odpar Pevere masz tu tak, ktrej ostrze jest wyszczerbione jak pia, a trzonek cakiem przysmalony. Po wykonaniu tych zada nasi przyjaciele przebrali si za ormiaskich kupcw (wobec tego genueczycy zgosili gotowo sfinansowania przedsiwzicia) i zaczli chodzi ukradkiem od gospody do gospody, a take po obozowiskach pielgrzymich, napomykajc pgbkiem o relikwiach, ale rwnie o tym, jak trudna to sprawa, podajc wygrowan cen, bo przecie naraaj ycie, i opowiadajc inne tego rodzaju rzeczy. Boidi oznajmi pewnego wieczoru po powrocie, e znalaz monferrackiego rycerza, ktry gotw byby kupi siekier Noego, ale chce si upewni, i jest prawdziwa. wietnie rzek Baudolino chodmy do Noego, by zoy przysig, ktr potwierdzi si pieczci. Czy jednak Noe umia pisa? spyta Boron. Noe umia tylko chla na umr odpar Boidi. A kiedy adowa na ark zwierzta, musia by zalany w bel, bo przesadzi z komarami, a zapomnia o jednorocach, dlatego ju si ich nie widuje. Widuje si, widuje... mrukn Baudolino, ktremu nagle cakiem przeszed dobry humor. Pevere powiedzia, e podczas swoich podry nauczy si troch ydowskiego pisma i potrafi wyry noem na trzonku siekiery jeden czy dwa ichnie zawijasy. Noe 348

by ydem, tak czy nie? ydem, ydem potwierdzili przyjaciele. Jakeby cierpia biedny Solomon, co za szczcie, e ju go nie ma! Tak czy inaczej, Boidiemu udao si sprzeda siekier. Zdarzay si dni, w ktrych trudno byo znale nabywc, gdy w miecie dochodzio do jakiego tumultu i pielgrzymw wzywano do stawienia si w obozach pod bro. Rozesza si na przykad pogoska, e Murzuflos zaatakowa lec nad morzem Filej, i pielgrzymi wystpili zwartymi oddziaami, doszo do bitwy czy raczej potyczki, w kadym razie wojska Murzuflosa dostay nieze cigi, zdobyto ich chorgiew z wizerunkiem Najwitszej Panny. Murzuflos wrci do Konstantynopola, ale zakaza swoim ludziom rozpowiada o tej habie. acinnicy dowiedzieli si rycho o jego powcigliwoci w wyjawianiu prawdy i pewnego ranka przepynli tu pod murami jedn ze swoich galer, na ktrej powiewaa w widocznym miejscu owa chorgiew, pokazujc przy tym Greczynom sprone gesty, na przykad fig, ktra oznacza niewieci srom, albo uderzajc kantem lewej doni w zgicie okcia prawej rki. Murzuflos si zbani, a romaei piewali o nim na ulicach szydercze piosenki. Jednym sowem, od stycznia do marca naszym przyjacioom czas upywa midzy prac nad przygotowywaniem dobrej relikwii a korzystn sprzeda; raz by to podbrdek witego Eobana, innym razem piszczel witej Kunegundy, w kadym razie zgromadzili niez sumk, oddali dugi genueczykom i naleycie si odywili. Wiesz zatem, panie Niketasie, dlaczego w ubiegych dniach pojawio si w twoim miecie tyle podwjnych relikwii, e tylko Bg jeden wie, ktra z nich jest prawdziwa. Ale z drugiej strony zechciej postawi si w naszym pooeniu, musielimy wszak z czego y wrd rwcych si do kradziey acinnikw i twoich Greczynw, to jest, wybacz, twoich Rzymian, chtnych do nacigania acinnikw. W kocu oszukiwalimy przecie oszustw. C, moe niejedna z tych relikwii natchnie witymi mylami barbarzyskich acinnikw, kiedy znajdzie si w ich barbarzyskim kociele. wite myli, wita relikwia. Niepoliczone s drogi Paskie. Mogli ju da wszystkiemu pokj i wrci do domu. Kyot i Boron nie mieli adnego pomysu, co dalej, a wyrzekli si myli o odnalezieniu Gradalisa, a wraz z nim Zosimy; Boidi powiedzia, e za te pienidze kupiby sobie w Aleksandrii winnic i y do koca swych dni jak pan; Baudolino mia najmniej pomysw: skoczyo si poszukiwanie ksidza Jana, utraci Hypati, byo mu ju obojtne, czy przeyje, czy te jutro poegna si z tym wiatem. Inaczej miaa si sprawa z Poet, opanowaa go mania fantazjowania o wszechwadzy, dawa wszak wiatu rzeczy Boskie, mgby wic podsun to i owo ju nie pierwszym lepszym pielgrzymom, ale monym, ktrzy s nad nimi, zyskujc sobie w ten sposb ich przychylno. 349

Pewnego dnia opowiedzia, e w Konstantynopolu jest mandylion, Oblicze z Edessy, relikwia nieocenionej wartoci. Ale co to takiego ten mandylion? spyta Boiamondo. Maa chusta do ocierania twarzy z odbiciem oblicza naszego Pana wyjani Poeta. Nie z namalowanym obrazem, lecz odbiciem dziki dziaaniu naturalnemu. To acheiropoieton, nie za dzieo rk ludzkich. Abgar V, krl Edessy, by trdowaty i wysa swego archiwist Hannana, by ten zaprosi Jezusa, ktry go uleczy. Jezus nie mg uda si do Edessy, ale wzi ptno i otar nim sobie twarz, zostawiajc na nim odbicie swych rysw. Kiedy krl otrzyma chust, oczywicie wyzdrowia i nawrci si na prawdziw wiar. Wieki temu, kiedy Persowie oblegali Edess, mandylion wywieszono na jej murach i miasto ocalao. Potem ptno kupi cesarz Konstantyn i umieci je tutaj, najpierw znajdowao si w kociele Blacherneskim, pniej w Hagia Sofia, a wreszcie w kaplicy na pwyspie Faros. I ten mandylion jest prawdziwy, cho mwi si, e s jeszcze inne: w kapadockiej Kamulii, w egipskim Memfis i w Anablacie koo Jerozolimy. Nie jest to wcale niemoliwe, bo przecie Jezus mg w cigu ziemskiego ywota wiele razy wyciera twarz. Ten jednak jest z pewnoci najcudowniejszy ze wszystkich, gdy w dniu Wielkiej Nocy oblicze zmienia si w zalenoci od pory dnia i rankiem ma rysy Jezusa nowo narodzonego, o trzeciej Jezusa jako chopca i tak dalej, a wreszcie w godzinie nony wida na nim Jezusa dorosego, jakim by w chwili mki. Skd to wszystko wiesz? spyta Boidi. Od pewnego mnicha. Oto prawa relikwia! Z czym takim mona stan na naszej ziemi i oczekiwa zaszczytw i prebend, wystarczy znale odpowiedniego biskupa, jak Baudolino Reginalda dla swoich trzech magw. Dotychczas sprzedawalimy relikwie, teraz nadszed moment, eby jedn z nich kupi, ale tak, ktra zapewni nam pomylno. Od kog to zamierzasz kupi w mandylion? spyta znuonym gosem Baudolino, ktrego znudzio ju cae to witokupstwo. Zosta ju nabyty od pewnego Syryjczyka, z ktrym spdziem wieczr na piciu i ktry pracuje dla diuka Aten. Powiedzia mi jednak, e diuk oddaby mandylion i kto wie co jeszcze, byle mie w zamian syndon. Musisz teraz wyjani, co to takiego w syndon ozwa si Boidi. Powiada si, e u witej Maryi Blacherneskiej znajduje si wity Caun, ten z obrazem caego ciaa Jezusa. Mwi si o tym na miecie, pono widzia go tutaj krl Jerozolimy Amairyk, kiedy odwiedzi Manuela Komnenosa. Inni powiedzieli mi, e oddano go na przechowanie kocioowi Najwitszej Panny w Bukoleonie. Nikt go jednak nie widzia i jeli nawet istnia, znik bez ladu i nie wiadomo, jak dawno temu. Nie pojmuj, do czego zmierzasz powiedzia Baudolino. Kto ma mandylion, no dobrze, i oddaby go w zamian za Caun, lecz ty Caunu przecie nie masz, a bybym 350

zaskoczony, gdyby chcia, bymy sporzdzili tu wizerunek naszego Pana. A zatem? Ja Caunu nie mam, to prawda odpar Poeta lecz ty owszem. Ja? Pamitasz, jak pytaem ci, co jest w tej skrzyni, ktr powierzyli ci akolici diakona, zanim ucieklimy z Pndapetzim? Odpare, e to wizerunek tamtego nieszcznika odbity zaraz po mierci na miertelnym caunie. Poka. Chyba oszalae, to wita spucizna, diakon powierzy mi ten caun, bym odda go ksidzu Janowi! Baudolinie, masz ponad szedziesit lat i nadal wierzysz w ksidza Jana? Namacalnie sprawdzilimy, e nikogo takiego nie ma. Pokazuj! Baudolino niechtnie wydoby ze swojej sakwy tulej, z niej zwj, ktry rozwin, a wtedy oczom ich ukazao si bardzo due ptno. Baudolino da znak, eby poodsuwali stoy i krzesa, cakowite rozcignicie ptna wymagao bowiem niemao miejsca. Byo to po prostu ogromne przecierado, na ktrym rysoway si ludzkie postaci, jakby owinite we ciao odbio si dwakro, raz od strony piersi, drugi od strony plecw. Wida byo bardzo wyranie twarz, opadajce na ramiona wosy, wsy i brod, a take zamknite oczy. mier okazaa si askawa dla nieszczsnego diakona, pozostawi bowiem na ptnie wizerunek twarzy naznaczonej pogod ducha i zarys mocnego ciaa, na ktrym z trudem dao si wypatrzy rozmyte lady po ubytkach, wybroczynach czy ranach oznaki niszczycielskiego dziaania trdu. Baudolina ogarno wzruszenie i przyzna, e na tym ptnie zmary zyska stygmaty swego aosnego majestatu. Po chwili szepn: Nie moemy wizerunku czowieka trdowatego, a na dodatek nestorianina, sprzedawa jako wizerunku naszego Pana. Po pierwsze, diuk Aten nic o tym nie wie odparowa Poeta a przecie przekazujemy caun jemu, nie za tobie. Po drugie, wcale go nie sprzedajemy, lecz dokonujemy wymiany, nie ma wic tu adnego witokupstwa. Id do Syryjczyka. A on zapyta, dlaczego chcesz wymiany, skoro Caun jest nieporwnanie cenniejszy od mandylionu zauway Baudolino. Lecz trudniej go wywie potajemnie z Konstantynopola. I ma zbyt wielk warto, tak e tylko jaki krl mgby sobie pozwoli na taki zakup, a na Oblicze znajdziemy nie tak znakomitego nabywc, za to paccego co do grosza. I gdybymy pokazali Caun chrzecijaskiemu ksiciu, powiedziaby, e ukradlimy go tutaj, i kazaby nas powiesi, natomiast Oblicze z Edessy moe by Obliczem z Kamulii, Memfis czy Anablaty. Syryjczyk zrozumie moje racje, bo naleymy do tej samej rasy ludzi. No dobrze rzek Baudolino przekaesz ptno diukowi Aten i nic mnie nie 351

obchodzi, e zabierze do siebie wizerunek, ktry nie jest zgoa wizerunkiem Chrystusa. Wiesz jednak, e ten wizerunek jest dla mnie cenniejszy ni wizerunek Chrystusa, wiesz, co mi przypomina, i nie moesz handlowa poktnie rzecz tak godn czci... Baudolinie, nie wiem, co zastaniemy po powrocie do domu przekonywa go Poeta. Majc Oblicze z Edessy, zyskamy sobie przyja ktrego z arcybiskupw i znowu bdziemy yli dostatnio. A poza tym, Baudolinie, gdyby nie wywiz tego caunu z Pndapetzim, w tej chwili Hunowie uywaliby go do podcierania tyka. Ten czowiek by ci drogi, opowiedziae mi jego histori, kiedy bdzilimy po pustyni i siedzielimy w wizieniu, i opakiwae jego niepotrzebn i zapomnian przez wszystkich mier. Ot jego ostatni portret bdzie w tym czy innym miejscu czczony jako obraz Chrystusa. Jakiego wzniolejszego grobowca mgby pragn dla zmarego, ktrego miowae? Wcale nie poniamy pamitki jego ciaa, lecz raczej... jak by to powiedzie, Boronie? Raczej dokonujemy transfiguracji. No wanie. Stao si to, panie Niketasie, bd dlatego, e w owych dniach naznaczonych rozprzeniem i apati utraciem rozeznanie tego, co jest suszne, a co nie, bd ze znuenia. Poeta oddali si wymieni Caun, nasz caun, waciwie mj, a waciwie diakona, na mandylion. Baudolino wybuchn miechem, a Niketas nie rozumia, skd to rozbawienie. Wieczorem okazao si, jakiego figla spata nam los. Poeta poszed do znajomej gospody, dokona haniebnej wymiany, a chcc upi Syryjczyka, upi si i sam, potem wyszed, w lad za nim ruszy kto, kto wiedzia o jego szachrajstwach (moe Syryjczyk, ktry nalea, jak wyzna Poeta, do tego samego co on gatunku ludzi); napadnito go w jakim zauku, pobito i Poeta wrci bardziej pijany ni Noe, zakrwawiony i potuczony, ale bez Caunu i mandylionu. Chciaem skopa go na mier, lecz by to ju czek skoczony. Po raz drugi utraci krlestwo. W nastpnych dniach trzeba byo karmi go si. Mwiem sobie, e skoro zawiedziona ambicja moe doprowadzi czowieka do takiego stanu, ja jestem czowiekiem szczliwym, bo nigdy nie miaem zbyt daleko idcych ambicji. Potem przyznawaem, e ja take padaem, i to nieraz, ofiar niespenionych pragnie, utraciem wszak umiowanego ojca, nie odnalazem krlestwa, o ktrym marzyem, opucia mnie na zawsze ukochana niewiasta... Ja jednak nauczyem si, e Demiurg uczyni wszystko poowicznie, natomiast Poeta nadal wierzy, e na tym wiecie moliwe jest jakie zwycistwo. Na pocztku kwietnia nasi przyjaciele zdali sobie spraw, e dni Konstantynopola s policzone. Doszo do dramatycznego sporu midzy do Dandolem, ktry sta na dzio352

bie swojej galery, i Murzuflosem, ktry przemawia do ostrym tonem z ldu, dajc, by acinnicy opucili jego ziemie. Nie ulegao wtpliwoci, e Murzuflos oszala i e acinnicy, jeli zechc, pokn go na przeksk. Po drugiej stronie Zotego Rogu trway w obozie aciskim przygotowania, a na pokadach zakotwiczonych okrtw trwaa krztanina majtkw i rycerzy gotujcych si do ataku. Boidi i Baudolino powiedzieli, e pora ju opuci Konstantynopol, pki zostao im jeszcze troch pienidzy, bo przecie mieli ju pod dostatkiem widoku zdobytych miast. Boron i Kyot zgadzali si z nimi, ale Poeta poprosi o kilka dni zwoki. Doszed ju do siebie po cigach, jakie oberwa, i najwyraniej chcia wykorzysta t reszt dni, eby dokona ostatniego dziea, cho sam jeszcze nie wiedzia jakiego. W jego oczach pojawiao si ju szalestwo, lecz wanie z szalecami nie ma co si spiera. Spenili jego yczenie, powiadajc sobie, e wystarczy mie na oku okrty, by wiedzie, kiedy trzeba wyruszy w gb ldu. Poeta znikn i nie byo go ju od dwch dni, gdy w pitek przed Niedziel Palmow pielgrzymi ruszyli do szturmu od strony morza, midzy Blachernos i klasztorem Ewergetes, mniej wicej na obszarze zwanym Petri, na pnoc od Muru Konstantyna. Byo ju za pno na opuszczanie pilnowanych teraz przez obie strony murw. Przeklinajc swego kompana wczg, Baudolino i reszta uznali, e najlepiej bdzie zaszy si z powrotem u genueczykw, gdy ich okolica nie bya, jak si zdawao, zagroona. Czekali wic, zapoznajc si godzina po godzinie z wieciami, jakie napyway z Petrii. Okrty pielgrzymw byy najeone machinami oblniczymi. Murzuflos zaj stanowisko na wzgrzu za murami wraz z wodzami i dworzanami, sztandarami i trbaczami. Mimo tej caej gali wojsko cesarskie bio si dobrze; acinnicy prbowali na najrozmaitsze sposoby szturmowa, ale wszystkie ataki odpierano ku uciesze Greczynw na murach, ktrzy pokazywali przegranym obnaone zadki, Murzuflosa za ogarno uniesienie, jakby wszystko byo jego dzieem, i wyda rozkaz, by odtrbiono zwycistwo. Wydawao si ju, e Dandolo i inni wodzowie pogodzili si z tym, e nie wezm miasta szturmem, tak wic sobota i niedziela miny spokojnie, aczkolwiek wszyscy trwali w napiciu. Baudolino skorzysta z tego okresu wytchnienia, eby przemierzy miasto wszerz i wzdu w poszukiwaniu Poety, lecz daremnie. Nadesza ju noc po niedzieli, kiedy ich kompan wreszcie si pokaza. W oczach mia jeszcze wikszy obd ni przedtem, nie odezwa si ani sowem i a do rana pi w milczeniu. W poniedziaek o pierwszym brzasku dnia pielgrzymi znowu ruszyli do szturmu, ktry trwa cay dzie: gdzieniegdzie udao si im z okrtw weneckich zaczepi drabin o wie na murach, i wreszcie krzyowcy wkroczyli, a waciwie jeden z nich, ol353

brzym w szyszaku z wieyczkami; na jego widok obrocy rzucili si do ucieczki. A moe komu innemu udao si, owszem, zej na ld, znale zamurowan furtk, rozbi mur oskardami, ale zosta wyparty, tyle e par wie wpado ju w rce oblegajcych... Poeta kry po izbie jak zwierz w klatce, niecierpliwie czeka, eby walki dobiegy w ten czy inny sposb koca, spoglda na Baudolina, jakby chcia mu co powiedzie, ale nie, milcza i tylko obserwowa chmurnie ruchy trzech pozostaych towarzyszy. W pewnym momencie przysza wie, e Murzuflos uciek, pozostawiajc swoje wojsko, obrocy stracili resztki odwagi, pielgrzymi przeamali obron i pokonali mury; nie wayli si wej do miasta, gdy zapady ju ciemnoci, podpalili tylko pierwsze domy, by wykurzy obrocw, ktrzy mogliby si w nich ukry. Trzeci poar w ostatnich miesicach lamentowali genueczycy lecz nie ma ju miasta, jeno kupa mierzwy, ktr lepiej spali, jeli tyle tego jest. Oby zdech krzykn Boidi do Poety bo gdyby nie ty, wydostalibymy si z tej gnojwki! A teraz co? Teraz masz milcze, a ja ju wiem dlaczego sykn Poeta. W nocy ukazay si pierwsze byski poarw. O wicie Baudolino, ktry robi wraenie, jakby spa, ale mia ju oczy otwarte, zobaczy, e Poeta podchodzi najpierw do Boidiego, potem do Borona, a wreszcie do Kyota i kademu szepcze co do ucha. Potem znikn. Troch pniej Baudolino ujrza, jak Kyot i Boron naradzaj si, wycigaj co ze swoich sakw i opuszczaj dom, starajc si zrobi to jak najciszej, by go nie obudzi. Zaraz potem podszed Boidi i potrzsn go za rami. Mia zmienion twarz. Baudolinie powiedzia nie wiem, co si dzieje, ale wszyscy tutaj poszaleli. Przyszed do mnie Poeta i ozwa si dokadnie w te sowa: znalazem Zosim i wiem, gdzie jest Gradalis, nie prbuj adnych sztuczek, we gow Jana Chrzciciela i udaj si do Katabates, na miejsce, gdzie Zosima przyj wtedy bazyleusa, bd tam po poudniu, znasz drog. Ale co to za Katabates? O jakim bazyleusie mwi? Ciebie nie zawiadomi? Nie odpar Baudolino a zda mi si nawet, e woli, bym si o niczym nie dowiedzia. I tak mu si popltao, e zapomnia, i Boron i Kyot byli z nami przed laty w Katabates, kiedy mielimy pochwyci Zosim, lecz ciebie tam nie byo. Musz si w tym wszystkim rozezna. Odszuka Boiamonda. Posuchaj powiedzia czy pamitasz tamten wieczr przed laty, kiedy zaprowadzie nas do krypty pod starym monastyrem w Katabates? Musz tam i. Wszystko ci wyjani. Musisz dotrze do tego pawilonu koo kocioa witych Apostow. Moe uda ci si, nie natrafiajc na pielgrzymw, ktrzy pewnie jeszcze tam nie dotarli. Jeli wrcisz, bdzie to znaczyo, e miaem racj. Dobrze, ale musz tam by i nie by. To znaczy nie mog ci niczego wyjani, ale 354

musz poda za albo przed kim, kto bdzie szed t sam drog, a nie chc, by mnie zobaczy. Pamitam, e pod ziemi s liczne tunele. Moe da si wic dotrze tam od drugiej strony? Boiamondo zacz si mia. Jeli nie boisz si zmarych... Mona wej do innego pawilonu, ktry jest przy Hipodromie, i myl, e nadal mona tamtdy przej. Potem pjdziesz spory kawaek pod ziemi prosto przed siebie, a znajdziesz si na cmentarzu mnichw z Katabates. Nikt nie wie, e jest taki cmentarz, ale jest. Tunele, majce pocztek na cmentarzu, dochodz do samej krypty, ale moesz zatrzyma si wczeniej. Zaprowadzisz mnie? Baudolinie, przyja to rzecz wita, lecz wasna skra jeszcze witsza. Wytumacz ci co i jak, a ty jeste przecie chopcem ebskim i sam znajdziesz drog. Dobrze? Boiamondo opisa szlak i da mu dwa ywiczne bierwiona. Wtedy Baudolino wrci do Boidiego i zapyta go, czy boi si zmarych. Wyobra sobie odpar Boidi e boj si tylko ywych. Zrobimy tak rzek na to Baudolino. Wemiesz swoj gow Jana Chrzciciela, a ja ci bd towarzyszy. Ty udasz si w umwione miejsce, ja za ukryj si troch wczeniej, by zobaczy, co chodzi po gowie temu szalecowi. No to w drog odpar Boidi. Kiedy wychodzili, Baudolino zastanowi si chwil i zawrci, eby zabra take swoj gow Jana Chrzciciela, ktr owin w szmat i wsun pod pach. Potem pomyla jeszcze raz i wetkn za pas dwa arabskie sztylety ktre kupi niegdy w Gallipolis.

38. Baudolino zdaje rachunki

Pomienie poogi ogarniay coraz wiksze obszary, kiedy Baudolino i Boidi dotarli do okolic Hipodromu, przedzierajc si przez tum przeraonych romaei, ktrzy nie wiedzieli ju, w ktr stron ucieka, jedni krzyczeli bowiem, e pielgrzymi nadcigaj z tej strony, a drudzy e z tamtej. Odnaleli pawilon, zerwali marny acuch chronicy drzwi, przedostali si do podziemnego przejcia i ruszyli nim, owietlajc sobie korytarz uczywami, ktre da im Boiamondo. Bya to duga droga, jako e tunel prowadzi od Hipodromu a do Muru Konstantyna. Potem wspili si po ociekajcych wilgoci schodach i poczuli wo stchlizny. Nie bya to jednak wo niedawno zmarych cia, lecz jeli mona tak rzec, stchlizna stchlizny, stchlizna ciaa, ktre rozoyo si, a potem jakby wyscho. Weszli do korytarza (po obu jego stronach wida byo wejcia do innych korytarzy), w ktrego cianach zobaczyli rozmieszczone gsto nisze zamieszkane przez podziemny lud niemal ywych zmarych. Byy jednak martwe, i to bez najmniejszej wtpliwoci, owe cakowicie odziane istoty, ktre stay wyprostowane w zagbieniach, zapewne podtrzymywane od strony plecw jakimi elaznymi kolcami. Wydawao si jednak, e czas nie dokoczy swego niszczycielskiego dziea, gdy zasuszone, zabarwione jak rzemie twarze z pustymi oczodoami, czsto umiechajce si szyderczo bezzbnymi ustami, daway pozr ycia. Nie byy to szkielety, lecz ciaa, tyle e niejako wyssane przez jak si, ktra wysuszya i skruszya trzewia, pozostawiajc w nienaruszonym stanie nie tylko koci, lecz rwnie skr i by moe cz mini. Panie Niketasie, znalelimy si w labiryncie katakumb, w ktrych od stuleci mnisi z Katabates umieszczali zwoki swoich konfratrw, nie grzebic ich, gdy cudowne poczenie gleby, powietrza i jakiej spywajcej po cianach tufowej substancji zachowywao ich ciaa prawie bez zmian. Zdaje si, e teraz ju nie ma pochwkw na cmentarzu w Katabates, e poszed w zapomnienie, co wiadczy, i miasto to kryje jeszcze tajemnice, o ktrych nikt z nas nie ma pojcia. Syszaem jednak, e niektrzy dawni mnisi, chcc wesprze dzieo natu356

ry, marynowali zwoki konfratrw przez osiem miesicy w tufowych pynach, a potem wydobywali je, obmywali octem, poddawali przez kilka dni dziaaniu powietrza, a na koniec umieszczali w niszy, aby tamtejsze, balsamiczne w pewnym sensie powietrze zapewnio im ow zasuszon niemiertelno. Defilujc przed tym nieruchomym orszakiem zmarych mnichw, odzianych w szaty liturgiczne, jakby mieli jeszcze odprawia naboestwo i caowa ziemistymi wargami roziskrzone ikony, patrzyli na oblicza ozdobione umiechem szerokim i ascetycznym, na inne, ktrym pobono ywych przykleia na nowo brody i wsy, aby przywrci im dawn hieratyczn powag, opucia powieki, aby wygldali jak upieni, a i na takie, ktrych gowy zmieniy si w czaszki, cho z grubymi patami skry przywartymi do koci jarzmowych. Niektrzy ulegli w cigu wiekw deformacji i robili wraenie dziwolgw natury, podw, ktre w niewaciwy sposb wyszy z matczynego ona, odczowieczonych istot, od ktrych skurczonej postaci odbijay w nienaturalny sposb pokryte esami-floresami ornaty, czasem o wyblakych ju kolorach, dalmatyki niby przecie haowane, lecz przearte wskutek upywu lat i dziaania jakiego katakumbowego robactwa. Z jeszcze innych zetlae ze staroci odzienie opado i spod strzpw paramentw wyzieray wychude ciaeczka, ebra obcignite epiderm napit jak bona bbna. Jeli to pobono przygotowaa owo wite widowisko powiedzia Niketasowi Baudolino bezbonikami okazali si ywi, gdy narzucili ludziom pami o tych zmarych jako o wiecznej i nieuniknionej grobie, ktra wcale nie miaa pogodzi yjcych ze mierci. Jake mona modli si za dusz kogo, kto przypatruje ci si z tych cian i mwi: jestem tu i nigdy std nie odejd, jake zachowa nadziej na zmartwychwstanie cia i przeobraenie naszych cielesnych powok po dniu Sdu Ostatecznego, skoro te ciaa s tu nadal, z kadym dniem coraz bardziej przeniknite zoci? Widziaem w mym yciu niemao trupw, niestety, ale mogem przynajmniej oczekiwa, e rozoywszy si w ziemi, pewnego dnia rozbysn niby ra kras i barw. Jeli tam, na wysokociach, powiadaem sobie, maj po kocu czasw przechadza si ludzie jak ci, lepsze ju jest pieko, w ktrym raz przypiekaj, raz wiartuj, ale wszystko przypomina to, co dzieje si u nas, na ziemi. Boidi, mniej ni ja wraliwy na kwesti rzeczy ostatecznych, prbowa unosi szaty, by zobaczy, w jakim stanie zachoway si pubenda, skoro jednak musisz oglda takie okropiestwa, jake ubolewa nad tym, e komu przychodzi do gowy zupenie co innego? Zanim skoczy si labirynt korytarzy, dotarli do kolistego miejsca i zobaczyli, e w sklepieniu przebito otwr, w ktrym przebyskuje w grze popoudniowe niebo. 357

Oczywicie na poziomie gruntu bya jakby studnia, ktra doprowadzaa tu wiee powietrze. Zgasili uczywa. Ciaa mnichw, owietlone teraz nie pomieniem, lecz sinym wiatem rozpraszajcym si po niszach, wydaway si jeszcze bardziej niepokojce. Miao si wraenie, e gdyby spyno na nich pene wiato dnia, zaczliby powstawa. Boidi przeegna si. Po jakim czasie korytarz zakoczy si krugankiem z kolumnami otaczajcymi wiecem krypt, w ktrej zobaczyli za pierwszym razem Zosim. Zbliali si na palcach, poniewa dostrzegli ju wiata. Krypt, podobnie jak tamtej nocy, owietlay dwa trjnogi. Brakowao tylko okrgej misy, ktrej Zosima uywa do nekromancji. Przed ikonostasem czekali ju Boron i Kyot, obaj bardzo niespokojni. Baudolino zaproponowa Boidiemu, eby pokaza si, wychodzc spomidzy dwch kolumn obok ikonostasu, jakby przyszed t sam drog co tamci, on sam za pozostanie w ukryciu. Boidi tak wanie uczyni i ani Boron, ani Kyot nie okazali zdziwienia. Widz, e Poeta take tobie powiedzia, jak tu dotrze rzek Boron. Zdaje si, e nie powiedzia tego Baudolinowi, w przeciwnym razie czemu suyyby te wszystkie ostronoci? Domylasz si, po co nas tu sprowadzi? Mwi co o Zosimie, o Gradalisie, rzuca jakie dziwne groby wyjani Boidi. Jak i nam zapewnili Boron i Kyot. Usyszeli jaki gos, ktry, zda by si mogo, doby z siebie Pantokrator z ikonostasu. Baudolino spostrzeg, e zamiast oczu Chrystus ma dwie czarne mandorle, znak, e kto przyglda si spoza ikony temu, co dzieje si w krypcie. Cho gos by znieksztacony, mona go byo rozpozna, i by to gos Poety. Witajcie ozwa si gos. Wy mnie nie widzicie, lecz ja was widz. Mam uk i mgbym przeszy was strzaami, nim zdycie uciec. Czemu to, Poeto, co ci uczynilimy? spyta przestraszony Boidi. Sami wiecie i lepiej ni ja. Ale do rzeczy. Poka si, ndzny czecze. Da si sysze stumiony jk i zza ikonostasu wyonia si stpajca niepewnie posta. Chocia mino tyle czasu, chocia ten skurczony i przygity do ziemi czowiek ledwie powczy nogami, chocia broda i wosy na gowie cakiem mu posiwiay, od razu rozpoznali Zosim. Tak, to Zosima ozwa si znowu gos Poety. Natrafiem na niego wczoraj, zupenie przypadkowo, kiedy ebra w jakim zauku. Jest lepy i kaleki, ale to on. Zosimo, opowiedz naszym przyjacioom, co ci si przydarzyo, odkd ucieke z zamku Ardzrouniego. I Zosima zacz aosnym gosem opowiada. Ukrad gow, w ktrej schowa Gradalis, rzuci si do ucieczki, poniewa jednak nie tylko nie mia, ale nigdy nie wi358

dzia adnej mapy Kosmasa, nie wiedzia, w ktr stron powinien si uda. Jecha, pki nie pad pod nim mu, wczy si po najmniej gocinnych ziemiach na tym wiecie, soce wypalao mu oczy tak, e myli wschd z zachodem i pnoc z poudniem. Trafi do miasta zamieszkanego przez chrzecijan i ci udzielili mu pomocy. Powiedzia, e jest ostatnim z magw, gdy pozostali spoczywaj ju w spokoju na onie Pana, a ich doczesne szcztki le w jednym z kociow na dalekim zachodzie. Wyjawi im tonem penym namaszczenia, e w swoim relikwiarzu ma Gradalis, ktry powinien wrczy ksidzu Janowi. Goszczcy go chrzecijanie syszeli to i owo o Gradalisie i ksidzu, padli wic przed Zosima na twarze, a potem wprowadzili go w uroczystej procesji do swej wityni, gdzie zasiad na biskupim tronie, z ktrego codziennie wygasza wyrocznie, dawa rady dotyczce biegu rnych spraw, jedzc i pijc do syta, otoczony powszechnym szacunkiem. Krtko mwic, jako ostatni ze witych krlw i kustosz witego Gradalisa sta si najwyszym duchowym autorytetem tamtejszej wsplnoty. Kadego ranka odprawia msz i podczas podniesienia poza innymi witymi species pokazywa swj relikwiarz, wierni za przyklkali i mwili, e czuj niebiask wo. Przyprowadzali mu grzesznice, eby wskaza im prost drog. Zosima zapewnia, e nieskoczone jest miosierdzie boe, i wzywa je na wieczr do kocioa, by spdzi z nimi, powiada, noc na nieustajcej modlitwie. Rozesza si wie, e wszystkie te nieszczsne niewiasty zmieni w Magdaleny, ktre powiciy si subie dla niego. Za dnia przygotowyway mu najwyborniejsze posiki, podaway najwymienitsze wino i spryskiway go wonnymi olejkami; nocami czuway z nim przed otarzem, zapewnia Zosima, a rankiem pokazywa si wszystkim z oczami podkronymi od tych pokutnych wicze. Znalaz w kocu swj raj i postanowi nigdy nie opuszcza tego miejsca szczliwoci. Zosima westchn przecigle, a potem zakry domi oczy, jakby w tym mroku raz jeszcze ujrza bolesn scen. Przyjaciele moi rzek gdy przychodzi wam do gowy jaka myl, zawsze pytajcie: od przyjaci si wzia czy od nieprzyjaci? Zaniechaem przestrzegania tej witej maksymy i obiecaem caemu miastu, e na wito Wielkiej Nocy otworz relikwiarz i poka wreszcie wity Gradalis. W Wielki Pitek, kiedy byem sam, otworzyem szkatu i ujrzaem jedn z tych odraajcych gw, ktre umieci w relikwiarzach Ardzrouni. Przysigam, e ukryem Gradalis w pierwszym relikwiarzu z lewej strony i ten zabraem, uciekajc. Kto jednak, z pewnoci jeden z was, zmieni porzdek relikwiarzy i w tym, ktry wziem, nie byo Gradalisa. Kiedy kto przystpuje do kucia sztaby elaza, najpierw zastanawia si, co chciaby z niej zrobi, sierp, miecz czy siekier. Postanowiem milcze. Ojciec Agaton y trzy lata z kamykiem w ustach, a nauczy si praktykowa milczenie. Oznajmiem wic wszystkim, e nawiedzi mnie anio Boy 359

i powiedzia, e w miecie jest jeszcze zbyt wielu grzesznikw i dlatego nikt nie jest na razie godny widoku owej witej rzeczy. Wielkosobotni wieczr spdziem chyba, jak przystao zacnemu mnichowi, na przekraczajcych wszelk miar umartwieniach, bo rano czuem si wyczerpany, jakbym noc spdzi, oby Bg wybaczy mi sam myl o tym, na libacji i fornikacji. Odprawiem naboestwo, chwiejc si na nogach, i w uroczystym momencie, kiedy miaem pokaza wiernym relikwiarz, potknem si o najwyszy stopie otarza i runem na d. Relikwiarz wymkn mi si z doni i upadszy na ziemi, otworzy si, a wtedy wszyscy zobaczyli, e nie ma w nim adnego Gradalisa, jest tylko wysuszona czaszka. Przyjaciele moi, nie ma rzeczy mniej sprawiedliwej nili kara spadajca na sprawiedliwego, ktry dopuci si grzechu, albowiem najgorszemu z grzesznikw wybacza si ostatni grzech, lecz sprawiedliwemu nawet pierwszego si nie wybacza. Ci poboni ludzie uznali, e ich oszukaem, a Bg mi wiadkiem, e prcz trzech ostatnich dni dziaaem w jak najlepszej wierze. Rzucili si na mnie, zerwali mi szaty i bili kijami, a okaleczyli na zawsze nogi, rce i grzbiet, a potem zacignli mnie przed swj trybuna, gdzie postanowiono wyupi mi oczy. A na koniec wypdzili mnie za bramy miasta jak parszywego psa. Nie wiecie, ile wycierpiaem. Wdrowaem jako kaleki lepiec i lepy kaleka, a po dugich latach bdzenia zabraa mnie karawana saraceskich kupcw, ktrzy podrowali do Konstantynopola. Jedynymi, ktrzy si nade mn ulitowali, byli niewierni, oby Bg ich wynagrodzi, nie karzc tym, na co jako niewierni zasuguj. Wrciem kilka lat temu do mojego miasta, gdzie yem z jamuny, i na szczcie pewnego dnia jaka dobra dusza wzia mnie za rk i przyprowadzia do ruin tego klasztoru, gdzie poznaj miejsca po omacku, i od tego czasu mog spdza noce, nie cierpic chodu, skwaru ni deszczu. Oto historia Zosimy ozwa si gos Poety Jego stan powiadcza, e raz chocia by szczery. Tak zatem ktry z nas widzia, gdzie Zosima ukry Gradalis, i odwracajc podejrzenia, zmieni porzdek gw, aby Zosima mg pody ku wasnej zgubie. Lecz ten, ktry wzi waciw gow, zabi te Fryderyka. I wiem, kto nim jest. Czemu mwisz to wszystko, Poeto?! wykrzykn Kyot. Czemu wezwae tylko nas trzech, a Baudolina nie? Czemu nie powiedziae wszystkiego od razu tam, u genueczykw? Wezwaem was tutaj, gdy nie mogem prowadzi ze sob strzpu czowieka, gdy miasto zajte jest przez wroga. Czemu nie chciaem mwi przy genueczykach, a zwaszcza przy Baudolinie? Baudolino nie ma ju nic wsplnego z nasz histori. Jeden z was odda mi Gradalis i bdzie to wycznie moja sprawa. Czemu nie pomylae, e to Baudolino ma Gradalis? Baudolino nie mg zabi Fryderyka. Kocha go. Baudolino nie odnisby adnej korzyci z kradziey Gradalisa, by bowiem midzy nami jedynym, ktry naprawd chcia wrczy go ksidzu w imieniu cesarza. A wreszcie postarajcie si przypomnie 360

sobie, co stao si z gowami, ktre zostay po ucieczce Zosimy. Kady z nas wzi jedn, ja, Boron, Kyot, Boidi, Abdul i Baudolino. Wczoraj, po spotkaniu Zosimy, otworzyem swoj. Bya w niej uwdzona czaszka. Gow nalec do Abdula otworzy, jak pamitacie, Ardzrouni, by w chwili mierci woy mu czaszk do rk jako amulet czy co w tym rodzaju, i wraz z nim zostaa w grobie. Baudolino odda swoj gow Praxeasowi, otworzy j na naszych oczach i w rodku bya czaszka. Pozostay wic trzy relikwiarze, wasze. Wiem, ktry z was trzech ma Gradalis, wiem te, e on wie. Wiem nawet, e ma go wcale nie przypadkiem, ale dziki temu, e wszystko przygotowa do chwili, kiedy zabi Fryderyka. Chc jednak, by zdoby si na odwag i wyzna nam wszystkim, e cae lata wodzi nas za nos. Kiedy to wyzna, zabij go. Decydujcie si wic. Kto ma mwi, niech przemwi. Dotarlimy do kresu naszej podry. I wtedy zdarzyo si, panie Niketasie, co dziwnego. Niewidoczny w mej kryjwce, zastanawiaem si, jak to by byo znale si w skrze moich przyjaci. Przyjmijmy, e jeden z nich, nazwijmy go Ego, wie, e ma Gradalis i jest winny jakiego czynu. Powiedziaby sobie, e w tym stanie rzeczy trzeba podj gr o wszystko, dobyby miecz lub sztylet, rzuciby si w stron, z ktrej przyszed, i zmykaby ku cysternie, a potem wypad na wiato dnia. Tego, jak mniemam, spodziewa si Poeta. Wyobramy sobie jednak, e Ego nie wie, czy jest na pewno posiadaczem Gradalisa, poniewa nigdy nie zajrza do swojego relikwiarza, ale jednoczenie ma co na sumieniu w zwizku ze mierci Fryderyka. W tej sytuacji powinien poczeka, czy kto, kto wie, e ma Gradalis, nie rzuci si jako pierwszy do ucieczki. Czekaby wic bez ruchu. Widziaby te, e dwaj pozostali nie ruszaj si z miejsca. To dowd, pomylaby, e aden z nich nie ma Gradalisa i aden nie czuje si w najmniejszym stopniu podejrzanym. Tak zatem, musiaby wysnu wniosek, tym, o ktrym myli Poeta, jestem ja, musz wic wzi nogi za pas. Zbity nieco z tropu kadzie do na rkojeci miecza lub sztyletu i ju chce zrobi pierwszy krok. Ale w tym momencie widzi, e dwaj pozostali czyni to samo. Znowu wic zastyga bez ruchu, zaczyna bowiem podejrzewa, e dwaj pozostali maj na sumieniu wiksz ni on win. I tak wanie potoczyy si wydarzenia w krypcie. Kady z trjki, idc przedstawionym tokiem myli Ego, najpierw ani drgn, potem zrobi krok, a potem znowu zastyg bez ruchu. By to niechybny znak, e aden nie jest pewny, czy ma Gradalis, lecz rwnie, e wszyscy trzej maj sobie co do wyrzucenia. Poeta zrozumia to doskonale i wyoy tamtym to, co i ja zrozumiaem i co wyoyem tobie. Ozwa si tedy gos Poety: Wszyscy trzej jestecie ndznikami. Kady z was wie, e ciy na nim wina. Ja za wiem, i wiedziaem zawsze, e wszyscy trzej prbowalicie zabi Fryderyka, a by moe wszyscy trzej go zabilicie, tak e czowiek ten po trzykro ponis mier. Tamtej nocy 361

wyszedem bardzo wczenie z izby stray, a wrciem ostatni. Nie mogem zasn, moe za duo wypiem, trzy razy oddawaem mocz na dziedzicu, wychodziem na zewntrz, by nie zakca wam wypoczynku. Kiedy byem na dziedzicu, usyszaem, jak izb opuszcza Boron. Schodzi na nisze pitro, a ja ruszyem za nim. Wszed do sali z machinami, zbliy si do walca wytwarzajcego prni i zacz raz po raz porusza dwigni. Nie mogem poj, co chce osign, i zrozumiaem to dopiero nazajutrz. Albo Ardzrouni przekaza mu jaki sekret, albo sam si go domyli, ale oczywicie komnata, w ktrej walec wytwarza prni i w ktrej zoono w ofierze kur, bya t sam, w ktrej spa Fryderyk i ktr Ardzrouni wykorzystywa, by pozby si wrogw zwabionych tam jego obudnym zaproszeniem. Ty, Boronie, poruszae dwigni, a w komnacie cesarza powstaa prnia, a w kadym razie, nie wierzye wszak w prni, owo cikie i gste powietrze, w ktrym, wiedziae dobrze, gasn wiece i dusz si zwierzta. Fryderyk poczu, e brak mu powietrza; w pierwszej chwili pomyla o trucinie i wypi z Gradalisu odtrutk. Mimo to pad bez tchu na ziemi. Nastpnego ranka gotw bye, korzystajc z zamieszania, porwa Gradalis, ale uprzedzi ci Zosima. Widziae to i widziae, gdzie ukry czar. Nie miae najmniejszych trudnoci ze zmian porzdku gw i w chwili ucieczki zabrae t waciw. Boron spywa potem. Poeto rzek wzrok ci nie zawid, istotnie byem w sali z pomp. Dysputa z Ardzrounim podniecia moj ciekawo. Owszem, sprbowaem, jak dziaa, ale nie wiedziaem, przysigam, w ktrej komnacie objawia si jej wpyw. Poza tym byem przekonany, e pompa nie moe dziaa. Bawiem si, to prawda, lecz tylko bawiem, bez adnych zabjczych zamiarw. A zreszt, gdybym uczyni to, o co mnie oskarasz, jak wyjanisz, e w komnacie Fryderyka wypalio si cae drewno w kominku? Jeliby dao si zabi kogo, wytwarzajc prni, w prni zgasby przecie kady pomie... Nie zaprztaj sobie gowy kominkiem powiedzia peen surowoci gos Poety jest bowiem inne wyjanienie. Skoro za jeste taki pewny, e nie masz Gradalisa, zechciej otworzy swj relikwiarz. Boron, mruczc pod nosem: niechaj Bg razi mnie gromem z nieba, jelim mniema, e mam Gradalis, wycign sztylet, usun wciekym gestem piecz, otworzy szkatu i na ziemi potoczya si czaszka najmniejsza z tych, ktre dotychczas widzieli. By moe Ardzrouni nie cofn si przed profanacj grobw dzieci. No dobrze, nie masz Gradalisa powiedzia gos Poety ale nie rozgrzesza to ci z czynu, ktry popenie. Twoja kolej, Kyot. Wyszede zaraz potem z min czowieka, ktry musi zaczerpn wieego powietrza. Ale potrzebowae go bardzo duo, skoro poszede a na mury, do miejsca, gdzie znajdoway si zwierciada Archimedesa. Widziaem ci, ruszyem twoim ladem. Dotkne zwierciade, zacze manewrowa tym, ktre jak wyjani Ardzrouni, razi na ma odlego, i pochylie je w zgoa nie362

przypadkowo wybran stron, zadae sobie bowiem nie lada trud przy tej czynnoci. Ustawie zwierciado tak, by pierwsze promienie soca skupiy si na oknie komnaty Fryderyka. Tak si te stao i promienie zapaliy ogie w kominku. Mino ju sporo czasu i w miejsce prni wytworzonej przez Borona wtargno nowe powietrze, tak wic ogie mg zapon. Wiedziae, co moe zrobi Fryderyk, kiedy obudzi si na p uduszony dymem z kominka. Uzna, e zosta otruty, i wypije zawarto Gradalisa. Wiem, e ty te z niego pie poprzedniego wieczoru, lecz nie przygldalimy si zbyt uwanie, jak umieszczasz go z powrotem w szkatule. W taki czy inny sposb udao ci si kupi na targu w Gallipolis trucizn, ktrej kilka kropli wpucie do czary. Twj plan by niezawodny. Nie wiedziae tylko, co uczyni Boron. Fryderyk napi si twojej trucizny z czary, tyle e nie w chwili, kiedy drewno w kominku si zapalio, lecz znacznie wczeniej, kiedy Boron usun powietrze. Oszalae, Poeto wykrzykn blady jak mier Kyot nic nie wiem o Gradalisie, patrz, otwieram gow... Widzisz, to czaszka! No dobrze, nie masz Gradalisa rozleg si gos Poety nie zaprzeczysz jednak, e poruszae zwierciadami. Poczuem si le, chciaem odetchn nocnym powietrzem. Zabawiaem si zwierciadami, lecz niechaj Bg razi mnie na miejscu gromem, jelim wiedzia, e rozniec one ogie wanie w tamtej komnacie! Nie myl, e w cigu tych dugich lat nie mylaem o mej nieostronoci, zastanawiajc si, czy to nie przeze mnie rozgorza ogie i czy nie ma to czego wsplnego ze mierci cesarza. Lata straszliwej niepewnoci! W pewnym sensie przyniose mi ulg, gdy powiedziae, e tak czy owak w tym momencie Fryderyk ju nie y. Ale co si tyczy trucizny, jak moesz twierdzi co tak haniebnego? Tamtego wieczoru piem z czary, nie majc zych zamiarw, czuem si, jakby skadano mnie w ofierze... Wszyscy jestecie niewinni jak baranki, nieprawda? Niewinne baranki, ktre prawie pitnacie lat przeyy w niepewnoci, czy nie doprowadziy do mierci Fryderyka, czy nie odnosi si to take do ciebie, Boronie? Doszlimy jednak do naszego Boidiego. Jako jedyny z trjki moesz by posiadaczem Gradalisa. Ty owej nocy nie opuszczae izby. Jak wszyscy zobaczye rano, e Fryderyk ley na pododze w swej komnacie. Nie spodziewae si tego, ale w lot schwycie okazj. Mylae o czym takim od dawna. Poza tym ty jeden miae powody, by ywi nienawi do Fryderyka, przez ktrego tylu twoich towarzyszy stracio ycie pod murami Aleksandrii. W Gallipolis powiedziae, e kupie piercie z kordiaem w oprawie. Ale nikt nie widzia, by ukada si z przekupniem. Kto moe powiedzie, czy by to na pewno kordia? Od dawna trzymae w gotowoci trucizn i natychmiast poje, e przysza waciwa chwila. By moe Fryderyk, przyszo ci do gowy, straci tylko przytomno. Wlae mu trucizn do ust, mwic, e chcesz przywrci go do przytomnoci, a dopiero potem, zwacie, do363

piero potem Solomon spostrzeg, e cesarz nie yje. Poeto rzek Boidi, padajc na kolana gdyby tylko wiedzia, ile razy w cigu tych lat zadawaem sobie pytanie, czy mj kordia nie jest w istocie trujcy. Ale sam powiedziae, e Fryderyk ju nie y, zabity, chwaa Bogu, przez jednego z tych dwch, a moe przez obu. To bez znaczenia rozleg si znowu gos Poety liczy si zamiar. Jeli jednak o mnie chodzi, z zamiarw zdasz spraw przed Bogiem. Ja chc tylko, by odda Gradalis. Otwrz relikwiarz. Boidi trzy razy prbowa otworzy drcymi rkami relikwiarz, ale piecz nie pucia. Boron i Kyot odsunli si od pochylonego nad zgubn kaset Boidiego, jakby wyznaczony ju zosta na ofiar. Przy czwartej prbie relikwiarz otworzy si i znowu ukazaa si czaszka. Niech diabli wezm wszystkich witych! wrzasn Poeta, wychodzc zza ikonostasu. By w tym momencie istnym wcieleniem wciekoci i obdu, panie Niketasie, i nie poznawaem ju mego dawnego przyjaciela. Ale wwczas przypomniaem sobie w dzie, kiedy poszedem przyjrze si relikwiarzom, a byo to po tym, jak Ardzrouni zaproponowa, bymy wzili je ze sob, i jak Zosima bez naszej wiedzy ukry w jednym z nich Gradalis. Wziem wtedy do rki jedn z gw, o ile pamitam, pierwsz z lewej, i uwanie si jej przyjrzaem. Potem j odstawiem. Mam teraz przed oczyma t chwil sprzed pitnastu lat i widz, jak stawiam t gow po prawej stronie, jako ostatni z siedmiu. Kiedy Zosima zszed, eby uciec z Gradalisem, pamita, e umieci go w pierwszej z lewej i t wzi, czyli wedle pierwotnego porzdku drug. Zanim wyruszylimy w drog, podzielilimy si gowami i ja wziem moj jako ostatni. Oczywicie bya to ta, ktr przygotowa dla siebie Zosima. Pamitasz, e zachowaem, nikomu o tym nie mwic, take gow Abdula po jego mierci. Kiedy za pniej daem jedn z dwch gw Praxeasowi, oczywicie daem mu t po Abdulu i wiedziaem ju wtedy, dlaczego otworzya si tak atwo: piecz zama Ardzrouni. Tak wic przez pitnacie lat, nic o tym nie wiedzc, miaem Gradalis przy sobie. Teraz tak ju byem tego pewny, e nie czuem nawet potrzeby, eby otworzy moj gow. Otworzyem j jednak, starajc si zrobi to jak najciszej. Cho w tym miejscu za kolumn byo ciemno, zobaczyem, e Gradalis jest w rodku, woony do gry nogami, tak e wida byo okrge jak czaszka dno. Poeta szarpa kadego z tamtych trzech za odzienie, obsypujc ich obelgami, ryczc, by nie wodzili go za nos jakby opta go diabe. Baudolino zostawi wtedy swj relikwiarz za kolumn i wyszed z kryjwki. To ja mam Gradalis owiadczy. Poeta zamar ze zdumienia. Na jego twarzy po364

jawi si mocny rumieniec. Okamywae nas przez cay ten czas! wykrzykn. A ja miaem ci za najczystszego z nas wszystkich! Nikogo nie okamaem. A do dzisiaj o niczym nie wiedziaem. To ty pomylie si w rachubie gw. Poeta wycign rce w stron przyjaciela i toczc z ust lin, zada: Dawaj! Czemu to wanie tobie? spyta Baudolino. W tym miejscu koczy si podr powtrzy Poeta. Bya to podr nieszczliwa i Gradalis to wszystko, co mi zostao. Dawaj albo ci zabij! Baudolino zrobi krok do tyu i zacisn donie na rkojeciach swoich dwch arabskich sztyletw. Byby zaiste do tego zdolny, skoro zabi dla tej rzeczy Fryderyka. Bzdura. Syszae, co wyznao tych trzech. Trzy wyznania to za duo jak na jedno zabjstwo rzek Baudolino. Mgbym powiedzie, e cho kady z nich zrobi, co zrobi, ty pozwolie im dziaa. Wystarczyoby przecie, eby przeszkodzi Boronowi, kiedy widziae, jak porusza dwigni. Wystarczyoby, eby przed wschodem soca ostrzeg Fryderyka, kiedy zobaczye, e Kyot porusza zwierciadami. Nie uczynie tego. Chciae, eby kto zabi Fryderyka, bo wtedy ty mgby na tym skorzysta. Ale ja nie sdz, by ktry z tych trzech moich biednych przyjaci winien by mierci cesarza. Kiedy suchaem, jak przemawiasz zza ikonostasu, przypomniaem sobie o gowie Meduzy, dziki ktrej mona byo w komnacie Fryderyka sysze to, co mwio si nawet szeptem w izbie ze limacznic. Teraz ja ci powiem, co si stao. Ju przed wypraw do Jerozolimy gryze wdzido i chciae pdzi do krlestwa ksidza. Sam, ale za to z Gradalisem. Czekae tylko na sposobno, eby pozby si cesarza. Potem my oczywicie wyruszylibymy z tob, ale najwyraniej nie zamierzae si nami przejmowa. A moe zamylae uczyni to, co uczyni, uprzedzajc ci, Zosima. Tego nie wiem. Od dawna jednak powinienem si by domyli, e snujesz marzenia na wasny rachunek, lecz przyja przytpia ostro mego spojrzenia. Mw dalej. Poeta zamia si szyderczo. Dobrze, mwi. Pamitam doskonale, e kiedy Solomon kupi w Gallipolis odtrutk, sprzedawca podsuwa mu jeszcze jedn podobn ampuk, ktra zawieraa jednak trucizn. Po opuszczeniu targowiska stracilimy ci na jaki czas z oczu. Potem pojawie si, ale nie miae pienidzy i powiedziae, e ci okradziono. Byo jednak inaczej: kiedy my chodzilimy po targu, ty wrcie i kupie trucizn. Podczas dugiej wdrwki przez ziemie sutana Ikonium bez trudu zamienie ampuk Solomona na swoj. W wieczr przed mierci Fryderyka ty wanie mu doradzie, i to gono, eby 365

przygotowa sobie odtrutk. Podsune w ten sposb pomys zacnemu Solomonowi, ktry ofiarowa cesarzowi swoj ampuk, to jest twoj trucizn. Musiae przey chwil strachu, kiedy Kyot ofiarowa si, e skosztuje odtrutki, ale moe wiedziae ju, e ten pyn, wypity w znikomej iloci, wcale nie dziaa i e trzeba wypi go w caoci, eby umrze. Sdz, e maleki yk zaszkodzi Kyotowi i wanie dlatego czu tak potrzeb wieego powietrza, lecz tego nie jestem pewny. A czego jeste? spyta Poeta i znowu zamia si szyderczo. Tego, e zanim zobaczye poczynania Borona i Kyota, miae w gowie gotowy plan. Poszede do izby ze limacznic, do ktrej trzeba byo mwi przez centralny otwr, eby by syszanym w komnacie Fryderyka. Pokazae zreszt dzisiejszego wieczoru, e ta zabawa bardzo ci si podoba, i kiedy tylko usyszaem, jak przemawiasz zza ikonostasu, wszystko zaczo mi si ukada w gowie. Podszede do ucha Dionizosa i wykrzykne imi Fryderyka. Mniemam, e podae si za mnie, ufajc, e gos, pokonujc drog midzy pitrami, na miejsce dochodzi odmieniony. Powiedziae, e jeste mn, by twoje sowa byy bardziej godne wiary. Oznajmie Fryderykowi, e odkrylimy, i kto doda trucizny do jego jada, moe nawet dodae, e jeden z nas cierpi straszliwe ble i e Ardzrouni rozkaza ju dziaa swoim zbirom. Powiedziae, by otworzy skrzynk i natychmiast wypi odtrutk od Solomona. Mj nieszczsny ojciec uwierzy ci, wypi trucizn i zmar. Pikna historyjka przyzna Poeta. Co jednak z kominkiem? Moe naprawd zapali si od promieni odbitych przez zwierciado, kiedy Fryderyk by ju trupem. Kominek nie mia adnego znaczenia, nie by czci twojego planu, ale bez wzgldu na to, kto go zapali, pomg ci namiesza nam wszystkim w gowach. Zabie Fryderyka, i dopiero dzisiaj to zrozumiaem. Dziki tobie. Bd przeklty! Jake moge dopuci si takiej zbrodni, tego ojcobjstwa popenionego na czowieku, ktry obdarza ci dobrami? Tylko z dzy chway? Czy nie widziae, e raz jeszcze przywaszczasz sobie chwa nalen komu innemu, podobnie jak to byo z moimi wierszami? A to dopiero! wykrzykn ze miechem Boidi, ktry wyzby si ju strachu. Wielki Poeta powierza innym pisanie swoich wierszy! To ponienie, wraz ze wszystkimi rozczarowaniami, jakie przey w ostatnich dniach, i z rozpaczliw dz posiadania Gradalisa, pchno Poet do ostatniego gwatu. Obnay miecz i rzuci si na Baudolina, ryczc: Zabij ci, zabij! Zawsze powtarzaem ci, panie Niketasie, e jestem czekiem nastawionym pokojowo. Byem zbyt dla siebie pobaliwy. W istocie bowiem jestem niegodziwcem, Fryderyk mia racj. W tym momencie nienawidziem Poety caym sercem, pragnem jego mierci, aczkolwiek nie zamierzaem go zabi, chciaem tylko, eby on mnie 366

nie zabi. Skoczyem za kolumny, a potem pobiegem korytarzem, ktrym tu przybyem. Uciekaem w ciemnociach i syszaem za plecami groby cigajcego mnie Poety. W korytarzu panowaa zupena ciemno, biegnc po omacku, musiaem, chcc nie chcc, dotyka trupw w niszach, a kiedy namacaem pustk, rzuciem si w tamt stron. Poeta kierowa si odgosem moich krokw. W kocu zobaczyem wiato i znalazem si pod otwart studni, ktr mijaem po drodze do krypty. By ju wieczr i tylko prawie cudem widziaem nad gow ksiyc, ktry owietla dno studni i rzuca srebrzyste byski na oblicza zmarych. Moe to oni powiedzieli mi, e nie mona oszuka wasnej mierci, kiedy czuje si na plecach jej oddech. Zatrzymaem si. Widziaem, jak nadbiega Poeta: zakry sobie oczy lew doni, by nie patrze na tych nieoczekiwanych nieboszczykw. Chwyciem ktr z zetlaych szat i mocno szarpnem. Jeden z trupw upad dokadnie midzy mnie i Poet, wzbijajc obok pyu i drobnych strzpkw odzienia, ktre rozpado si w zetkniciu z ziemi. Gowa nieboszczyka oderwaa si od tuowia i potoczya pod stopy mojego przeladowcy, dokadnie w miejsce owietlone promieniem ksiycowym, i pokazaa mu swj ohydny umiech. Przeraony Poeta przystan na chwil, ale potem kopn gow. Chwyciem dwa inne trupy i cignem mu je prosto na twarz. Zabieraj t mier ode mnie, wrzasn Poeta; zobaczyem, jak wiruj mu wok gowy uski zasuszonej skry. Nie mogem jednak przeciga tej gry w nieskoczono, znalazbym si poza krgiem wiata, w ciemnociach. Wycignem przed siebie dwa arabskie sztylety ostrzami w jego stron jak dzib okrtu. Poeta rzuci si na mnie z podniesionym oburcz mieczem, jakby chcia rozupa mi gow, ale potkn si o drugi szkielet, ktry potoczy si przed nim, run na mnie, ja upadem, miecz wypad mu z rki... Zobaczyem jego twarz tu nad moj, jego podbiege krwi oczy tu nad moimi, poczuem wo jego gniewu, cierpki zapach zwierza, ktry dopad swej ofiary, poczuem, jak jego donie zaciskaj mi si na gardle, usyszaem zgrzytanie zbw... Moja odpowied bya cakowicie odruchowa, uniosem przedramiona i wbiem oba sztylety w jego boki. Usyszaem odgos rozdzieranej tkaniny, miaem wraenie, e ostrza mych sztyletw spotkay si w samym rodku jego trzewi. Poeta zaraz zblad i z ust popyn mu strumyk krwi. Jego czoo dotkno mego, krew przywara do moich warg. Nie pamitam, jak wydostaem si z tego uchwytu; pozostawiem sztylety w jego brzuchu i zrzuciem z siebie to brzemi. Poeta lea obok mnie z otwartymi oczami, ktre wpatryway si w ksiyc. By martwy. Pierwszy czowiek, jakiego zabie w swym yciu. I ostatni, jeli Bg tak postanowi. By druhem mej modoci, kompanem w wielu przygodach, i to przez ponad czterdzieci lat. Chciao mi si paka, a potem przypomniaem sobie, co zrobi, i zapragnem zabi go raz jeszcze. Wstaem z trudem, gdy do zabijania wziem si w wieku, kiedy utraciem ju gibko, jak miaem w swych najlepszych latach. Ciko dyszc, doszedem chwiejnym krokiem do koca koryta367

rza i znowu znalazem si w krypcie, i ujrzaem tamtych trzech, pobladych i drcych, poczuem si wyniesiony do godnoci urzdnika dworskiego i przybranego syna Fryderyka. Nie mogem okaza saboci. Wyprostowany, obrcony plecami do ikonostasu, jakbym by archanioem wrd archaniow, oznajmiem: sprawiedliwoci stao si zado, zabiem morderc witego cesarza rzymskiego. Baudolino poszed po swj relikwiarz, wydoby z niego Gradalis, pokaza go tamtym, jak pokazuje si konsekrowan hosti. Rzek tylko: Czy ktry z was roci sobie prawa? Baudolinie odpowiedzia Boron, ktry nadal nie potrafi zapanowa nad dreniem rk tego wieczoru dowiadczyem wicej ni w cigu wszystkich tych lat, jakie przeylimy razem. To z pewnoci nie twoja wina, ale co midzy nami pko, midzy mn i tob, mn i Kyotem, mn i Boidim. Dopiero co, chwil temu, kady z nas pragn, by winowajc okaza si kto inny, bo wwczas skoczyby si ten koszmar. Nie ma ju midzy nami przyjani. Po upadku Pndapetzim czca nas wi bya czym przypadkowym. Zespalao nas poszukiwanie przedmiotu, ktry trzymasz w doniach. Poszukiwanie, powtarzam, nie za rzecz sama. Teraz wiem, e owa rzecz bya zawsze z nami, a i tak wiele razy zmierzalimy prosto ku klsce. Dzisiejszego wieczoru zrozumiaem, e nie mog mie Gradalisa ani nikomu go wrcza, powinienem tylko podsyca pomie, pragnienie jego poszukiwania. Zatrzymaj wic t czar, ktra wadz przycigania ludzi ma tylko wtedy, kiedy nie mona jej odnale. Odchodz. Jeli uda mi si opuci miasto, uczyni to najszybciej, jak bd mg, i przystpi do pisania o Gradalisie, a owa opowie bdzie m jedyn si. Napisz o rycerzach lepszych ni my, by kto to przeczyta, pomyla o czystoci, nie za o naszej mizerii. Nieraz piknie byo marzy wraz z wami. Znikn w korytarzu, ktrym tu przyszed. Baudolinie powiedzia Kyot. Mniemam, e Boron dokona najlepszego wyboru. Ja nie mam jego talentw, nie wiem, czy udaoby mi si spisa histori Gradalisa, ale z pewnoci znajd takich, ktrzy zechc jej wysucha, aby mieli o czym pisa. Ma racj Boron, dochowam wiernoci mym tyloletnim poszukiwaniom, jeeli skoni innych do tego, eby zapragnli Gradalisa. Nie bd opowiada o czarce, ktr masz w rku. Moe powiem jak niegdy, e jest kamieniem, ktry spad z nieba. Kamie czy kielich, a moe wcznia, jakie to ma znaczenie. Wane jest tylko to, by nikt go nie znalaz, bo wtedy inni zaniechaliby poszukiwa. Jeli zechcesz mnie posucha, ukryj czark: niech nikt nie zabija swego marzenia, kadc na niej rk. Co si za tyczy reszty, take ja czubym si midzy wami nieswojo, zbytnio nkayby mnie bolesne wspomnienia. Ty, Baudolinie, zmienie si w anioa zemsty. Moe musiae uczyni to, co uczyni. Ale ja 368

nie chc ju na ciebie patrze. egnaj. Take on opuci krypt. Wtedy zabra gos Boidi, a po tylu latach znowu przemwi w jzyku z Fraschety. Baudolinie rzek nie chodz po wiecie z gow w chmurach, jak tamci, i nie umiem opowiada historyjek. To, e ludzie bkaj si po wiecie i szukaj czego, czego nie ma, budzi we mnie miech. Liczy si tylko to, co jest, tyle e nie trzeba pokazywa tego wszystkim, bo zazdro to paskudne zwierz. Ten Gradalis jest rzecz wit, wierzaj mi, poniewa jest prosty jak wszystkie rzeczy wite. Nie wiem, gdzie zechcesz go umieci, lecz kade miejsce, poza tym, ktre podam ci teraz, bdzie niewaciwe. Posuchaj, co mi przyszo do gowy. Po mierci twojego biednego taty, witej pamici Gagliauda, powiadali, jak pamitasz, e temu, kto ocali miasto, trzeba postawi pomnik. A potem sam wiesz, jak to jest: gada si, gada i nic z tego nie wychodzi. Ja jednak, wdrujc sobie to tu, to tam i sprzedajc zboe, zobaczyem pewnego razu w kociku koo Villa del Foro pikny posg, ktry nie wiadomo skd si tam wzi. Przedstawia zgarbionego starca, ktry unosi obiema rkami nad gow co w rodzaju kamienia myskiego, budowlanego, a moe wielki krg sera, kto to wie, i wyglda, jakby zgina si we dwoje, bo nie moe ju tego czego utrzyma w grze. Powiedziaem sobie, e taki wizerunek musi co oznacza, cho waciwie nie wiem co, ale sam wiesz, jak to bywa, ty wykonujesz jak figur, inni za wymylaj, co ona ma wyraa, i tak jest dobrze. A to dopiero dziwny traf, powiedziaem sobie wtedy, mgby to by posg Gagliauda, wystarczy umieci go nad drzwiami albo z boku katedry jako kolumienk, ktrej ten kamie byby kapitelem, bo to on wykapany, jako ten, co dwiga cay ciar oblenia. Zabraem posg do domu i zostawiem w szopie na sianie. Kiedy powiedziaem o nim innym, uznali, e pomys jest wyborny. Potem rozeszo si, e kady dobry chrzecijanin powinien rusza do Jerozolimy, i ja te wbiem sobie do gowy, e chodzi o Bg wie co. Taki ju jestem. A teraz wracam do domu i zobacz, jak po tylu latach powitaj mnie ci, ktrzy s jeszcze na tym wiecie, a dla modszych bd czowiekiem, ktry poszed za cesarzem do Jerozolimy, a do opowiadania wieczorami przy ogniu mam wicej ni mag Wergiliusz, moe nawet zrobi mnie przed mierci konsulem. Wracam wic do domu, id bez sowa do szopy, odnajduj posg, robi wgbienie w tym, co ma nad gow, i umieszczam w nim Gradalis. Potem pokrywam wszystko muem, dodajc okruchy kamienia, eby nie wida byo najmniejszej rysy, i zanosz posg do katedry. Ustawiamy go, obmurowujc porzdnie, i zostaje tam per omnia saecula saeculorum, aby nikt nie mg go cign ani zobaczy, co twj ojciec dwiga nad gow. Jestemy modym miastem i nie mamy zbyt wielu zachcianek, ale bogosawiestwo niebios nikomu nie zaszkodzi. Umr ja, umr moi synowie, a Gradalis zawsze tam bdzie, zawsze na stray bezpieczestwa miasta, cho nikt si o tym nie dowie, wystarczy bowiem, e bdzie wiedzia Pan Bg. Co ty na to? 369

 Byo to najwaciwsze miejsce dla czarki, panie Niketasie, take dlatego, e cho przez cae lata udawaem, i o tym nie pamitam, wiedziaem jednak, jako jedyny, skd naprawd pochodzi. Po tym, co niedawno uczyniem, zastanawiaem si, po co przyszedem na ten wiat, skoro nic dobrego z tego nie wyniko. Majc w rkach Gradalis, gotw bybym way si na nie wiadomo jakie gupstwa. Mia racj zacny Boidi. Chtnie bym z nim wrci, c jednak robibym w Aleksandrii, nkany wspomnieniami o Colandrinie, nicy co noc o Hypatii? Podzikowaem Boidiemu za wspaniay pomys i owinem Gradalis w szmat, w ktrej go woziem, ale bez relikwiarza. Skoro masz podrowa i spotyka, by moe, zbjcw, wyjaniem, mog wydrze ci rzecz, ktra wyglda na zot, lecz nawet nie tkn zwykej czarki. Ruszaj z Bogiem, Boidi, oby ci wspiera w tym, co zamierzasz uczyni. Zostaw mnie tutaj, chc zosta sam. Odszed wic i on. Rozejrzaem si dokoa i przypomniaem sobie Zosim. Nie byo go. Nie wiem, kiedy uciek, usysza, e chcemy si pozabija, a ycie nauczyo go trzyma si jak najdalej od wszelkich awantur. Zna to miejsce na pami, wymkn si wic po omacku, kiedy my mielimy zupenie inne sprawy na gowie. Niele nabroi w swym yciu, ale spotkaa go za to kara. Niech dalej mendykuje po ulicach i oby Bg si nad nim zmiowa. Tak zatem, panie Niketasie, ruszyem w drog powrotn korytarzem zmarych, przekroczyem trupa Poety i wyszedem na wiato poogi koo Hipodromu. Co przydarzyo mi si potem, sam wiesz, gdy zaraz spotkaem ciebie.

39. Baudolino stylita

Niketas milcza. Milcza te Baudolino, ktry siedzia, trzymajc na kolanach otwarte donie, jakby chcia powiedzie: Ot i wszystko. W twojej opowieci jest co, co mnie nie przekonuje odezwa si po jakim czasie Niketas. Poeta obrzuci twoich druhw oskareniami wzitymi z wyobrani, jakby kady z nich zabi Fryderyka, a okazao si to nieprawd. Ty uwaae, e odtworzye wszystko, co zdarzyo si tamtej nocy, ale jeli dobrze pamitam, Poeta nigdy nie przyzna, e naprawd tak byo. Prbowa mnie zabi! Popad w obd, to oczywiste. Chcia mie za wszelk cen Gradalis i wmwi sobie, e ten, kto go ma, jest winowajc. Jeli chodzi o ciebie, mg po prostu uzna, e miae go i ukrywae, a to mu wystarczyo, by sign po kielich choby po twoim trupie. Nie powiedzia jednak, e to on zamordowa Fryderyka. Wic kto? Pitnacie lat ylicie z przewiadczeniem, e Fryderyk zgin wskutek wypadku... Trwalimy przy tym przewiadczeniu, eby nie obrzuca si wzajemnie podejrzeniami. A zreszt byo widmo Zosimy, mielimy zatem winowajc. Niech i tak bdzie. Lecz wierzaj, w cesarskich paacach byem wiadkiem niejednej zbrodni. Chocia naszym cesarzom zawsze sprawiao przyjemno pokazywanie gociom dziwnych machin i cudownych automatw, nigdy nie widziaem, by kto wykorzystywa je do zabijania. Posuchaj, pamitasz chyba, e kiedy po raz pierwszy napomkn o Ardzrounim, powiedziaem ci, i poznaem go w Konstantynopolu i e jeden z moich przyjaci z Selymbrii by, moe nawet kilkakro w jego zamku. Ten czowiek, niejaki Pafnucy, wie niejedno o diabelskich wynalazkach Ardzrouniego, poniewa sam konstruowa podobne do tych z cesarskich paacw. Dobrze te zna granice owych wynalazkw, gdy pewnego razu, w czasach Andronika, obieca cesarzowi automat, ktry wiruje dokoa wasnej osi i powiewa sztandarem, kiedy bazyleus klanie w donie, wykona machin, Andronik pokaza j podczas uroczystego obiadu cudzoziemskim po371

som, klasn w donie, ale automat ani drgn i Pafnucy straci oczy. Spytam, czy zechce nas odwiedzi. Waciwie nudzi si tutaj, na wygnaniu w Selymbrii. Pafnucy przyby w towarzystwie chopca. Mimo swego nieszczcia i posunitego wieku by czowiekiem penym ycia i bystrym. Porozmawia z Niketasem, z ktrym nie spotyka si od dawna, a potem spyta, w czym moe by uyteczny Baudolinowi. Baudolino opowiedzia mu w gwnych zarysach ca histori od pocztku, a pniej bardziej szczegowo jej cz, od targu w Gallipolis do mierci Fryderyka. Nie mg pomin Ardzrouniego, lecz zatai tosamo swego przybranego ojca, mwic tylko, e by to flamandzki ksi, ktrego miowa z caej duszy. Nie wspomnia te o Gradalisie, lecz jedynie o wysadzanym drogimi kamieniami kielichu, do ktrego zabity ksi by bardzo przywizany i ktry mg u niejednego wzbudzi dz posiadania. Baudolino opowiada, a Pafnucy przerywa mu co jaki czas pytaniami. Jeste Frankiem, nieprawda? pyta i wyjania, e ten sposb wymawiania sw greckich jest typowy dla mieszkacw Prowansji. Albo: Czemu, mwic, dotykasz cigle blizny na policzku? I wyjania Baudolinowi, ktry uwaa teraz Pafnucego za faszywego lepca, e jego gos traci czasem dwiczno, jakby przesuwa doni przed ustami. Gdyby dotyka, jak czyni wielu, brody, nie zakrywaby przecie ust. Dotyka wic policzka, a kiedy kto dotyka swego policzka, to robi to dlatego, e bol go zby albo ma brodawk czy blizn. Poniewa za Baudolino jest mem wojennym, najbardziej podobn do prawdy bya hipoteza blizny. W kocu Baudolino opowiedzia wszystko i Pafnucy rzek: Teraz chcesz si dowiedzie, co naprawd zaszo za zamknitymi drzwiami komnaty cesarza Fryderyka. Skd wiesz, e mwiem o Fryderyku? Daj pokj, wszyscy wiedz, e cesarz uton w rzece Kalikadnos, kilka krokw od zamku Ardzrouniego, ktry przepad potem jak kamie w wod, poniewa jego ksi Leon chcia mu uci gow, obarczajc odpowiedzialnoci za to, e nie mia naleytego baczenia na tak znamienitego gocia. Zawsze dziwio mnie, e ten twj cesarz, tak nawyky do pywania w rzece, o czym szeptano dokoa, pozwoli, by wcign go prd rzeczuki, jak jest Kalikadnos, a teraz dziki tobie niejednego si dowiedziaem. Postarajmy si w tym wszystkim rozezna. Powiedzia to bez ladu ironii, jakby naprawd ledzi scen, ktra rozgrywaa si na jego zgasych oczach. Po pierwsze, trzeba odrzuci podejrzenie, e Fryderyk zmar z powodu machiny do wytwarzania prni. Znam t machin i wiem, e jej dziaanie daje si odczu w malekim pokoiku bez okien na najwyszym pitrze, ale z pewnoci nie w komnacie cesarza, gdzie jest przecie okap kominka i Bg jeden wie, ile jeszcze szczelin, przez ktre 372

powietrze moe wchodzi, jak si mu spodoba. Po drugie, sama machina nie bya sprawna. Prbowaem. Wewntrzny walec nie wypenia w sposb doskonay walca zewntrznego, tak e powietrze te wciska si tam ze wszystkich stron. Prbowali tego wiele wiekw temu mechanicy bieglejsi ni Ardzrouni, ale bez powodzenia. Co innego zbudowa ow wirujc kul albo drzwi, ktre otwieraj si dziki ciepu, to igraszki znane od czasw Herona. Lecz prnia, drogi przyjacielu, to rzecz zupenie inna. Ardzrouni by pyszny, lubi zadziwia swoich goci, i w tym sedno sprawy. Przejdmy teraz do zwierciade. e Archimedes podpali rzymskie okrty, mwi legenda, czy byo to jednak prawd, wcale nie wiemy. Miaem do czynienia ze zwierciadami Ardzrouniego. Byy zbyt mae i nie do wygadzone. Nawet jeli przyjmiemy, e byy doskonae, trzeba uwzgldni i to, e tylko w samo poudnie zwierciado odbija promienie soneczne wystarczajco mocne, rankiem bowiem s za sabe. Dodaj do tego, e promienie musiayby przej przez zabarwione szyby, a uznasz, i ten twj druh, jeli nawet nastawi jedno ze zwierciade na komnat cesarza, niczego by tym sposobem nie dokona. Czy to ci przekonuje? Idmy dalej. Trucizny i odtrutki... Wy, acinnicy, jestecie zaiste naiwni. Czy moecie wyobrazi sobie, e na targu w Gallipolis sprzedaje si substancje tak mocno dziaajce, takie, e sam bazyleus moe je mie tylko dziki swym zaufanym alchemikom, a i to na wag zota? Wszystko, co tam si sprzedaje, jest faszywe i przeznaczone dla barbarzycw przybywajcych z Ikonium albo z bugarskich lasw. W obu ampukach bya zwyka woda i czy Fryderyk wypi j z ampuki tego twojego yda, czy z ampuki druha, ktrego zwiesz Poet, na jedno by wyszo. I to samo moemy powiedzie o cudownym kordiale. Gdyby tego rodzaju kordia istnia, wykupiliby go wszyscy stratedzy, by przywraca siy rannym onierzom i rzuca ich na nowo do boju. Poza tym wyjawie mi, ile zapacilicie za te cuda. Ot cena jest tak mieszna, e ledwie wyrwnuje trud nabrania wody ze rda i napenienia ni ampuek. Pozwl, e opowiem ci teraz o uchu Dionizosa. Nigdy nie syszaem, eby to u Ardzrouniego dziaao. Tego rodzaju sztuczki mog si powie, jeli odlego midzy otworem, do ktrego si mwi, a tym, z ktrego dobywa si gos, jest bardzo maa, jak wtedy, gdy zwijasz donie w trbk, by twj gos nis si troch dalej. Lecz w zamku przewd prowadzcy z jednego pitra na drugie by powikany i krty przechodzi przez grube mury... Czy Ardzrouni prbowa z wami swego urzdzenia? Nie. No widzisz. Pokazywa je gociom, pyszni si nim, i to wszystko. Gdyby nawet twj Poeta sprbowa rozmawia z Fryderykiem, a Fryderyk akurat nie spa, usyszaby co najwyej niewyrany szmer dobywajcy si z ust Meduzy. By moe Ardzrouni uy kilka razy tego ucha, by przestraszy kogo, kto tam spa, i przekona go w ten sposb, 373

e w komnacie pojawiaj si upiory ale na tym koniec. Twj druh, Poeta, nie mg niczego przekaza Fryderykowi. A pusta czara na posadzce, ogie w kominku... Sam mi wyjawie, e tego wieczoru Fryderyk nie czu si dobrze. Jecha cay dzie konno w tamtejszym socu, ktre pali i szkodzi kademu, kto do niego nie przywyk, i mia za sob wiele dni wdrwki i bitew... Z pewnoci by zmczony, osabiony, moe dopada go zimnica. Co robisz, jeli czujesz w nocy dreszcze gorczki? Starasz si okry jak najszczelniej, ale przy zimnicy dreszcze nie ustaj take pod przykryciem. Twj cesarz rozpali ogie w kominku. Potem poczu si jeszcze gorzej, zlk si, e go otruto, i wypi niczemu nie suc odtrutk. Czemu jednak poczu si gorzej? W tej sprawie nie mam adnej pewnoci, jeli si jednak przeprowadzi poprawne rozumowanie, od razu wida, e mona tu wycign tylko jeden wniosek. Opisz mi raz jeszcze ten kominek, ebym lepiej go sobie przedstawi. Na podou suchych gazek leao drewno, byy tam gazie z wonnymi jagodami, a take kawaki ciemnej substancji, zdaje si wgla, ale pokryte czym oleistym... To naphta albo bitumen, ktry mona znale w duych ilociach na przykad w Palestynie, w morzu zwanym Martwym, gdzie to, co bierze si za wod, jest tak gste i cikie, e jeli wejdziesz do tego morza, wcale nie pjdziesz na dno, ale bdziesz si unosi jak d. Pliniusz opisuje, i ta substancja jest tak spokrewniona z ogniem, e kiedy si do zblia, ten si rozpomienia. Jeli chodzi o wgiel, wszyscy wiemy, czym jest, kiedy uzyskuje si go, jak pisze Pliniusz, z dbu, spalajc wiee gazie na stosie w ksztacie stoka, oboonego mokr glin, w ktrej wykonano otwory, eby podczas spalania moga wyj caa wilgo. Czasem jednak robi si wgiel z innego drewna, ktrego przymioty nie zawsze s znane. Wielu medykw obserwowao, co si dzieje z kim, kto wdycha wapory zego wgla, tym niebezpieczniejszego, jeli poczonego z pewnego typu bitumenem. Uwalniaj si ze trujce wyziewy znacznie subtelniejsze i mniej widoczne ni dym, ktry zwykle unosi si z ognia i ktrego prbujemy si pozby, otwierajc okno. Tych wyzieww nie wida, ale przenikaj wszdzie i jeeli miejsce jest zamknite, stoj w powietrzu. Moesz to zauway, poniewa te wydzieliny w zetkniciu z pomieniem lampki zabarwiaj go na kolor bkitny. Zwykle jednak, kiedy czowiek to spostrzega, jest ju za pno, szkodliwe tchnienie poaro ju wszdzie dokoa czyste powietrze. Nieszcznik, ktry wdycha to smrodliwe powietrze, czuje wielk ociao w gowie, syszy dzwonienie w uszach, z trudem oddycha i wzrok si mu zamiewa... Wystarczy tego, by uzna, e jest si otrutym, i wypi odtrutk, jak to uczyni twj cesarz. Jeli jednak, spostrzegszy te ze zjawiska, nie opucisz zaraz zatrutego miejsca albo kto ci z niego nie wycignie, dochodzi do najgorszego. Czujesz, jak ogarnia ci straszliwa senno, padasz na ziemi i w oczach tego, kto ci odnajdzie, bdziesz martwy, bez 374

tchu bowiem, ciepa, bicia serca, twe czonki zesztywniej, twarz za pokryje niezwyka blado... Nawet najbardziej dowiadczony medyk uzna, e patrzy na trupa. Wiadomo, e byli tacy, ktrych pogrzebano w tym stanie ywcem, cho mona byoby ich uzdrowi, okadajc gow zimnymi szmatami, stosujc kpiel stp i nacieranie caego ciaa olejami oywiajcymi humory. Chcesz mi powiedzie rzek Baudolino blady jak twarz Fryderyka tamtego ranka e uznalimy za martwego cesarza, ktry y? Prawie na pewno tak wanie byo, mj biedny przyjacielu. Umar, kiedy zosta rzucony do rzeki. Lodowata woda zacza w pewnym sensie przywraca go do ycia, i to byaby dobra kuracja, poniewa jednak by jeszcze bez zmysw, to kiedy j oddycha, nabra w usta wody i uton. A gdy wycignlicie go na brzeg, pewnie zobaczylicie, e wyglda jak topielec... By nabrzmiay. Wiedziaem, e to niemoliwe, i patrzc na te biedne czowiecze szcztki poobijane o rzeczne kamienie, pomylaem, e tylko mi si tak zdaje... Zmary nie puchnie od przebywania w wodzie. Tak si dzieje wycznie z ywym, ktry umiera pod wod. Tak zatem Fryderyk pad ofiar niezwykej i nieznanej choroby, nie zgin zamordowany? Odebrano mu ycie, to pewne, ale uczyni to ten, ktry wrzuci go do wody. Ale ja to uczyniem! le si stao. Czuj, e jeste wzburzony. Uspokj si. Uczynie to, sdzc, e czynisz dobrze, a z pewnoci nie po to, by doprowadzi do jego mierci. A jednak wanie przeze mnie umar! Ja nie nazywam tego zabjstwem. Lecz ja tak! wykrzykn Baudolino. To ja rzuciem mojego umiowanego ojca do rzeki, kiedy jeszcze y! To ja... Zblad jak ptno, wymamrota kilka sw bez adnego zwizku i zemdla. Gdy odzyska przytomno, Niketas kad mu na gow zmoczone szmaty. Pafnucy ju poszed, moe poczu si winny, e chcc pokaza, jak doskonale widzi bieg rzeczy, ujawni Baudolinowi straszliw prawd. Postaraj si teraz zachowa spokj powiedzia Niketas. Zdaj sobie spraw, jaki wstrzs przeye, lecz takie byo przeznaczenie, syszae wszak, co rzek Pafnucy: e kady uznaby tego czowieka za martwego. Ja te syszaem o wypadkach, kiedy pozorna mier zmylia medyka. Zabiem mego ojca powtarza Baudolino, ktrym wstrzsay teraz dreszcze gorczki. Nienawidziem go, sam o tym nie wiedzc, gdy podaem jego maonki, mej przybranej matki. Najpierw staem si cudzoonikiem, potem ojcobjc, a wresz375

cie, niosc na sobie pitno tego trdu, pohabiem mym kazirodczym nasieniem najczystsz z dziewic, wmawiajc jej, e jest to ekstaza, ktr jej obiecywano. Jestem morderc, bo zabiem Poet, ktry by niewinny... Nie by niewinny, gdy owadna nim niepowstrzymana dza. Chcia ci zabi, a ty si bronie. Oskaryem go niesusznie o zabjstwo, ktre sam popeniem, zabiem go, by nie przyzna, e powinienem ukara siebie, cae ycie tkwiem w kamstwie, chc umrze, spa w otcha piekieln i cierpie przez ca wieczno... Na nic zdayby si prby uspokojenia Baudolina i nic nie mona byo zrobi, eby przywrci mu zdrowie. Niketas poprosi Teofilata o przygotowanie naparu z usypiajcych zi i poda go biedakowi do wypicia. Kilka minut pniej Baudolino spa najniespokojniejszym ze swych snw. Kiedy obudzi si nastpnego dnia, odmwi wypicia filianki rosou, ktry mu przyniesiono, wyszed z domu, usiad pod drzewem i przez cay dzie, ukrywszy twarz w doniach, milcza, a i nastpnego ranka zobaczono go w tym samym miejscu. Niketas uzna, e w takich razach najlepszym remedium jest wino, i namwi go na wypicie znacznej iloci, jakby to bya jaka driakiew. Baudolino pozosta w stanie oszoomienia trzy dni i trzy noce w tym samym miejscu pod drzewem. O wicie czwartego dnia Niketas przyszed pod drzewo, ale Baudolina tam nie byo. Przeszuka ogrd i dom daremnie. Lkajc si, e Baudolino chce popeni jaki desperacki czyn, posa Teofilata i jego synw, by szukali go w caej Selymbrii i wok miasta. Wrcili dwie godziny pniej i krzyknli na Niketasa, eby poszed i sam zobaczy. Zaprowadzili go na t sam k tu za miastem, na ktrej, wjedajc, widzieli sup dawnych eremitw. U stp supa zebra si tum gapiw, ktrzy pokazywali sobie palcami szczyt kolumny. Sup by z biaego kamienia i wysoki prawie jak dwupitrowy dom. Na grze rozszerza si w kwadratowy podest otoczony balustrad z rzadko rozmieszczonych kamiennych kolumienek i take kamiennej porczy. Na samym rodku wznosia si maa jakby buda. Wszystko to niewiele wystawao poza sup i kiedy chciao si usi na podecie, trzeba byo zwiesi nogi, buda za z trudem miecia skulonego czowieka. Na podecie siedzia, opuciwszy nogi, Baudolino i wszyscy widzieli, e jest cakowicie obnaony. Niketas zawoa go, krzykn, eby zazi, sprbowa otworzy drzwiczki u stp supa, ktre jak we wszystkich tego rodzaju budowlach prowadziy spiralnymi schodami na podest. Lecz drzwiczki, cho bardzo ju zniszczone, byy zaryglowane od rodka. Zae, Baudolino, co zamierzasz tam robi? Baudolino co odkrzykn, lecz Niketas nie dosysza. Zada wic, by przyniesiono dostatecznie dug drabin. Wspi si na ni z trudem, a jego gowa znalaza si przy stopach Baudolina. 376

 Co zamierzasz robi? spyta znowu. Pozosta tu. Zaczyna si moja pokuta. Bd si modli, medytowa, roztopi si w milczeniu. Postaram si doj do samotnoci odlegej od wszelkiego pogldu i wszelkiego wyobraenia, nie odczuwa ju ni gniewu, ni pragnienia, nie uywa rozumu i nie myle, wyzby si wszelkich wizw, wrci do absolutnej prostoty, by nic nie widzie poza chwa mroku. Oprni dusz i umys, dotr poza granice rozumu, w ciemnoci przebd szlak drogami ognia... Niketas spostrzeg, e Baudolino powtarza rzeczy zasyszane od Hypatii. Widz, e teraz ten nieszcznik pragnie uciec od wszelkiej namitnoci pomyla niechaj wic siedzi tu samotnie i dy do tego, by sta si jak ta, ktr nadal miuje. Nie powiedzia jednak tego. Spyta tylko, czym chce y na tym supie. Opowiadano mi, e eremici spuszczali na sznurku koszyk wyjani Baudolino a wierni wkadali we jako jamun jado, ktre zaoszczdzili, a najlepiej to, ktrego nie zjady ich bydlta. I troch wody, aczkolwiek mona te cierpie pragnienie i czeka, a spadnie deszcz. Niketas westchn, zszed z drabiny, kaza poszuka koszyka ze sznurkiem, woy do niego chleb, gotowane jarzyny, oliwki i par kawakw misiwa; jeden z synw Teofilata podrzuci sznurek, Baudolino go chwyci i wcign koszyk. A teraz pozostaw mnie, prosz! krzykn do Niketasa. To, co chciaem zrozumie, opowiadajc ci moj histori, zrozumiaem. Nic wicej nie mamy sobie do powiedzenia. Dzikuj, e pomg mi doj do miejsca, w ktrym jestem. Niketas odwiedza go codziennie, Baudolino za pozdrawia go gestem i milcza. Po jakim czasie Niketas spostrzeg, e nie trzeba ju przynosi mu jada, poniewa w Selymbrii rozesza si wie, e po wielu stuleciach znowu wity m yje samotnie na supie, i wszyscy chodzili przeegna si u stp kolumny znakiem krzya i woy do koszyka co do jedzenia i picia. Baudolino cign za sznurek, zatrzymywa dla siebie tyle, ile potrzebowa na cay dzie, a reszt rozdrabnia dla ptaszt, ktre przyzwyczaiy si siada na balustradzie. Tylko one go obchodziy. Baudolino tkwi na grze przez cae lato, nie wypowiadajc sowa, palony socem, udrczony skwarem, cho czsto chowa si do swojej budki. Ka i mocz oddawa oczywicie w nocy, przez balustrad, i u stp supa wida byo jego odchody malekie jak kozie bobki. Wyrosy mu dugie wosy i broda i by brudny, a nadto cuchn tak, e wida i czu go byo z daleka. Niketas musia opuci Selymbri dwa razy. W Konstantynopolu bazyleusem zosta Baldwin z Flandrii i acinnicy stopniowo pojawiali si w caym cesarstwie, lecz Niketas musia zaj si swoimi posiadociami. Jednoczenie w Nicei tworzy si ostatni bastion cesarstwa bizantyjskiego i Niketas myla o tym, e powinien si tam przenie, bo bd 377

przecie potrzebowali doradcy z jego dowiadczeniem. W tym celu naleao nawiza kontakty i poczyni przygotowania do tej nowej, nader niebezpiecznej podry. Za kadym razem, kiedy zjawia si pod supem, widzia tam coraz gstszy tum. Co jaki czas przychodzio komu do gowy, e taki stylita, oczyszczony wskutek nieprzerwanego udrczania ciaa, musia posi gbok wiedz, wspina si wic na drabin, by prosi o rad i pociech. Opowiada o swoich nieszczciach, a Baudolino odpowiada na przykad: Jeste pyszny, jeste diabem. Jeli drczy ci smutek, jeste jego synem. A jeli troszczysz si o tysic spraw, jeste bezustannie na jego subie. Inny prosi o sd w sporze z ssiadem. Baudolino za: Bd jako wielbd: dwigaj brzemi swych grzechw i id ladem tego, ktry zna cieki Pana. Jeszcze inny powiedzia, e synowa nie moe mie dziecka. Baudolino za: Wszystko, co pomyli czowiek o tym, co jest pod niebem i w niebie, jest marnoci. Tylko ten, ktry trwa we wspominaniu Chrystusa, yje w prawdzie. Jaki on napeniony mdroci mwili i zostawiali mu kilka monet, nim odeszli z pociech w sercach. Nadesza zima i Baudolino prawie cay czas siedzia skulony w budce. eby nie sucha dugich opowieci tych, ktrzy do przychodzili, zacz uprzedza ich sowa. Miujesz kogo caym sercem, ale czasem nachodzi ci wtpliwo, czy ta osoba miuje ci rwnie gorco mwi. Jego go na to: To szczera prawda! Czytae w mym sercu jak w otwartej ksidze! C mam czyni? Na to Baudolino: Milcz i zaprzesta roztrzsa samego siebie. Pewnemu otyemu mczynie, ktry wspi si do niego z wielkim trudem, rzek: Budzisz si kadego ranka z blem karku i trudno ci wzu obuwie. Tak jest odpar z podziwem tamten. A Baudolino: Masz nic nie je przez trzy dni. Lecz nie wpadaj w pych z powodu tego postu. Zamiast wbija si w dum, jedz miso. Lepiej spoywa miso, ni si chepi. I przyjmij ble jako zadouczynienie za swoje grzechy. Przyszed pewien ojciec i rzek, e jego syn jest pokryty bolesnymi ranami. Odpowiedzia: Obmywaj go trzy razy dziennie wod z sol i za kadym razem wypowiadaj te sowa: Dziewico Hypatio, miej piecz nad swoim synem. Ojciec odszed, a po tygodniu wrci i rzek, e rany si goj. Da Baudolinowi monet, gobia i flaszk wina. Wszyscy zakrzyknli, e sta si cud, a kogo mczya choroba, szed do kocioa i modli si: Dziewico Hypatio, miej piecz nad swoim synem. Wspi si na drabin mczyzna ubogo odziany i o mrocznym obliczu. Powiedzia Baudolino: Wiem, co ci jest. Nosisz w sercu uraz do kogo. Wiesz wszystko odpar mczyzna. 378

Powiedzia Baudolino: Kiedy kto chce paci zem za zo, moe zrani swego brata jednym ruchem rki. Zawsze wic trzymaj rce za plecami. Przyby inny, z oczami penymi smutku, i rzek mu: Nie wiem, co mi dolega. Lecz ja wiem odpowiedzia mu Baudolino. To gnuno. Jak si z niej uleczy? Gnuno objawia si po raz pierwszy, kiedy czowiek widzi, e soce przesuwa si niezwykle powoli. Co zatem? Nie patrze na soce. Nic si przed nim nie ukryje powiadali mieszkacy Selymbrii. Skd masz tak mdro? spyta ktry. Na to Baudolino: Std, e si ukrywam. Co robisz, eby si ukry? Baudolino wycign rk i pokaza mu wntrze doni. Co masz przed sob? Do. Widzisz, e umiem dobrze si ukry rzek Baudolino. Znowu nastaa wiosna. Baudolino by coraz brudniejszy i coraz bardziej kudaty. Obsiaday go ptaszta, ktre przylatyway stadami, by wydziobywa robactwo, ktre zalgo si w jego ciele. Poniewa musia wykarmi wszystkie te fruwajce stworzenia, ludzie wiele razy dziennie napeniali jego koszyk. Pewnego razu przyby konno zadyszany i okryty kurzem mczyzna. Powiedzia, e podczas polowania jeden z panw le wystrzeli i przeszy strza syna swej siostry. Grot wszed okiem i wyszed karkiem. Chopiec jeszcze dycha i mony pan prosi Baudolina, by zrobi wszystko, co moe zrobi czowiek witobliwy. Baudolino powiedzia: Powinnoci stylity jest widzie, jak nadcigaj z daleka jego wasne myli. Wiedziaem, e przybdziesz, lecz potrzebowae za duo czasu, a tyle samo bdziesz potrzebowa na powrt. Sprawy tego wiata biegn tak, jak biec powinny. Wiedz, e chopiec w tej chwili ju umiera, a nawet umar, oby Bg si nad nim zmiowa. Jedziec wrci i zasta chopca martwego. Kiedy rozesza si wie o tym wydarzeniu, wielu w Selymbrii krzykno, e Baudolino ma dar jasnowidzenia i dostrzeg to, co dziao si w odlegoci mili. By jednak niezbyt daleko od supa koci witego Mardoniusza i kapan sprawujcy posug w tym kociele nienawidzi Baudolina, ktry 379

od miesicy uszczupla ofiary, jakie skadali mu ludzie. Zacz mwi: adny mi cud, takich cudw umie dokona kady. Poszed pod sup i krzykn, e skoro stylita nie umie nawet wycign strzay z oka, to jest to tak, jakby on sam zabi chopca. Baudolino odpowiedzia: Troska o przypodobanie si ludziom niweczy rozkwit duchowy. Ksidz rzuci w niego kamieniem i zaraz kilku zapalecw doczyo do niego, atakujc podest kamieniami i grudami ziemi. Rzucali kamienie przez cay dzie, a Baudolino siedzia skulony w budce, zakrywajc twarz domi. Odeszli dopiero, kiedy zapada noc. Rankiem Niketas poszed zobaczy, czy co si nie stao przyjacielowi, i nie zobaczy go ju na supie. Sup by znowu niezamieszkany. Zaniepokojony wrci do domu i zasta Baudolina w stajni. Ten napeni wod beczk i zeskrobywa noem z grzbietu cay nagromadzony brud. Podci sobie wosy i brod. By ogorzay od soca i wiatru, nie wyglda na zbytnio wychudzonego, tyle e trudno mu byo przyj pozycj wyprostowan i porusza ramionami i opatkami, eby rozluni minie plecw. Widziae co takiego? Po raz pierwszy w yciu powiedziaem prawd i tylko prawd, a oni chcieli mnie ukamienowa. To samo przytrafiao si apostoom. Zostae witym mem i zniechcie si z powodu takiego gupstwa? Moe czekaem na jaki znak z nieba. W cigu tych miesicy zgromadziem niemao monet. Posaem jednego z synw Teofilata, eby kupi mi odzienie, konia i mua. Gdzie tutaj musi by nadal mj or. A zatem wyjedasz? spyta Niketas. Tak, podczas pobytu na supie niejedno zrozumiaem. Zrozumiaem, e grzeszyem, lecz nigdy nie po to, by zyska wadz i bogactwo. Zrozumiaem, e jeli pragn wybaczenia, musz spaci trzy dugi. Dug pierwszy: raz jeszcze przysigem sobie, e wystawi pyt nagrobn Abdulowi, i w tym celu zachowaem jego gow Jana Chrzciciela. Pienidze napyny skdind i tak jest lepiej, bo nie pochodz ze witokupstwa, lecz z darw zacnych chrzecijan. Odnajd miejsce, gdzie pogrzebalimy Abdula, i ka zbudowa tam kaplic. Przecie nie pamitasz nawet, gdzie go zabito! Bg mnie poprowadzi, a poza tym mam w pamici map Kosmasa. Dug drugi: mojemu dobremu ojcu Fryderykowi, nie mwic ju o Ottonie, zoyem wit przysig i dotychczas jej nie speniem. Musz dotrze do krlestwa ksidza Jana. W przeciwnym razie moje ycie bdzie daremne. Sprawdzilicie wszak namacalnie, e tego krlestwa nie ma! Sprawdzilimy to tylko, e do niego nie dotarlimy. To co innego. 380

 Spostrzeglicie jednak, e eunuchowie kami. e by moe kami. Lecz nie mg kama biskup Otton ani tradycja, ktra mwi, e ksidz ma gdzie swoje krlestwo. Nie jeste ju taki mody jak za pierwszym razem. Za to jestem mdrzejszy. Dug trzeci: mam tam syna albo crk. I tam te jest Hypatia. Chc ich odnale i chroni, jak nakazuje mi powinno. Przecie mino ponad siedem lat! Dziecko bdzie miao nie wicej jak sze. Czyby szecioletnie dziecko nie byo ju twoim dzieckiem? A jeli jest chopcem, a wic satyrem-niewidkiem? Lecz rwnie dobrze moe by ma hypati. Tak czy inaczej, bd je kocha. Nie wiesz, gdzie s gry, w ktrych skryy si hypatie. Poszukam. Hypatia moe nie by ju do ciebie przywizana. Moe nie zechce widzie tego, ktry zniweczy jej apati. Nie znasz Hypatii. Czeka na mnie. Bye ju do stary, kiedy j miowae, teraz wydasz si jej starcem! Nie widziaa adnego modszego mczyzny. Min lata, zanim tam dotrzesz, a chcesz przecie powdrowa dalej. My, z Fraschety, mamy gowy twardsze ni gaz. Skd wiesz, e doyjesz do koca podry? Podrowanie przywraca modo. Nie byo rady. Nastpnego dnia Baudolino ucisn Niketasa, ca jego rodzin i swoich gospodarzy. Dosiad z pewnym trudem konia, z mieczem przytroczonym do sioda, i uj wodze, na ktrych mia prowadzi mua z dostatkiem prowiantu. Niketas patrzy, jak znika w oddali i macha jeszcze na poegnanie rk, nie odwracajc si jednak i kierujc prociutko ku krlestwu ksidza Jana.

40. Baudolina nie masz ju

Niketas poszed odwiedzi Pafnucego. Opowiedzia mu wszystko od pocztku do koca, czyli od spotkania z Baudolinem w Hagia Sofia wraz ze wszystkim, co sam Baudolino mu opowiedzia. Co mog zrobi? spyta. Dla niego? Nic, wyruszy na spotkanie ze swym przeznaczeniem. Nie dla niego, dla siebie. Pisz Historie, prdzej czy pniej bd musia wzi si do spisywania rejestru ostatnich dni Bizancjum. Gdzie znajd miejsce na to, co opowiedzia mi Baudolino? Nigdzie. To wycznie jego historia. A poza tym, czy masz pewno, e jest prawdziwa? Nie, wszystkiego, co wiem w tej sprawie, dowiedziaem si od niego, podobnie jak od niego dowiedziaem si, e jest kamc. Widzisz wic powiedzia mdry Pafnucy e piszcy Historie nie moe da wiary wiadectwu tak niepewnemu. Wykrel ze swej opowieci Baudolina. Lecz przynajmniej ostatnie dni to nasza wsplna historia, pobyt w domu genueczykw. Wykrel te genueczykw, bo inaczej bdziesz musia napisa o tym, e sporzdzaj relikwie, i twoi czytelnicy utraciliby wiar w rzeczy najwitsze. Niewiele bdziesz potrzebowa, by nieco odmieni bieg wydarze, napiszesz, e pomogli ci wenecjanie. Tak, wiem, nie taka jest prawda, lecz w wielkiej Historii mona zmieni malekie prawdy, by tym lepiej ukaza prawd wiksz. Musisz opisa prawdziw histori cesarstwa Rzymian, nie za drobn spraw, ktra ma swj pocztek gdzie wrd odlegych bagien, w barbarzyskich krajach, midzy barbarzyskimi ludmi. Czyby zreszt chcia przekona przyszych czytelnikw, e daleko w krainie niegu i mrozu istnieje gdzie Gradalis, a na jaowych ziemiach krlestwo ksidza Jana? Kto wie, jacy szalecy wdrowaliby caymi wiekami w jego poszukiwaniu. To bya pikna historia. Szkoda, e nikt jej nie pozna. Nie myl, e na tym wiecie jedynym spisujcym historie. Prdzej czy pniej jedn z nich zapragnie opowiedzie jaki garz, wikszy nawet ni Baudolino.

SPIS TRECI

1. Baudolino chwyta za piro 2. Baudolino poznaje Niketasa Choniatesa 3. Baudolino wyjania Niketasowi, o czym pisa w dziecistwie 4. Baudolino rozmawia z cesarzem i zakochuje si w cesarzowej 5. Baudolino udziela mdrych rad Fryderykowi 6. Baudolino wyprawia si do Parya 7. Baudolino nakania Poet do napisania listu miosnego i poematu dla Beatrycze 8. Baudolino w ziemskim raju 9. Baudolino strofuje cesarza i uwodzi cesarzow 10. Baudolino odnajduje krlw magw i kanonizuje Karola Wielkiego 11. Baudolino buduje ksidzu Janowi paac 12. Baudolino pisze list od ksidza Jana 13. Baudolino patrzy na narodziny miasta 14. Baudolino ratuje Aleksandri dziki krowie swego ojca 15. Baudolino w bitwie pod Legnano 16. Baudolino wyprowadzony w pole przez Zosim 17. Baudolino odkrywa, e ksidz Jan pisze do zbyt wielu osb 18. Baudolino i Colandrina 19. Baudolino zmienia nazw swego miasta 20. Baudolino odnajduje Zosim 21. Baudolino i rozkosze Bizancjum 22. Baudolino traci ojca i odnajduje Gradalis 23. Baudolino uczestniczy w trzeciej wyprawie krzyowej 24. Baudolino w zamku Ardzrouniego 25. Baudolino dwakro patrzy na mier Fryderyka 26. Baudolino podruje w towarzystwie magw 27. Baudolino w mrokach Abkazji 28. Baudolino pokonuje Sambation 29. Baudolino dociera do Pndapetzim

3 10 21 32 39 47 58 63 74 80 90 99 109 125 145 152 162 168 172 178 188 195 203 212 224 237 249 259 264

30. Baudolino poznaje diakona Jana 31 Baudolino czeka na chwil, kiedy wyrusz do krlestwa ksidza Jana 32. Baudolino spotyka dam z jednorocem 33. Baudolino poznaje Hypati 34. Baudolino odkrywa prawdziw mio 35 Baudolino staje przeciwko Biaym Hunom 36. Baudolino i Ptaki-Rok 37. Baudolino wzbogaca skarbiec bizantyjski 38. Baudolino zdaje rachunki 39. Baudolino stylita 40. Baudolina nie masz ju

276 287 299 306 321 328 335 344 356 371 382