Urodził się 2 listopada 1860 roku w Czołowie koło Kórnika, w rodzinie robotnika rolnego. Z zawodu był dekarzem, nauczył się też zecerstwa. Podczas pracy w Berlinie związał się z Socjaldemokratyczną Partią Niemiec. Od 1985 roku jako emisariusz ośrodków polskich socjalistów na obczyźnie prowadził w Poznaniu i Wielkopolsce agitację wśród robotników i tworzył koła socjalistyczne, pomagał też w przerzucaniu nielegalnej bibuły przez granicę niemiecko-rosyjską. Jako internacjonalista nie rozumiał jednak aspiracji narodowościowych Polaków.

Bojownik

Aresztowany za "usiłowanie prowadzenia agitacji wśród miejscowych robotników polskich" skazany został przez sąd pruski na dwa lata więzienia, z którego udało mu się zbiec. Przedostał się do Warszawy, gdzie współtworzył "II Proletariat". W 1893 roku, podczas próby nielegalnego przekroczenia granicy, wpadł w ręce straży rosyjskiej i został osadzony w Cytadeli Warszawskiej: "Dziesiąty pawilon pięknie strzeżony... Musiałem udawać wariata. Wzięli mnie do szpitala i dopiero stamtąd uciekłem" (Andrzej Twerdochlib, Najdłuższa wojna nowoczesnej Europy, Poznań 1988). Po ucieczce ukrywał się we Wrocławiu, lecz zadenuncjowany przez współtowarzysza dostał się w ręce policji pruskiej i osadzony został w więzieniu w Poznaniu, skąd zwolniono go w wyniku amnestii w 1896 roku. Osiadł w Poznaniu, a mimo wykluczenia z PPS kontynuował działalność polityczną i związkową. Na początku 1904 roku przybył ponownie do Warszawy, gdzie podczas aresztowania w tajnej drukarni Socjaldemokracji Królestwa Polskiego i Litwy walczył z bronią w ręku, zabijając czterech policjantów (Florian Miedziński, Marcin Kasprzak [w:] Wielkopolanie XIX wieku). Ujęty, został osądzony i stracony na stokach Cytadeli w 1905 roku. Jego postać pojawia się w kilku odcinkach polskiego serialu telewizyjnego Najdłuższa wojna nowoczesnej Europy.

Symbol

Po II wojnie światowej Kasprzak stał się symbolem ruchu socjalistycznego w zaborze pruskim. Przejęta przez państwo Drukarnia św. Wojciecha otrzymała w 1950 roku nazwę Poznańskie Zakłady Graficzne im. Marcina Kasprzaka; jego imię nosiło także mieszczące się w Odwachu, nieistniejące już, Muzeum Historii Ruchu Robotniczego. Kasprzak stał się też nowym patronem poznańskiego Liceum św. Jana Kantego. Jako absolwent "Kasprzaka" z czasów dyrektora Wacława Zembrzuskiego pamiętam "pomyłkę" dyrektora, który w wypełnionej uczniami i gośćmi auli szkolnej zwrócił się do delegacji Komsomołu (komunistycznej organizacji młodzieży w Związku Radzieckim): "Witam was w Liceum imienia św. Jana Kantego... przepraszam, Marcina Kasprzaka". W czasach PRL-u (od 1951 roku) Kasprzak "posiadał" też w Poznaniu park swego imienia. Znajdujący się w nim monumentalny pomnik "syna ludu wielkopolskiego" w przeddzień 1 maja 1995 roku przeniesiono do Czołowa, parkowi przywrócono dawną nazwę Wilsona, a miejsce pomnika Kasprzaka zajęło przedwojenne popiersie Thomasa Woodrowa Wilsona. Kasprzak patronował też między innymi zakładom radiowym w Warszawie; w latach 70. byłem szczęśliwym posiadaczem kultowego magnetofonu ZK 145 produkowanego na licencji Grundiga.

Ulica

Ulica, która obecnie nosi imię działacza socjalistycznego z czasów zaborów, nazywała się początkowo Brunnenstrasse (Studzienna) i w 1900 roku wraz z gminą Łazarz włączona została do Poznania. Od roku 1920 patronował jej Ludwik Rzepecki - księgarz, działacz społeczny, nauczyciel i wydawca, członek Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk. Marcin Kasprzak patronem ulicy został w 1949 roku. Ulica ma nieco ponad kilometr długości i biegnie równolegle do Głogowskiej (jako przedłużenie ul. Matejki) - od ul. Andrzeja i Władysława Niegolewskich do ul. Macieja Palacza. Według "Spisu zabytków architektury" (Biuro Miejskiego Konserwatora Zabytków, 2005) najstarsze budynki przy tej ulicy pochodzą z lat 30. XX wieku (wille pomiędzy ulicami Palacza i Hetmańską oraz kilka kamienic między ulicami Niegolewskich i Potworowskiego).

Pod siódemką mieszkała Anna Szmeterling, znana jako Anna Jantar, której wielkimi przebojami stały się rozpoznawalne do dziś piosenki Tyle słońca w całym mieście i Przetańczyć z tobą chcę całą noc. Karierę piosenkarki przerwała 14 marca 1980 roku katastrofa samolotu, którym artystka wracała z koncertów w Stanach Zjednoczonych. Przypomina o niej pamiątkowa tablica. Inna tablica (ul. Kasprzaka 27) upamiętnia Leona Wyczółkowskiego. Ten czołowy przedstawiciel Młodej Polski w 1929 roku przeniósł się z Krakowa do Poznania, a jeszcze w 1922 roku przekazał kolekcję dzieł sztuki Muzeum Wielkopolskiemu w Poznaniu. W zamian otrzymał dworek w Gościeradzu pod Bydgoszczą. Odtąd mieszkał zimą w poznańskim mieszkaniu, a w okresie letnim w Gościeradzu. Jak wspominał malarz i grafik Władysław Lam, w mieszkaniu nr 6 przy Rzepeckiego 17 "obok pokoju jadalnego, umeblowanego kilku antycznymi meblami i kilkunastu obrazami, znajdowała się pracownia artysty. Był to zwyczajny, nieduży pokój, zastawiony przyborami pracowniczymi. Pod ścianami stały teki z papierami, rysunkami i litografiami. Wyczółkowski, aczkolwiek był już wtedy u schyłku życia, był w doskonałej formie i pełen energii" (za: Jarosław Mulczyński).

Pod koniec XIX wieku na rogu ulic Kasprzaka i Sczanieckiej powstała elektrownia łazarska, która wyłączona została z użytkowania w 1910 roku; natomiast pod numerem 13 działała niegdyś - powstała w 1926 roku - fabryka rowerów Inventia. Obecnie w przywróconym do dawnej świetności budynku fabryki mieszczą się apartamenty. Wędrówkę ulicą Kasprzaka zakończyłem przy zrewitalizowanym niewielkim skwerze w pobliżu skrzyżowania z ul. Palacza - odkryłem tam "laufpompę" - może to wspomnienie studni, od której pochodzi pierwsza nazwa ulicy?

Witold Gostyński

• 1 maja na wycieczkę po robotniczym Poznaniu zaprasza Grupa Przewodników "Po Poznaniu". Początek spotkania g. 11, plac Adama Mickiewicza. Więcej na Facebooku.