Jesion wyniosły

Chcemy Was namówić do przyglądania się roślinom właśnie o tej porze roku, żeby zobaczyć, jak sobie radzą.

Wbrew pozorom, zimą na drzewach czy krzewach nie zostają same suche gałęzie. Pączki, które zobaczycie, choć często niepozorne – są przepiękne w swojej prostocie i u różnych gatunków wyglądają inaczej Rozpoznawanie roślin w stanie bezlistnym, może się okazać dla niektórych z nas ciekawym zajęciem!

Naukowcy „od zawsze” próbują nazywać pewne zjawiska i klasyfikować poszczególne organizmy. Nie inaczej jest, gdy przyglądają się roślinom, które przystosowują się do różnych warunków ekologicznych. 

Najbardziej znaną klasyfikacją form życiowych roślin (morfologicznych typów roślin będących wyrazem ich przystosowania do środowiska) jest klasyfikacja z początku XX wieku, duńskiego badacza Christena Raunkiaera. Głównym kryterium tej klasyfikacji jest położenie pąków zimujących względem powierzchni ziemi. 

Dla ścisłości należy pamiętać, że rośliny przeżywają niekorzystną porę roku również w postaci nasion czy owocków i wspomniane tu fanerofity też tak robią. My chcemy się jednak zająć morfologicznymi przystosowaniami, a nie sposobami rozmnażania.

Zaczniemy od przyjrzenia się, jak wyglądają pączki zimujące (pąki spoczynkowe inaczej śpiące) u jesionu wyniosłego (Fraxinus excelsior) naszego rodzimego drzewa, którego 2 piękne pomnikowe okazy można podziwiać w naszym Ogrodzie Botanicznym.

Pączki u rodzaju jesion (Fraxinus) są naprzeciwległe, rzadziej po 3 w okółku. Zarówno pączki wierzchołkowe (szczytowe) jesionu wyniosłego, jak i pączki boczne są czarne. Są całkowicie pokryte łuskami. Łuski pączków są matowo czarne, przeważnie z brązowymi brzegami. 

Pączki wierzchołkowe są duże, szerokie (grube), krótko stożkowate, na szczycie najczęściej zaostrzone, czasami również zaokrąglone. Są większe od pączków bocznych. Pączki boczne są zaś okrągławe: półkuliste, kuliste lub jajowate, na szczycie zaostrzone, najczęściej odstające.

Na pędzie widoczne są szeroko półkuliste blizny liściowe (miejsca po liściach) z podkówkowato ułożonymi śladami wiązek przewodzących.

Wymienione wyżej cechy jesionu wyniosłego pozwalają oznaczyć drzewo w stanie bezlistnym. Dla rozróżnienia często sadzony u nas – a pochodzący z Ameryki Północnej – jesion pensylwański (Fraxinus pennsylvanica) ma pączki brązowe, gęsto brunatnorudo owłosione. Młode (roczne) pędy na końcach są delikatnie, brunatno omszone.

Jesion wyniosły jest drzewem należącym do rodziny oliwkowatych (Oleaceae), żyje ponad 200 lat i dorasta do ok. 30-40 m wysokości. Najszybciej rośnie przez pierwsze pół wieku, kiedy potrafi osiągnąć ponad 30 m wysokości. Później rośnie zdecydowanie wolniej, aż wreszcie rozrastają się już tylko pień i grubsze konary.

Jego korona jest szeroka, dość luźna i zwykle wysoko osadzona. Pędy są nagie. Młode, roczne pędy są oliwkowozielone lub jasnobrunatne. Kora jest ciemno-popielata, na młodych drzewach gładka. Po 30 latach lub później zaczyna pękać i przybiera ciemny kolor.

Spękania kory z wiekiem stają się coraz szersze i gęstsze, tworzą charakterystyczny siatkowaty wzór. Jesion, rosnący w zwartym drzewostanie, uzyskuje zdolność rozrodczą między 30 a 40 rokiem wzrostu, rosnący zaś w wolnej przestrzeni – już około 25. roku. 

Kwiaty w gęstych wiechowatych kwiatostanach wyrastają w kątach zeszłorocznych liści. Pojawiają się w kwietniu i maju, długo przed rozwojem liści. Kwiaty są wiatropylne i częściowo owadopylne. Owocem jest spłaszczony, jednonasienny orzeszek, długości do ok. 5 cm. Owoce często pozostają na gałęziach aż do wiosny.

Liście jesionu wyniosłego (jak i pensylwańskiego) są nieparzyście pierzaście złożone. Pojawiają się dość późno, a na zimę szybko opadają.

Jesion wyniosły rośnie naturalnie w Europie i południowo-zachodniej Azji. W Polsce jest gatunkiem pospolitym w całym kraju, na niżu i w niższych położeniach górskich do 800–1000 metrów n.p.m. Lubi gleby żyzne, zasobne w wodę (ale nie stagnującą!) i wapń. Będzie jednak rósł także na glebach o odczynie obojętnym. W starszym wieku jest światłolubny.Wszystkie części drzewa były niegdyś wykorzystywane.

Drewno jesionowe jest twarde, włókniste, zwięzłe, białawe lub brunatnego koloru. Nie rysuje się, nie pęka i z tego powodu od dawna było wykorzystywane jako surowiec przez stolarzy i rzeźbiarzy. Wytwarzano z niego meble, podłogi oraz boazerię, a także narty, koła do wozów i trzonki do narzędzi rolniczych. 

Świeże, zielone liście – zebrane i ususzone – były dodawane do pokarmu na zimę dla owiec, kóz i bydła. Korę stosowano przy farbowaniu tkanin. W zależności od użytych dodatków – farbowała na kolor zielony, zielono-czarny, żółtawo-brunatny.

Wełna, najpierw na żółto ufarbowana, po gotowaniu w odwarze kory jesionowej przybierała kolor niebieski. Kora przydatna była również przy garbowaniu skór.

W lecznictwie surowcem jest kora młodych gałęzi i liście. Zawierają one garbniki, flawonoidy (rutynę), glikozydy kumarynowe i inne, kwasy fenolowe i triterpeny. Stosowane są głównie przeciwzapalnie. 

Kora jesionu jest stosowana jako środek wspomagający w leczeniu gorączki i reumatyzmu. Liście są używane w leczeniu umiarkowanego bólu stawów, zaburzeń ze strony pęcherza, zaparciach (obecnie w dietach odchudzających). Zewnętrznie jesion używany jest w leczeniu ran i owrzodzeń.  Jesion ma też zastosowanie w kuchni. Znane są przepisy z marynowanych skrzydlaków jesionu, przyrządzanych również na ostro.