Celem każdego piłkarza jest zwycięstwo. Dla zawodnika z pola oznacza to zwykle strzelanie goli, co daje mu bodaj najwięcej radości. W przypadku bramkarza jest inaczej – za wszelką cenę musi on chronić swoją drużynę przed stratą gola. Aby móc sprostać wymaganiom swojej pozycji, bramkarz potrzebuje szczególnego rodzaju osobowości. Musi być odważny i pewny siebie, co pomoże mu wygrywać pojedynki i jak najskuteczniej bronić strzały oddawane w kierunku jego bramki. Zdarzają się również sytuacje, w których golkiper, nieraz wbrew zdrowemu rozsądkowi, musi rzucić się pod nogi nacierającego napastnika i w jakiś sposób powstrzymać jego atak.

W przypadku bramkarza ważne jest również rozumienie taktyki zespołu i możliwość dostosowania się do niej tak, aby wspierać grę i przewidywać wszystkie sytuacje, które mogą podczas niej powstać. Niestety bywa i tak, że bramkarz może grać wyśmienicie przez 89 minut, a następnie zrobić jeden błąd, który zrujnuje wynik całego zespołu oraz pozytywną ocenę jego gry. Aby takich sytuacji unikać, zawodnik grający na tej pozycji powinien w treningu rozwijać takie elementy jak refleks, zwinność, szybkość ruchu, poczucie równowagi czy koordynacja ruchowa.

Bramkarz, czyli osoba o najbardziej odpowiedzialnej roli w każdym zespole. Od niego wszystko się zaczyna (w fazie ataku), na nim wszystko się kończy (w fazie obrony). Musi być twardy, poważany, mieć charyzmę. A co poza tym? – Ktoś błędnie stawia znak równości przy bramkarzu i słowie „crazy”. Pewnie takie opinie biorą się z przeświadczenia, że tam, gdzie inni wkładają nogę, tam golkiper przykłada głowę. A to wielkie ryzyko, na które nie są narażeni inni zawodnicy.  Gra w bramce wiąże się z brawurą, inną reakcją na sytuacje niż u zawodników z pola – mówi były bramkarz reprezentacji Polski, w przeszłości związany m.in. z Widzewem Łódź i FC Porto, Józef Młynarczyk.

Szukając pewnych analogii i punktów wspólnych, można stworzyć profil psychologiczny bramkarza. – Samo bycie bramkarzem to duża odwaga. Nie możesz bać się piłki, bo jesteś przecież narażony na strzały z bliska. Niejednokrotnie piłka gdzieś Cię obije. Trzeba wyjść z bramki w odpowiednim momencie, wygrać pojedynek. Jeśli masz jakieś opory, obawiasz się o zdrowie, to nie zrobisz wielkiej kariery. Ta pozycja wymaga poświęcenia – jasno stawia sprawę Młynarczyk.

Klasowy golkiper powinien też umieć instruować kolegów. A do tego potrzebny jest otwarty umysł. Często mówi się, że bramkarze „mają swój świat”, w rzeczywistości jednak to inteligentni ludzie, którzy niejednokrotnie są na boisku „drugim trenerem”, jeśli chodzi o grę defensywną drużyny.

Obrona bramki przed zamierzonymi strzałami przeciwnika, kierowanie grą obrony oraz rozpoczynanie akcji ofensywnych – właśnie te aspekty wyznaczają główne cele pracy bramkarzy. Specyfika ich gry i stawiane przed nimi zadania wymagają oddzielnej analizy i stosowania specjalistycznego procesu szkolenia. Skuteczność gry bramkarza zależna jest nie tylko od jego sprawności i umiejętności, ale i od przemyślanej gry obrońców oraz poziomu prezentowanego przez przeciwnika.

Bramkarz piłki nożnej musi spełniać wiele zadań techniczno-taktycznych oraz sprawnie poruszać się tak w bramce, jak na przedpolu. O jego skuteczności decydują przede wszystkim wysokie dyspozycje szybkościowo-siłowe uzewnętrzniające się w złożonych koordynacyjnie zadaniach ruchowych. Od zawodnika grającego na tej pozycji wymaga się specyficznych cech charakteru wyróżniających go na tle reszty kolegów z zespołu oraz zdolności i umiejętności motorycznych. Szczególnie potrzebna jest mu szybkość reakcji, start i krótki bieg. Aby sprostać wszystkim tym wymaganiom, golkiper musi charakteryzować się odpowiednimi warunkami fizycznymi, motorycznymi oraz psychicznymi.

Równie ważną cechą każdego bramkarza jest przekonanie o własnej wartości. Pewność siebie to w tym fachu podstawa. Kto bowiem zaufa golkiperowi, który nie radzi sobie z presją, puszcza „babole” i nie jest odpowiednio skoncentrowany? – Żeby odnaleźć się na poziomie piłki profesjonalnej, która wiąże się ze stresem, trzeba być odpornym na krytykę. Dziś zawodnik na tej pozycji poddawany jest tak szczegółowej analizie, że każda jego decyzja, reakcja czy interwencja rozkładana jest na czynniki pierwsze – przekonuje Andrzej Dawidziuk, koordynator szkolenia bramkarzy i kształcenia trenerów bramkarzy w Polskim Związku Piłki Nożnej. Jako przykład podaje spotkanie Ligi Mistrzów: – Przypadek dotyczy meczu w fazie grupowej tych rozgrywek. Otóż, jeden z bramkarzy instynktownie obronił futbolówkę i wybił ją przed siebie. No i rozpoczęła się dyskusja wśród ekspertów. Jedni obarczali winą bramkarza. Drudzy z kolei zachwycali się jego fantastyczną paradą. „Zdążył wstać i obronić, a to coś wielkiego” – argumentowali. Potem dyskusja przenosi się do mediów społecznościowych. Tam zawodnicy widzą różne wpisy i nawet jeśli nie popełnili błędu, to i tak odpowiedzialność spada na nich. Muszą udźwignąć ten ciężar. Będąc bramkarzem, nie możesz za dużo analizować i roztrząsać konkretnej sytuacji. Zbyt długie rozpamiętywanie nieudanego zagrania prowadzi do kolejnego błędu. Wtedy już nie skupisz się na obronie, będziesz tylko chciał uniknąć pomyłki.

Specyfika pozycji bramkarza wymaga odpowiedniego przebiegu informacji, które realizowane są przez procesy myślenia. Procesy te odgrywają dużą role w wyborze zachowań podejmowanych przez golkiperów podczas gry. Zdolności bramkarza wyrażają się w jego postępowaniach, a posiadane doświadczenie, wysokie umiejętności gry i gotowość w podejmowaniu ryzyka potęgują je, wpływając na skuteczność. Jedną z zasadniczych ról zawodnika na tej pozycji jest organizacja gry ofensywnej swojej drużyny. Regulacje związane z przepisem o podaniu od swojego zawodnika oraz ograniczony czas trzymania piłki w rękach zobligowały bramkarzy do podniesienia swoich umiejętności technicznych, a mianowicie panowania nad piłką obiema nogami. To bramkarz jako pierwszy zawodnik w drużynie bardzo często rozpoczyna atak, dlatego zaraz po przejęciu piłki musi bardzo szybko zorientować się w sytuacji meczowej, przeanalizować ustawienie swoich zawodników i wybrać właściwy sposób zagrania. Dokładne zagranie do obrońców czy zawodników drugiej linii, a nawet do napastnika, przy wysuniętej obronie przeciwnika, tworzy szansę zdobycia bramki. Warunkiem realizacji takiej decyzji jest umiejętność dostosowania podania do sytuacji i odległości. Użycie odpowiedniej siły oraz zdolność jej różnicowania jest kolejnym warunkiem powodzenia tych działań w ataku.

Pozycja bramkarza wymaga nie tylko specyficznych umiejętności technicznych, taktycznych, motorycznych, ale i psychologicznych. Dotyczy to m.in zdolności radzenia sobie ze stresem i presją, zarządzania własnymi emocjami czy koncentracją. Pod względem wymagań mentalnych pozycja bramkarza jest być może najtrudniejszą. Główne aspekty psychologii, do których należy odnosić się w procesie treningowym, to: budowanie pewności siebie, polepszanie koncentracji, radzenie sobie z konkurencją, błędami i krytyką oraz praca nad wyobraźnią.

Bramkarz to ostatnia nadzieja zespołu. Obrońca, który popełni błąd nadal może liczyć, że bramkarz nie dopuści do straty bramki. Ten z kolei nie może już „przesunąć” odpowiedzialności dalej. Jeśli zawodnikowi drużyny przeciwnej uda się pokonać bramkarza, to nie ma już szans na skuteczną obronę. To dla bramkarza dodatkowe obciążenie, gdyż cały czas towarzyszy mu świadomość, że jeśli jemu się nie uda, to pomóc może już tylko łut szczęścia (np. gdy piłka trafia w poprzeczkę). Presję dodatkowo wzmacnia ocena, która wydawana jest przez pryzmat błędów. Bramkarze zazwyczaj nie zajmują miejsca na świeczniku, nie grają na boisku tzw. pierwszych skrzypiec, nie strzelają goli. Bywa i tak, że przez cały mecz poświęca się im niewiele uwagi. Chyba, że popełnią błąd. Wtedy cała uwaga skierowana zostaje na nich. Czasem nawet świetne zagrania nie są zapamiętywane tak dobrze, jak spektakularne gafy.

Należy pamiętać, że błędy zdarzają się wszystkim – także bramkarzowi. W sporcie nie sposób ich uniknąć, a często mecz wygrywa ten, kto popełni ich mniej. Jeden błąd zwykle nie przekreśla całego meczu. W końcu, dopóki piłka w grze, wszystko może się zdarzyć. Łatwo to powiedzieć, patrząc na wszystko z boku. Dlatego tak ważna dla bramkarza jest umiejętność radzenia sobie z popełnionymi błędami. Każdy je popełnia, ale ważne jest to, w jaki sposób sobie z nimi radzi. Odpowiedni temperament jest w tym zakresie głównym atutem najlepszych bramkarzy.

Wymagania stawiane najlepszym bramkarzom są bardzo wysokie i dlatego ich trening musi być tak zaplanowany, aby ćwiczyć wszystkie sytuacje, jakie potencjalnie mogą wystąpić w czasie gry. W reakcji na błąd bramkarz może zachować się w różny sposób. Może na przykład stracić pewność siebie. W takiej sytuacji przeciwnik będzie usilnie starał się wykorzystać jego niepokój, a kolegom z drużyny może udzielić się zwątpienie w jego umiejętności. Starając się za wszelką cenę zrekompensować swój błąd bramkarz może zbyt pochopnie angażować się w sytuacje naznaczone wysokim ryzykiem. Często zbyt wysokim. Najlepiej byłoby pozostać spokojnym i nie tracić koncentracji. Pozwala to na dalsze skupienie na grze i niedopuszczenie do tego, aby pomyłka miał wpływ na dalszą postawę w meczu.

Istotne jest, by bramkarz nie rozpamiętywał nieudanych akcji, tylko skupił się na tym, co w danej chwili dzieje się na boisku. Po straconej bramce gra toczy się dalej, a golkiper musi natychmiast ponownie skoncentrować się na swoich zadaniach. Zdolność ludzkiej koncentracji jest ograniczona. Mamy określoną jej ilość, którą dzielimy między różne zadania. Kiedy wykonujemy dwie czynności jednocześnie, tak naprawdę żadnej z nich nie zrealizujemy na 100 procent. Jeśli zatem bramkarz po straconej bramce cały czas rozpamiętuje tę sytuację, to mniej zasobów może przeznaczyć na koncentrację na tym, co dzieje się boisku i na realizację swoich zadań.

Dla bramkarza niesamowicie ważny jest trening umiejętności psychomotorycznych. Receptory ruchu znajdują się na peryferycznych częściach ludzkiego pola widzenia, co pozwala dostrzec ruch nawet kątem oka. Koncentracja w znacznej mierze decyduje o tym, czy bramkarz będzie w stanie dostrzec nawet najsubtelniejsze wskazówki dotyczące innych zawodników oraz zareagować na nie wystarczająco szybko. Dlatego trening skupienia uwagi to jeden z ważniejszych aspektów rozwoju bramkarza. Odpowiednie wykorzystanie koncentracji to także umiejętność nagromadzenia i rozluźnienia uwagi. Bramkarz nie jest w stanie utrzymać maksymalnego skupienia przez 90 minut. Według badań jesteśmy w stanie maksymalnie skoncentrować się na jednym zadaniu przez około kwadrans. Przedłużona koncentracja to dla nas wysiłek porównywalny do fizycznego. Jeśli będziemy musieli przez długi czas utrzymać maksymalną koncentrację, zaczniemy odczuwać zmęczenie. Dlatego bramkarz musi nauczyć się szybko przechodzić między stanami maksymalnego skupienia i rozluźnienia. 

Praca nad stworzeniem prawidłowego przekonania, że jeden błąd nie przekreśla całego meczu, sezonu czy kariery to jeden z obszarów, w jakim bramkarzowi może pomóc psycholog sportu. Każdy z nas posiada pewne założenia, w które bezwarunkowo wierzy. Często bywają one niezgodne z rzeczywistością. Ale zazwyczaj ich nie kwestionujemy, nie poddajemy racjonalnej analizie, która pozwoliłaby na weryfikację ich prawdziwości. Towarzyszą nam one na co dzień i jesteśmy przekonani, że są prawdziwe. Praca z psychologiem pozwala na odkrycie, podważenie i weryfikację tych przekonań, a w konsekwencji na ich zmianę na bardziej adaptacyjne.

To, w jaki sposób bramkarz zachowuje się na boisku będzie wpływało na zachowanie całego zespołu. Opanowany i spokojny bramkarz daje pozostałym zawodnikom pewność, że nawet jeśli oni popełnią błąd, to jeszcze nie wszystko stracone. Za nimi cały czas jest ktoś, kto zrobi wszystko, by nie dopuścić do straty bramki. Taka świadomość daje zespołowi niesamowitą pewność siebie. Każdy z nas czuje się pewniej, gdy wie, że może liczyć na kogoś, kto nas wesprze w trudnym momencie. Nie inaczej jest w przypadku meczu piłkarskiego, podczas którego takim wsparciem jest właśnie golkiper.

On sam także potrzebuje poczucia bezpieczeństwa. Lata gry i zbierania doświadczeń pomagają mu wykształcić piłkarskie wyczucie. To taki sportowy instynkt, który sprawia, że zawodnik wie, co ma robić. Co więcej, jest to dla niego całkowicie automatyczne, a w sporcie dąży się do tego, by jak najwięcej ruchów wykonywać właśnie w ten sposób – bez udziału świadomej kontroli. Dłuższe przerwy w grze sprawiają jednak, że zawodnik traci to wyczucie. Jak sobie z tym radzić? Niezłym rozwiązaniem może być samo wyobrażanie sobie danych ruchów. Badania wskazują, że w mózgu aktywują się wówczas te same obszary, co podczas realnego poruszania się.

Nawet w przypadku braku gry spowodowanym kontuzją czy po prostu przegraną rywalizacją o miejsce w składzie, od bramkarza wymaga się ciągłej gotowości do wejścia na boisko i zaprezentowania pełni swoich umiejętności. Tutaj szczególnie ważna jest zdolność utrzymania wysokiej motywacji oraz gotowości meczowej, a także cierpliwości i podtrzymywania pewności siebie.

***

Autorem tekstu jest Robert Mazanek – trener monitorujący w Programie Certyfikacji PZPN dla szkółek piłkarskich, mogący pochwalić się licencją UEFA A oraz statusem trenera edukatora PZPN. W swojej trwającej od 1992 roku karierze szkoleniowej prowadził krakowskie zespoły: KS Cracovia, MKS Cracovia, Garbarnię oraz WOSSP.

Przeczytaj również inne teksty z cyklu „Trener radzi”:

Co daje gra na małym boisku? ( LINK )

Jak angażować rodziców w proces treningowy? ( LINK )

Skuteczne nauczanie w piłce młodzieżowej ( LINK )

Jak zostać profesjonalnym piłkarzem? ( LINK )

Jak rozwijać kreatywnych zawodników? ( LINK )