Niedożywienie. Czym jest? Jak się objawia? W jaki sposób je leczyć?
06.09.2023Niedożywienie to nie jest stan związany wyłącznie ze skrajnym wychudzeniem. Choć może to dziwić, niedożywienie diagnozuje się także u osób z nadwagą i otyłością. Przyczyną nie jest bowiem wyłącznie niedostateczna liczba dostarczanych kalorii, a przede wszystkim niedobór różnych składników odżywczych. Jak objawia się niedożywienie? Jak się je leczy?
Spis treści:
- Co to jest niedożywienie?
- Jak rozpoznać objawy niedożywienia?
- Jakie są najczęstsze przyczyny niedożywienia?
- Jak leczyć niedożywienie?
- Niedożywienie a dieta – co powinien zawierać jadłospis osoby cierpiącej na niedożywienie?
- Jakie suplementy diety warto stosować w niedożywieniu?
Co to jest niedożywienie?
Jako niedożywienie rozumie się stan, gdy organizm nie otrzymuje dostatecznej ilości niektórych składników odżywczych – zbyt małą do jego prawidłowego funkcjonowania. Według definicji do niedożywienia prowadzi brak spożywania określonych substancji żywieniowych lub brak ich wchłaniania, co przyczynia się do stopniowej zmiany składu ciała, a także do upośledzenia umysłowej i fizycznej funkcji organizmu. U osób chorych stan niedożywienia utrudnia proces leczenia, wydłuża okres rekonwalescencji i powrotu do zdrowia. Kluczowe jest zrozumienie, że niedożywienie może dotyczyć zarówno osób wychudzonych, jak i osób z nadwagą i otyłością.
Wyróżnia się niedożywienie ilościowe i jakościowe. Niedożywienie ilościowe spowodowane jest spożywaniem zbyt małej ilości jedzenia. Niedożywienie jakościowe rozpoznaje się u osób, które mimo tego, że jedzą dużo, spożywają jedzenie wysokokaloryczne o niskiej zawartości mikro- i makroskładników (bardzo często są to osoby z nadwagą lub otyłością). Co więcej, ten typ niedożywienia może być związany z zaburzonym wchłanianiem lub nasilonym wydalaniem składników odżywczych.
Stosuje się też podział na trzy podstawowe rodzaje niedożywienia: białkowo-energetyczne (marasmus), białkowe (kwashiorkor) oraz niedożywienie mieszane. Niedożywienie typu marasmus, czyli niedobór białka i kalorii, zwykle pojawia się u osób w podeszłym wieku, osób po urazach i operacjach, osób głodujących. Niedożywienie typu kwashiorkor (niedożywienie stresowe) to niedobór jakościowy lub ilościowy protein, któremu często towarzyszy niedobór witamin i składników mineralnych, zazwyczaj rozwija się bardzo szybko. Diagnozuje się je głównie u osób otyłych i pacjentów przebywających na oddziale intensywnej terapii. Niedożywienie typu mieszanego łączy w sobie cechy niedożywienia typu marasmus i kwashiorkor, występuje przede wszystkim u osób wyniszczonych i u pacjentów onkologicznych.
Jeśli zostaną rozpoznane objawy niedożywienia, należy jak najszybciej rozpocząć działania mające na celu uzupełnienie niedoborów składników pokarmowych. Jest to niezwykle ważne, gdyż skutki niedożywienia mogą być groźne – zostaje upośledzona odporność organizmu, rośnie ryzyko infekcji, może dojść do stłuszczenia wątroby, zaniku śluzówki jelita, zaburzenia pracy serca i ośrodkowego układu nerwowego. Równocześnie stan niedożywienia utrudnia leczenie chorób i urazów, a także negatywnie wpływa na proces zdrowienia organizmu. Skutki niedożywienia mogą być bardzo poważne z nieodwracalnymi uszkodzeniami wielu narządów i śmiercią włącznie.
Jak rozpoznać objawy niedożywienia?
Objawy niedożywienia są zróżnicowane, wiele zależy od tego, czego faktycznie organizmowi brakuje. Od razu trzeba przypomnieć, że nie w każdym przypadku dochodzi do spadku masy ciała oraz utraty tkanki tłuszczowej i mięśniowej. Do najczęstszych dolegliwości związanych ze stanem niedożywienia zalicza się uczucie ciągłego zmęczenia, uczucie zimna, senność, apatię, rozdrażnienie, złe samopoczucie. Pojawiają się psychiczne objawy niedożywienia takie jak zaburzenia koncentracji, zmiany osobowości, depresja, halucynacje. Ponadto skóra jest cienka i chłodna, zaburzony jest proces gojenia się ran, u kobiet może dojść do zatrzymania miesiączki. Zanik kosmków jelitowych prowadzi do zaburzenia trawienia oraz wchłaniania, co dodatkowo utrudnia przyswajanie dostarczanych wraz z jedzeniem witamin i minerałów.
Charakterystyczne fizyczne objawy niedożywienia typu marasmus to spadek siły mięśniowej, przedwczesne starzenie się skóry, spowolnienie wzrostu u dzieci, problemy z krążeniem, trawieniem i wchłanianiem pokarmów, nadmierna utrata włosów, obniżona temperatura ciała, spadek odporności. Niedożywienie białkowe objawia się zaś obrzękami (głównie kończyn dolnych), które wynikają z zaburzenia gospodarki wodno-elektrolitowej, powiększeniem ślinianek i wydalaniem dużej objętości moczu. Obserwować można również specyficzne dolegliwości bezpośrednio związane z konkretnymi niedoborami, przy niedoborze witaminy A będzie to kurza ślepota, witamin z grupy B – paraliże i zanik mięśni, witaminy D – osłabienie kości i rozwój osteoporozy, witaminy C – szkorbut, a żelaza – anemia.
Jakie są najczęstsze przyczyny niedożywienia?
Jako przyczyny niedożywiania wymienia się m.in. błędy żywieniowe. Problemy mogą pojawić się u osób, których dieta nie jest odpowiednio zbilansowana i zróżnicowana, brak w niej wartościowych produktów dostarczających w odpowiedniej ilości składników odżywczych. Niedożywienie często diagnozowane jest u osób na restrykcyjnych dietach, w tym u osób na diecie wegańskiej. Do rozwoju niedożywienia może prowadzić zmniejszone spożycie jedzenia wynikające z braku apetytu związanego np. z depresją, nudnościami i wymiotami (np. w przebiegu wielu chorób przewlekłych, zwłaszcza nowotworowych), trudnościami w jedzeniu, uzależnieniami i zaburzeniami świadomości.
Powszechnym problemem jest niedożywienie wynikające ze zwiększonego zapotrzebowania na składniki odżywcze u osób po urazach, oparzeniach, operacjach i u pacjentów z sepsą. Ponadto zaburzenia odżywiania (np. bulimia, anoreksja) stanowią częste przyczyny niedożywienia. Wśród schorzeń, które sprzyjają niedoborom składników odżywczych, są głównie choroby, które powodują nieprawidłowe przyswajanie i wchłanianie składników pokarmowych oraz ich nadmierną utratę, są to np. choroby zapalne układu pokarmowego, alergie, zespoły złego wchłaniania, celiakia, a także choroby układu sercowo-naczyniowego, choroby endokrynologiczne, neurologiczne, pasożytnicze, zakaźne.
Dodatkowo wskazuje się grupę czynników zwiększających ryzyko rozwoju niedożywienia, jest to m.in. trudna sytuacja ekonomiczna, niski status społeczny, niepełnosprawność, starość, samotność, przyjmowanie wielu leków, problemy z uzębieniem i trudności z żuciem, zaburzenia połykania. Do grupy osób szczególnie narażonych na niedożywienie zaliczane są osoby biedne, osoby starsze, osoby hospitalizowane, osoby w okresie rekonwalescencji, a ponadto dzieci, kobiety w ciąży i matki karmiące piersią.
Jak leczyć niedożywienie?
Leczenie niedożywienia polega głównie na modyfikowaniu sposobu żywienia. Dieta przy niedożywieniu powinna realizować zwiększone zapotrzebowanie na substancje odżywcze, przy czym jej zasady muszą uwzględnić wszystkie kwestie – istniejące choroby i zaburzenia pracy narządów i układów. Zmiany w odżywianiu powinny mieć zarówno charakter jakościowy, jak i ilościowy. Ze względu na zagrożenie dla zdrowia leczenie niedożywienia musi być prowadzone pod opieką lekarza, w skrajnych przypadkach konieczna jest natychmiastowa hospitalizacja.
Każdy pacjent z niedożywieniem wymaga indywidualnego podejścia. Postępowanie jest uzależnione od przyczyny niedożywienia oraz jego rodzaju. Zwykle rekomenduje się zwiększenie ilości przyjmowanych pokarmów i stosowanie produktów o wysokiej gęstości odżywczej, czyli takich, które w niewielkiej objętości dostarczają dużej ilości składników odżywczych. Trzeba pamiętać, że u niektórych osób z zaburzeniami połykania i żucia pokarmy powinny mieć konsystencję półpłynną lub płynną. Nierzadko lekarze zalecają żywność specjalnego przeznaczenia medycznego typu nutridrink. Takie preparaty na niedożywienie można stosować jako uzupełnienie diety lub jako jedyne źródło pożywienia. Oczywiście nie u każdego pacjenta w grę wchodzi tradycyjne spożywanie posiłków, wówczas wprowadzane jest żywienie dojelitowe lub dożylne.
Niedożywienie a dieta – co powinien zawierać jadłospis osoby cierpiącej na niedożywienie?
Dieta przy niedożywieniu musi być odpowiednio dostosowana – zarówno w kwestii wartości kalorycznej, zawartości składników pokarmowych, jak i konsystencji posiłków. Konsultacja z dietetykiem, który ma doświadczenie w żywieniu klinicznym, jest obowiązkowa! Jeśli chodzi o ogólne zasady dietetyczne dla osób z niedożywieniem, to kluczowa jest zdrowa żywność. Niedozwolone są produkty wysoko przetworzone i pozbawione wartości odżywczej oraz dania ciężkostrawne. Przede wszystkim wskazane są produkty wysokokaloryczne i produkty o wysokiej zawartości białka – najlepiej pochodzenia zwierzęcego (np. chude mięso i chudy nabiał).
Jakie suplementy diety warto stosować w niedożywieniu?
Leczenie niedożywienia warto wspomagać odpowiednio dobraną suplementacją. W pierwszej kolejności pomocny będzie wspomniany już nutridrink, czyli płynny preparat o niewielkiej objętości, wysokoenergetyczny i wysokobiałkowy, zawierający m.in. kompozycję witamin, minerałów i pierwiastków śladowych. Na rynku dostępne są preparaty na niedożywienie różniące się smakami i zawartością poszczególnych składników. Jeśli chodzi o dodatkową suplementację, to kluczowe są wyniki badań. Zwykle suplementy diety w niedożywieniu są wskazane przy niedoborach poszczególnych witamin i minerałów lub jako wsparcie w realizowaniu zwiększonego zapotrzebowania na te składniki.
Niedożywienie to poważny problem nie tylko w biednych krajach, bardzo często występuje także w krajach rozwiniętych. Stanowi ono realne zagrożenie dla zdrowia i życia. Osoby, które są narażone na rozwój niedożywienia, m.in. osoby po urazach i osoby starsze, powinny w szczególny sposób dbać o dostarczanie organizmowi wszystkich składników odżywczych w odpowiednich ilościach.
