Osobowość Schizoidalna, a typ samotniczy. Izolacja, samotność, co jest normą?

—Autorka: Magdalena Wiśniewska

Ja lubię być Sam/a!

Jesteś typem samotnika? Lubisz spędzać czas tylko w swoim towarzystwie? Wolisz samemu wyjście do kina, restauracji, czy pojechać w góry, niż w gronie znajomych?
W porządku, nie ma w tym nic złego. To, że dostrzegasz wiele przyjemności w niezależnych aktywnościach w żadnym wypadku nie wskazuje na schizoidalne zaburzenie osobowości. Każdy czasem potrzebuje pobyć sam, a niektórzy mają to wpisane w swoją codzienność. Jako ludzie jesteśmy różni, mamy swoje preferencje, gusta i opinie i to jest jak najbardziej OK.
Jednak warto uważać, bo samotność jest naprawdę niezdrowa.

Pojedyncza cecha nie równa się zaburzeniu

Nawet, jeżeli znajdziesz w poniższym opisie podobieństwa do Twojego sposobu myślenia, odczuwania lub zachowania to pamiętaj, że pojedyncza cecha nie jest podstawą diagnozy. Aby mówić o zaburzeniu osobowości osoba musi przejawiać względnie trwały, nieprzystosowawczy sposób:

zachowywania się,
wyrażania emocji,
kontroli impulsów,
myślenia o sobie samym oraz o świecie,

który powoduje trudności w:

relacjach społecznych,
zawodowych,
zdrowiu,
oraz innych ważnych obszarach funkcjonowania.

Trwały, nieprzystosowawczy wzorzec

Oznacza to, że aby mówić o zaburzeniu osobowości, osoba przejawia trwały wzorzec nieprzystosowawczych wewnętrznych przeżyć i zachowań, które występują w wielu sytuacjach społecznych i indywidualnych, a nie odnoszą się do pojedynczego epizodu, sytuacji, czy też jakiegoś bodźca wyzwalającego. Czasem zdarzają się sytuacje, kiedy opisujemy zachowanie konkretnej osoby poniższym stwierdzeniem:
„To jak on/ ona się zachował/a, to do niego/ niej niepodobne. Jak tak mógł/ mogła to zrobić.”
Oznacza to, że dana osoba przejawia na co dzień inny, trwały wzorzec osobowości, od zaprezentowanego zachowania. Jej reakcja całkowicie odbiegła od jej standardowych zachowań.

Nie przystaje do naszego wzorca kulturowego

Kiedy mówimy o trwałym, nieprzystosowawczym wzorcu zachowań- przyjmujemy za „normę”, że dana osoba na co dzień przejawia zachowania, myśli i emocje, które nie są społecznie i kulturowo akceptowane i oczekiwane, a nie
w pojedynczej sytuacji, jak w opisanym przykładzie. Osoba z silnym zaburzeniem osobowości w prawie każdej relacji wzbudza mieszane lub negatywne uczucia u osób, z którymi przebywa. Te zachowania utrudniają jej funkcjonowanie w świecie i mogą sprawić, że odczuwa cierpienie.

Czuje że coś ze mną nie tak

W najnowszej klasyfikacji ICD oceniamy również nasilenie zaburzenia osobowości, inaczej więc będzie zachowywać się osoba z lekkim a inaczej taka z silnym. Zwykle trudno postawić adekwatną diagnozę sobie samodzielnie, choć wiele osób “czuje gdzie dzwoni” i nie myli się w tym. Również specjalista potrzebuje do tego specjalnych narzędzi, diagnozy stawiane na oko nie mają mocy diagnostycznej.

Kryteria Diagnostyczne

Poniżej przedstawiam kryteria diagnostyczne do diagnozy osobowości schizoidalnej według:

Międzynarodowej Klasyfikacji Zaburzeń Psychicznych i Zaburzeń Zachowania IDC-10;
Klasyfikacji Zaburzeń Psychicznych Amerykańskiego Towarzystwa Psychiatrycznego DSM-IV.

Osobowość Schizoidalna, kryteria diagnostyczne według ICD-10

Osobowość schizoidalna charakteryzuje się:

brakiem lub podejmowaniem znikomym działań służących przyjemności;
Chłodem emocjonalnym, wycofaniem się lub spłyceniem uczuciowości;
Ograniczoną zdolnością wyrażaniam przyjaznych, ciepłych uczuć lub gniewu wobec innych;
Niezainteresowanie zarówno pochwałami, jak i krytyką;
Słabe zainteresowanie doświadczeniami seksualnymi z innymi osobami;
Prawie stałą preferencja do samotnictwa;
Silne pochłonięcie fantazjowaniem i introspekcją;
Brak bliskich przyjaciół lub zaufanych związków (lub co najwyżej pojedyncze) oraz brak potrzeby takich związków z ludźmi;
Wyraźna niewrażliwość wobec obowiązujących norm i konsekwencji społecznych.

Kryteria Diagnostyczne w klasyfikacji DSM-IV

W klasyfikacji DSM-IV wymienia się trzy wiązki zaburzeń osobowości, A, B i C. Zaburzenie osobowości schizoidalnej wraz z zaburzeniem osobowości schizotypowej i paranoicznej należy do grupy A. Zostały one ujęte w jedną kategorię, gdyż każde z powyższych zaburzeń osobowości cechuje się ekscentrycznością idei i zachowań. Osoby z zaburzeniami osobowości z grupy A mają upośledzoną zdolność tworzenia związków społecznych, często są odbierane przez otoczenie jako dziwaczne, ekscentryczne, niezrozumiane. Aktualnie odchodzi się od takiego, kategorialnego ujmowania zaburzeń osobowości i skupia się na konkretnych, pojedynczych cechach, tworząc profile. Jednak dopóki nie mamy do tego adekwatnych narzędzi diagnostycznych będziemy w etapie przejściowym.

Osobowość Schizoidalna według DSM-IV

Schizoidalne zaburzenie osobowości to utrwalony wzorzec wycofania z relacji społecznych wraz z ograniczonym zakresem ekspresji emocjonalnej w sytuacjach interpersonalnych, który pojawia się we wczesnej dorosłości i ujawnia w różnych kontekstach, na co wskazują co najmniej cztery spośród następujących kryteriów:

jednostka nie pragnie bliskich relacji z innymi ludźmi, ani nie znajduje w nich przyjemności, co dotyczy także relacji rodzinnych;
niemal zawsze wybiera zajęcia w samotności;
przejawia niewielkie, o ile w ogóle jakiekolwiek zainteresowanie doświadczeniami seksualnymi z inną osobą;
niewiele zajęć sprawia jej przyjemność, o ile w ogóle ją znajduje;
nie ma bliskich przyjaciół, ani powierników poza krewnymi pierwszego stopnia;
sprawia wrażenie obojętnej na pochwały i krytykę ze strony innych;
objawia chłód emocjonalny, spłycenie uczuciowości lub wycofanie emocjonalne.

Powszechność występowania zaburzenia

Zaburzenie osobowości schizoidalnej nie jest bardzo powszechne, wynosi od 1.7-2.8% ludności. Znacznie częściej jest diagnozowane u mężczyzn, niż u kobiet.

Zdrowy typ osobowości schizoidalnej- „Pustelnik”, „Typ samotniczy” (Oldham, Morris)

„Typ samotniczy” to zdrowy typ osobowości schizoidalnej. Osoba przejawiająca taki wzorzec zachowania, myślenia i funkcjonowania jest samowystarczalne. Potrafi sama zaspokoić swoje potrzeby. Nie potrzebuje obecności innych do utrzymania swojego dobrego samopoczucia, nie ma potrzeby dzielenia się swoimi doświadczeniami
i przeżyciami. Nie potrzebują wsparcia, ani pozytywnych wzmocnień. Czuje się dobrze sama ze sobą. W niezależnych aktywnościach znajdują najwięcej przyjemności.

Paradoksalnie osoba o typie samotnika, nigdy nie czuje się samotna. Jak pisze Oldham i Morris, typ samotniczy, po prostu nie ma potrzeby, by inni chronili ją przed nudą lub potwierdzali jej samoocenę. Samodzielnie potrafi oceniać swoje postępowanie.

Typ samotniczy i Relacje z innymi

Osoba przejawiająca ten typ osobowości nie potrafi zrozumieć dlaczego inne osoby tak bardzo chcą podejmować wspólne aktywności: jak wyjście do kina, teatru, restauracji, czy zajęcia fitness. Dla niej nie tylko nie ma to znaczenia, a nawet preferuje wyjście bez towarzystwa. Mimo swoich niewielkich potrzeb towarzyskich i preferencji spędzania czasu samotnie, nie izolują się od otoczenia. W jej bliskim kręgu co prawda nie ma wielu osób, z którymi utrzymuje kontakty towarzyskie, jednak nie jest całkowicie odizolowana. Utrzymuje kontakty ze znajomymi, chodź nie jest to kontakt głęboki. Zazwyczaj jest on podtrzymywany przez tą drugą osobę.

Zachowanie osoby o typie samotniczym wynika z jej braku lub niewielkich potrzeb do utrzymywania kontaktów towarzyskich. Z uwagi na to, że sama nie ma takich potrzeb i przejawia niewielką reaktywność emocjonalną, nie rozumie dlaczego innym tak bardzo na tym zależy. Kiedy osoby z otoczenia reagują emocjonalnie próbując nakłonić osobę o typie samotniczym do odkrycia swoich uczuć i pokazania swojego zaangażowania, osoba o typie pustelniczym doznaje stresu i jeszcze bardziej zamykają się w sobie, wycofując się z relacji, bo nie jest w stanie dać od siebie więcej. Można to porównać do tego, że trudno osobie, która nigdy nie była głodna wyobrazić sobie jak to jest. Osoba
o tym typie może się starać to zrozumieć, ale jest to niebywale trudne.

Typ samotniczy i Relacje intymne

Kiedy typ osobowości samotniczej jest bardzo dominujący i nasilony, zazwyczaj taka osoba nie wchodzi w związki uczuciowe, nie zawiera małżeństwa, ani przyjaźni. Jednak jeżeli typ osobowości pustelniczej nie jest tak bardzo widoczny, osoby go przejawiające, tworzą intymne, trwałe relacje. Nie mniej jednak nawet, jeżeli są z kimś w stałym związku, mają silną potrzebę manifestować swoją indywidualność i spędzać dużo czasu w samotności. To jest ich natura. Najlepiej czują się więc, kiedy partner lub partnerka, z którym/ którą tworzą związek szanuje jego/ jej silną potrzebę autonomii, niezależności i indywidualności. W innym wypadku zdarza się, że taka osoba zmuszona jest odejść, gdyż nie jest w stanie dać partnerowi/ partnerce tego czego on/ ona oczekuje i czuje się pod presją. Jeżeli jednak nie oczekuje się od takiej osoby emocjonalnych uniesień, ani prowadzenia bogatego życia towarzyskiego, związek może okazać się trwały. Osoba, która decyduje się na relacje z osobą o osobowości pustelniczej nie powinna odbierać personalnie tego, że partner lub partnerka są emocjonalnie zdystansowani. Osoby o tym typie osobowości mają ogromne trudności w rozpoznaniu cudzych uczuć i odpowiednim reagowaniu na postawy emocjonalne partnera. Nie oznacza to jednak, że takiej osobie nie zależy. Wręcz przeciwnie stara się ona najlepiej jak potrafi i nie robi tego celowo.

Typ samotniczy i życie seksualne

Osoba o typie samotniczym nie jest bardzo namiętna. Potrafi cieszyć się z aktywności seksualnej, ale potrafi też być bardzo powściągliwa. Pasywność i aktywność seksualna zależy od stopnia nasilenia tego typu osobowości. Kiedy osoba przejawia typ osobowości samotniczej o nasilonym charakterze, jest powściągliwa i sama potrafi zaspokoić swoje potrzeby. Kiedy natomiast tworzy relacje, jej partner/ partnerka, nie cierpi z powodu braku aktywności seksualnej. Osoba o typie samotniczym potrafi czerpać przyjemność z aktów seksualnych, jednak nie jest on pełen silnych, emocjonalnych uniesień.

Osoba o typie samotniczym stworzy udany związek z osobą tolerancyjną, wyrozumiałą, o niskich potrzebach emocjonalnych i seksualnych.

Typ samotniczy i Życie zawodowe

Osoba o typie samotniczym będzie wybierać zawody, w których współpraca z innymi jest ograniczona do minimum lub nie ma jej wcale. Nie lubi pracować w zespole, chodź jej wkład w funkcjonowanie firmy, czy instytucji może być nieoceniony. Osoby o typie samotniczym mogą być bardzo zaangażowane i utalentowane, kiedy oddają się swojej pasji. Jako osoby wolne od emocji potrafią skupić się na realizacji zadań. Oddani swojej pracy w samotności potrafią osiągać sukcesy jako uczony, intelektualista, programista, twórca muzyki, poeta itp.

Typ samotniczy, a zaburzenie osobowości

Jak odróżnić normę- typ samotniczy od zaburzenia osobowości schizoidalnej? (Millon, Davis)

Norma, a zaburzenie to pewnego rodzaju krańce kontinuum, pomiędzy którymi jest siła natężenia. Przedmiotem, który mógłby zobrazować natężenie zaburzenia i normy jest termometr. Im cieplej tym bliżej zaburzenia, im zimniej tym bliżej normy. Jako osoby balansujemy pomiędzy stopniami ciepła i zimna. Poniżej opisuję skalę nasilenia między normą, a zaburzeniem osobowości schizoidalnej.

Kontinuum- skala nasilenia:

A) Cieszenie się samotnością-> Preferowanie samotności-> Brak kontaktów społecznych

To co odróżnia osoby z zaburzeniem osobowości schizoidalnej od zdrowej osobowości typu samotniczego jest nasilenie danego zachowania, odczuwania, myślenia. Powyższe kryteria ujęte zarówno w DSM-IV jak i ICD-10 można rozpatrywać na „skali nasilenia”.
Każdy z Nas ma czasami ochotę zamknąć się w pokoju, wyjechać na Mazury, uciec od otaczających Nas ludzi, otoczenia i delektować się ciszą i spokojem. Dla osoby, która ma osobowość pustelniczą takie uczucie pojawia się codziennie. Ma ona potrzebę spędzać czas sama i oddawać się lubianym przez siebie aktywnością. Z kolei osoba z zaburzeniem osobowości schizoidalnej w ogóle nie lubi spędzać czasu z ludźmi. Cały czas chce być sama, nie chce mieć żadnych kontaktów z otoczeniem, nawet z rodziną. Jeżeli utrzymuje kontakt z krewnymi pierwszego stopnia, to robi to tylko dlatego, że oni się z nią kontaktują. Osoba z zaburzeniem osobowości schizoidalnej potrafi przeprowadzić się do innego miasta i poinformować o tym swoich krewnych po kilku miesiącach, jak się z nią skontaktują.

B) Ekstrawertyk -> Introwertyk -> Izolacja społeczna

Jako ludzie mamy swoje preferencje. Są zajęcia, które lubimy wykonywać sami oraz takie, które lubimy robić z innymi. W zależności, czy jesteśmy bardziej introwertyczni, czy ekstrawertyczni przeważają u nas jedne bądź drugie preferencje. Typ osobowości samotniczy jest bardziej introwertyczny dlatego znacznie bardziej preferuje podejmować aktywności samodzielnie. Pomimo tego, że preferuje samotność, potrafi przedłożyć swój komfort i spokój z nią związany nad towarzystwo i bliskość na przykład w relacji z swoim partnerem/ partnerką. Z kolei osoba z zaburzeniem osobowości schizoidalnej zawsze wybiera aktywności, która zapewnia jej izolację społeczną.

C) Potrzeby seksualne -> Niskie potrzeby seksualne -> Brak zainteresowania aktywnością seksualną

Jako ludzie mamy różne nasilenie potrzeb seksualnych. W zależności od temperamentu potrzeby te są mniej lub bardziej intensywne, jednak każda zdrowa, dorosła osoba takie potrzeby wykazuje. W przypadku osób o typie samotniczym, te potrzeby są mniejsze. Cechuje ją duża powściągliwość. Natomiast osoby z zaburzeniami osobowości schizoidalnej w ogóle nie wykazują zainteresowania aktywnością seksualną.

D) Łatwo odczuwa przyjemność -> Określone czynności sprawiają przyjemność -> Brak lub niewielki stopień odczuwania przyjemności

Jako ludzie różnimy się stopniem odczuwania przyjemności. Są osoby, które podczas wielu aktywności mogą odczuwać przyjemność i czerpać radość z życia. W przypadku osób o typie samotniczym są to zazwyczaj czynności, hobby, które wykonuje sama. Wtedy czuje pasje i jest pochłonięta tym co robi. Z kolei osoby z zaburzeniem osobowości schizoidalnej mają ogromną trudność w odczuwaniu emocji i tym samym większość podejmowanych przez nich aktywności nie wzbudza w nich żadnych silniejszych uczuć, przyjemności, czy spełnienia.

E) Bogate życie towarzyskie -> Zawężony krąg znajomych i bliskich -> Brak znajomych

Każdy z Nas ma w swoim kręgu lub zna osoby, które uwielbiają spędzać czas z innymi ludźmi, którzy nieustannie poznają nowe osoby, chodzą na wiele imprez i spotkań towarzyskich. Potrafią z łatwością nawiązywać nowe relacje i widać, że sprawia im to ogromną radość. Przynależą do wielu organizacji, grup towarzyskich, a ich krąg znajomych z dnia na dzień powiększa się. Większość osób ma stałe grono znajomych
i bliskich, jest otwarta na nowe znajomości i krąg ten w zależności od okoliczności powiększa się i zmniejsza. Relacje te w większości sytuacji przynoszą satysfakcję i osoby w nich będące mają chęć podtrzymywania ich, dbania o nie i mają potrzebę bycia w nich. Osoba o typie osobowości samotniczej ma znajomych i bliskich. Potrafi odczuwać przyjemność w przynależności do małych grup jednak nie lubi spotkań towarzyskich. Jej potrzeby społeczne są dużo mniejsze w porównaniu do reszty populacji. W trakcie dnia koniecznie musi mieć czas tylko dla siebie. Natomiast osoby z zaburzeniem osobowości schizoidalnej w ogóle nie utrzymują kontaktów społecznych, nie mają przyjaciół, powierników, ani partnera. Są całkowicie odizolowani. Kontaktują się z nimi tylko ich najbliżsi krewni- rodzice, rodzeństwo.

F) Branie pod uwagę opinii innych osób -> Nie przejmowanie się opinią innych -> Niewrażliwość na pochwałę, czy krytykę

Większość ludzi przejmuje się, a przynajmniej liczy z tym co mówią lub myślą na ich temat inne osoby, zwłaszcza bliskie. Dzieje się tak dlatego, że jako istoty społeczne, chcemy przynależeć do grupy, być jej częścią i zostać zaakceptowani. Z uwagi na to pod wpływem pochwały lub uzasadnionej, konstruktywnej informacji zwrotnej większość osób modyfikuje swoje działania, a przynajmniej stara się je zmienić na tyle na ile jest w stanie, by podtrzymać dobre relacje z innymi. W przypadku osób o typie samotniczym tendencja do bycia podatnym na pochwałę lub krytykę jest znacznie mniejsza. Osoby o tym typie osobowości z uwagi na mniejszą reaktywność emocjonalną nie przejmują się opinią innych i nie wpływa ona na ich samoocenę. Sami potrafią ocenić swoje postępowanie, jednak o ile wymaga tego relacja lub jest to konieczne z perspektywy zawodowej, potrafią przyjąć informację zwrotną z otoczenia i zmodyfikować swoje zachowanie. Osoba z zaburzeniem osobowości schizoidalnej jest niewrażliwa na pochwałę i krytykę. Nie potrafi zrozumieć czego inne osoby mogą od niej chcieć i dlaczego miałaby zmienić swoje zachowanie. Osoba taka jest jakby oderwana od świata, obowiązujących norm i zasad.

Terapia osoby z zaburzeniem osobowości schizoidalnej (Oldham, Morris)

Główną formą leczenia zaburzeń osobowości jest terapia indywidualna lub grupowa. Dzięki relacji terapeutycznej osoba może nabyć zdolności społecznych, które pozwolą jej lepiej radzić sobie w życiu zawodowym oraz prywatnym. W przypadku zaburzeń osobowości schizoidalnej, osoba może nauczyć się jak rozpoznawać emocje i reakcje emocjonalne innych osób oraz w jaki sposób może sobie z nimi radzić. Dzięki temu będzie mogła prowadzić bogatsze i bardziej spokojne życie i być mniej narażona na naciski i presję ze strony otoczenia oraz zmianę pracy. Będzie mogła też ochronić siebie przed wystąpieniem zaburzeń lękowych, czy epizodów psychotycznych, które często współwystępują z tym zaburzeniem osobowości.

Bibliografia

Theodore Millon, Roger Davis, Zaburzenia Osobowości we współczesnym świecie. Warszawa: Wydawnictwo Instytut Psychologii Zdrowia, 2005
John M. Oldham, Lois B. Morris, Twój psychologiczny autoportret. Dlaczego kochasz, myślisz, postępujesz właśnie tak. Warszawa: Wydawnictwo Jacek Santorski & Co Agencja Wydawnicza, 2007
Martin E.P. Seligman, Elaine F. Walker, David L. Rosenhan, Psychopatologia. Poznań: Wydawnictwo Zysk i S-ka, 2003
Prof. Dr hab. Stanisław Pużyński, Doc. dr. hab. Jacek Wciórka, Międzynarodowa Statystyczna Klasyfikacja Chorób i Problemów Zdrowotnych. Rewizja dziesiąta. Klasyfikacja zaburzeń psychicznych i zaburzeń zachowania w ICD-10. Opisy kliniczne i wskazówki diagnostyczne. Kraków – Warszawa: Uniwersyteckie Wydawnictwo Medyczne „Vesalius”, 2000
Volkert, J., Gablonski, T., & Rabung, S. (2018). Prevalence of personality disorders in the general adult population in Western countries: Systematic review and meta-analysis. The British Journal of Psychiatry, 213(6), 709-715. doi:10.1192/bjp.2018.202