PTSD – przyczyny, objawy i leczenie zespołu stresu pourazowego

W ciągu jednego roku aż 27% dorosłych Europejczyków doświadcza przejawów złego stanu psychicznego. U znacznej części z nich może rozwijać się choroba psychiczna wymagająca specjalistycznej opieki medycznej. Z danych projektu EZOP, finansowanego z Narodowego Programu Zdrowia wynika, że u około 6% osób stwierdza się występowanie zaburzeń nerwicowych, w tym m.in. związanych ze specyficzną reakcją psychologiczną, do której zalicza się stresowe zaburzenie pourazowe.

Zespół Stresu Pourazowego, zwany w skrócie PTSD (ang. Post Traumatic Stress Disorder) to wynik reakcji na silny stres. Jedną z wielu możliwości leczenia zaburzenia jest wsparcie terapeutyczne i farmakologiczne Pacjenta. Pomoc doświadczonych specjalistów z zakresu psychologii i psychiatrii oferuje MindHealth – Centrum Zdrowia Psychicznego.

Czym jest PTSD, jakie są przyczyny i objawy zaburzenia oraz na czym polega rola psychiatry i psychoterapeuty w terapii choroby? Przeczytaj artykuł przygotowany przez naszych Ekspertów.

Spis treści:

• Czym jest PTSD?
• Przyczyny zespołu stresu pourazowego
• Stres pourazowy – statystyki
• Zespół stresu pourazowego – czynniki ryzyka
• Objawy PTSD
• Na czym polega diagnoza zespołu stresu pourazowego?
  • PTSD – test diagnostyczny
• Leczenie PTSD
• Ile trwa terapia zespołu stresu pourazowego?
• Czy PTSD można wyleczyć?

Czym jest PTSD?

Zespół Stresu Pourazowego, w najnowszej Międzynarodowej Statystycznej Klasyfikacji Chorób i Problemów Zdrowotnych ICD-11, jest przypisywany do grupy zaburzeń szczególnie związanych ze stresem z kodami:

• 6B40 – Zespół stresu pourazowego PTSD;
• 6B41 – Złożony zespół stresu pourazowego.

PTSD jest formą reakcji na wydarzenie o mocnym wydźwięku psychicznym, związanym ze stresem lub traumatycznym zdarzeniem. Nadmiar negatywnych bodźców lub seria wydarzeń ze znaczną ilością silnych stresorów sprawia, że u chorego pojawia się silne zaburzenie lękowe.

Zgodnie z kryteriami diagnostycznymi, ekstremalny stres i reakcja na niego, są następstwem traumatycznego wydarzenia (występuje więc po pewnym czasie od ekspozycji na czynnik stresogenny).

Z definicji, zespół stresu pourazowego jest specyficzną reakcją psychologiczną na wysoce stresujące wydarzenie, związane np. z realnym zagrożeniem utraty zdrowia lub życia. Jednak do czynników wywołujących PTSD zalicza się również wydarzenia z zakresu doświadczeń życiowych, które bywają trudne i bolesne (np. rozwód, śmierć bliskiej osoby, problemy finansowe).

Osoby, u których rozpoznaje się zaburzenie (nawet pomimo dotychczasowego, dobrego zdrowia psychicznego), borykają się z zaburzeniami snu, koszmarami, silnym lękiem i depresją.

Uraz psychiczny wywołany silnym stresem, nie u każdej osoby wywoła objawy PTSD. Jednak do odpowiedniego różnicowania zaburzenia, doświadczenie określonego stresora jest konieczne, by móc zdiagnozować chorobę.

Historia PTSD

Pierwsze wzmianki o istnieniu silnej korelacji między traumatycznymi wydarzeniami a ich wpływem na zdrowie psychiczne, pochodzą już z okresu przed naszą erą. Opisy traumy związanej z działaniami wojennymi, można odnaleźć w wielu dziełach opisujących dzieje cywilizacji starożytnego Rzymu, Grecji czy Egiptu.

W wieku XX, stopniowe wprowadzenie określonej jednostki chorobowej do użycia w medycznej nomenklaturze, poprzedziło liczne kontrowersje w stosunku do definicji PTSD. Część specjalistów uważała, że zetknięcie się z nadzwyczaj stresującym wydarzeniem czy doświadczenie traumatycznej sytuacji, wiąże się z oczywistym cierpieniem, więc nie ma potrzeby nadawania temu dodatkowego wymiaru objawów patologicznych.

W latach 70-tych XX wieku naukowcy zajęli się badaniem wpływu stresu pourazowego na zdrowie psychiczne. Oceniano wówczas przeżycia wojenne zarówno u osób uczestniczących w wojnie w Wietnamie, jak i u ofiar holocaustu. Badania rozszerzono i w ten sposób oceniano wpływ stresu wywołanego np. uczestnictwem w wypadku drogowym, napadem czy gwałtem.

Przyczyny zespołu stresu pourazowego

Wydarzenia, które mogą przyczynić się do rozwoju zaburzenia zwanego PTSD to m.in.:

• bycie ofiarą:
  • poważnego wypadku lub poważnego zranienia;
  • katastrofy naturalnej (huragan, powódź, pożar);
  • napadu z użyciem pistoletu, noża lub innego rodzaju broni;
  • przemocy seksualnej (gwałt lub próba gwałtu, nadużycie seksualne);
  • przemocy fizycznej (dotkliwe pobicie);
  • nagłej choroby zagrażającej życiu;
  • krańcowego zaniedbania przez rodziców/opiekunów;
  • tortur;
  • przymusowego przesiedlenia;
• uwięzienie;
• bycie zakładnikiem;
• bycie świadkiem traumatycznego wydarzenia;
• nagła śmierć (naturalna, morderstwo, samobójstwo) kogoś bliskiego;
• udział w walkach wojennych lub przebywanie na terenie działań wojennych.

Stres pourazowy – statystyki

Wyniki badania w projekcie EZOP pokazały, że na stwierdzonych 16% przypadków zaburzeń nerwicowych i pokrewnych, ponad 2% z nich było diagnozowanych jako PTSD.

Według źródeł literaturowych rozpowszechnienie zaburzenia pourazowego jest zależne od kraju, w którym badanie zachorowalności jest realizowane. Szacuje się, że PTSD może występować u 1% populacji danego regionu, jak i osiągać wynik 18%. W Polce odnotowuje się zespół stresu pourazowego u ponad 10% społeczeństwa.

Z kolei inne badania udowodniły związek między występowaniem u Pacjenta innych zaburzeń natury psychicznej w przeszłości, a wyższym prawdopodobieństwem wystąpienia PTSD w przyszłości w przypadku narażenia się na sytuacje o wysokim poziomie stresu (traumy).

Badanie „Symptoms of Depression, Anxiety, Post-Traumatic Stress Disorder, and Suicidal Ideation Among State, Tribal, Local, and Territorial Public Health Workers During the COVID-19 Pandemic” zrealizowane w Stanach Zjednoczonych w roku 2021, w którym wzięło udział 26 174 respondentów, wykazało, że u ponad 36% z nich stwierdzono objawy zespołu stresu pourazowego.

Zespół stresu pourazowego – czynniki ryzyka

Zespół stresu pourazowego może rozwinąć się w odpowiedzi na wyjątkowo groźne wydarzenie, jak również w wyniku długofalowej ekspozycji na obciążające psychikę sytuacje. Osoby z PTSD należy leczyć tak jak w przypadku innych, powszechnie występujących zaburzeń psychicznych.

Zauważa się zwiększone prawdopodobieństwo ryzyka wystąpienia PTSD u osób:

• u których w przeszłości wystąpiło inne zaburzenie natury psychicznej, w tym:
  • zaburzenia lękowe;
  • lęk paniczny;
  • choroba afektywna (np. nawracające stany depresyjne);
  • depresja;
  • dystymia;
• o określonych cechach osobowości (np. introwersja), temperamentu (u których uraz może przyczynić się do rozwoju zaburzenia), o niskim poczuciu własnej wartości;
• obecność wcześniejszej traumatyzacji (np. w przypadku żołnierzy):
  • zetknięcie się z osobami rannymi;
  • bycie świadkiem czyjejś śmierci, śmiertelnego wypadku komunikacyjnego;
  • doświadczenie silnego uczucia bezradności, strachu;
• nasilenie intensywności traumy:
  • im wyższe ryzyko narażenia się na traumatyczne przeżycia, tym wyższe ryzyko pojawienia się PTSD;
• predyspozycje środowiskowe:
  • dysfunkcja w systemie rodzinnym;
  • doświadczenie przemocy domowej;
  • traumy z dzieciństwa;
  • brak odpowiedniego systemu wsparcia;
• brak odpowiedniego wsparcia społecznego po wydarzeniu lub niewielkie wsparcie ze strony otoczenia;płeć:
  • kobiety chorują częściej niż mężczyźni;
  • w przypadku kobiet w średnim wieku, prawdopodobieństwo, że rozwinie się PTSD, jest dwa razy większe niż u mężczyzn;.

Objawy PTSD

Syndrom PTSD może powodować wiele objawów psychicznych i fizycznych. Osoby doświadczające stresu pourazowego doświadczają m.in.:

• natrętnych, przerażających myśli;
• retrospekcji:
  • ciągłe przeżywanie traumy;
  • towarzyszące im objawy somatyczne tj. nadmierne pocenie, przyspieszony oddech, szybsze bicie serca (kołatanie);
• koszmarów sennych;
• emocjonalnego odrętwienia;
• silnego poczucia winy;
• depresji;
• ciągłego zamartwiania się;
• utraty zainteresowań.

Trudne emocje towarzyszące zespołowi stresu pourazowego sprawiają, że codzienne funkcjonowanie staje się kłopotliwe. Osoby zmagające się z PTSD unikają miejsc, wydarzeń, a nawet przedmiotów przypominających im o cierpieniu. Zetknięcie z „unikanym” sprawia, że wywołana zostaje reakcja na przeszłe doświadczenia związane z traumą.

Do symptomów PTSD zalicza się ciągłe odczuwanie napięcia i podenerwowania. Tym, co wyróżnia ASD (ciężką reakcję na stres) od zespołu stresu pourazowego, jest fakt, że w przypadku tego drugiego objawy utrzymują się dłużej niż kilka tygodni.

PTSD wywołuje u chorych trudności z koncentracją, zaburzenia w sposobie odżywiania i snu. Niektóre osoby z PTSD nie wykazują żadnych objawów przez długi czas od traumatycznego wydarzenia, zatem choroba może pojawić się znacznie później niż czynnik stresogenny.

Objawy stresu pourazowego:

• ponowne (wielokrotne) przeżywanie nadmiernie obciążającego psychicznie (traumatycznego) wydarzenia z przeszłości;
• opóźniona lub przedłużona reakcja na wydarzenie traumatyczne (krótko lub długotrwałe) o charakterze zagrażającym, wywołującym ciężkie przeżycia (nie tylko u osób z PTSD);
• doświadczanie przykrych, „żywych” obrazów wydarzenia, natrętnych wspomnień, retrospekcji, koszmarów sennych;
• zmysłowe, emocjonalne i fizyczne doznania związane z traumą;
• unikanie myśli i wspomnień o wydarzeniu, a także unikanie działań, sytuacji, przedmiotów lub osób przypominających zdarzenie;
• nadmierna czujność;
• wzmożona reakcja zaskoczenia na bodźce (osoby z PTSD łatwo wystraszyć);
• doświadczanie odczucia odrętwienia, emocjonalnego przytępienia, odizolowania od innych
• nadmierne pobudzenie wegetatywne z nadmierną czujnością i wzmożoną reaktywnością na bodźce;
• zaburzenia snu, bezsenność;
• lęk;
• depresja;
• wyobcowanie;
• anhedonia;
• myśli samobójcze.

Na czym polega diagnoza zespołu stresu pourazowego?

Specjaliści w zakresie psychologii i psychiatrii mają doświadczenie, wiedzę oraz umiejętności niezbędne w diagnostyce różnicowej zespołu stresu pourazowego. Prawidłowa ocena objawów stresu pourazowego oraz ogólnego stanu zdrowia Pacjenta pozwala odpowiednio dobrać ścieżkę leczenia w tym najodpowiedniejszych narzędzi psychiatrycznych.

W diagnozowaniu PTSD specjaliści posługują się opisem klinicznym i wskazówkami diagnostycznymi zaburzenia, a także badawczymi kryteriami diagnostycznymi (niezbędnymi warunkami rozpoznania zespołu stresu pourazowego).

Diagnoza zespołu stresu pourazowego polega na weryfikacji kryteriów objawowych, w tym:

• kryterium podstawowe dotyczące stresora i skali jego nasilenia, w związku z tym:
  • osoba doświadczyła, była świadkiem lub została skonfrontowana ze zdarzeniem niosącym śmierć, zagrożenie życia, względnie poważne zranienie fizyczne, lub naruszenie fizycznej integralności siebie lub innych;
  • reakcja osoby doświadczającej silnych emocji, obejmowała intensywny strach, bezsilność lub przerażenie;

Ponadto, Pacjenci z PTSD doświadczają innych, kategoryzowanych w skali rozpoznawczej stresu pourazowago objawów, które muszą zostać zweryfikowane przez specjalistę - psychiatrę lub psychologa:

• uporczywe przypominanie lub „odżywanie” stresora w tym:
  • przeżywanie natrętnych reminiscencji (przebłysków), żywych wspomnień, nawracających snów;
  • doświadczenie dystresu przy ekspozycji na okoliczności przypominające lub związane ze stresorem;
  • postawa unikania okoliczności przypominających lub powiązanych ze stresorem (jednocześnie związane z brakiem takiego zachowania przed jego działaniem);
• wystąpienie jednego z wymienionych poniżej kryteriów:
  • niemożność przypomnienia sobie, częściowo lub całkowicie, okresu ekspozycji na stresor;
  • epizody podwyższonej wrażliwości psychologicznej i pobudzenia niewystępujące przed urazem, m.in. trudności w zasypianiu, przedwczesne budzenie się, drażliwość, wybuchy agresji i gniewu, trudności w koncentracji, nadmierna czujność, wyolbrzymiona reakcja na niespodziewany bodziec.

PTSD – test diagnostyczny

Jednym z narzędzi najczęściej stosowanych do pomiaru reakcji na stres pourazowy, jest 6-punktowa Skala Wpływu Zdarzeń IES-6 (ang. Impact of Event Scale-Revised). Test obejmuje 3 grupy objawów PTSD uchwyconych w 22 częściach. Dzięki IES-6 możliwy jest pomiar stresu i lęku wywołanych wydarzeniami traumatycznymi w ciągu minionych 7 dni od wystąpienia stresora.

Osoba poddawana badaniu na każde z zadanych pytań odpowiada, zaznaczając jedną z pięciu najbliższych prawdzie odpowiedzi (zaznaczając: „w ogóle”, „trochę”, „umiarkowanie”, „często” lub „bardzo często”) dotyczących zachowań, uczuć i myśli związanych z wydarzeniem urazowym:

Zestaw pytań IES-6 różnicujących zaburzenie pourazowe zespołu PTSD:

1. W ciągu ostatniego tygodnia każde przypomnienie sobie o tamtym wydarzeniu przywoływało uczucia z tym związane.
2. W ciągu ostatniego tygodnia miałem kłopoty ze snem.
3. W ciągu ostatniego tygodnia różne rzeczy lub wydarzenia przypominały traumatyczne wydarzenie.
4. W ciągu ostatniego tygodnia czułem się zirytowany i zdenerwowany.
5. W ciągu ostatniego tygodnia unikałem denerwowania się, kiedy o tym myślałem lub mi o tym przypominano.
6. W ciągu ostatniego tygodnia myślałem o tym, chociaż nie miałem zamiaru.
7. W ciągu ostatniego tygodnia czułem, jakby to się nie wydarzyło lub nie było rzeczywiste.
8. W ciągu ostatniego tygodnia trzymałem się z dala od rzeczy lub sytuacji, które mi przypominały o tamtym wydarzeniu.
9. W ciągu ostatniego tygodnia przychodziły mi na myśl urywki lub sceny z tamtego zdarzenia.
10. W ciągu ostatniego tygodnia byłem niespokojny i łatwo mnie było przestraszyć.
11. W ciągu ostatniego tygodnia starałem się nie myśleć o tamtym wydarzeniu.
12. W ciągu ostatniego tygodnia zdawałem sobie sprawę, że wciąż mam wiele uczuć związanych z tamtym wydarzeniem, ale nie radziłem sobie z nimi.
13. W ciągu ostatniego tygodnia moje uczucia związane z tamtym wydarzeniem były trochę odrętwiałe.
14. W ciągu ostatniego tygodnia zachowywałem się lub czułem, jakbym znowu tam był.
15. W ciągu ostatniego tygodnia miałem problemy z zaśnięciem.
16. W ciągu ostatniego tygodnia przychodziły fale silnych uczuć związanych z tamtym zdarzeniem.
17. W ciągu ostatniego tygodnia próbowałem usunąć wspomnienia z tamtego wydarzenia z pamięci.
18. W ciągu ostatniego tygodnia miałem problem ze skoncentrowaniem się.
19. W ciągu ostatniego tygodnia przypomnienie sobie o tamtym wydarzeniu powodowało, że odczuwałem reakcje fizyczne, takie jak pocenie się, trudności w oddychaniu, nudności lub kołatanie serca.
20. W ciągu ostatniego tygodnia miałem koszmary o tamtym zdarzeniu.
21. W ciągu ostatniego tygodnia byłem bardzo czujny.
22. W ciągu ostatniego tygodnia starałem się o tym nie rozmawiać. [1]

Leczenie PTSD

Objawy eksponowane w zaburzeniu PTSD w wyniku relacji na silny bodziec stresogenny, mogą wystąpić u każdego. Traumatyczne wydarzenie niesie za sobą pokłady wielu silnych emocji, dlatego uznaje się część z tych symptomów za takie, które mieszczą się w granicach „normy”.

Mimo tego, że objawy silnego stresu pourazowego mogą minąć z czasem, nie wolno ich lekceważyć. Zwłaszcza w przypadku dużego prawdopodobieństwa pojawienia się powikłań i trwałych zmian osobowości. Leczenie PTSD jest możliwe i skuteczne. W leczeniu zespołu stresu pourazowego wyróżnia się metody psychoterapeutyczne oraz farmakologiczne.

Formy psychoterapii w leczeniu PTSD

Leczenie terapeutyczne Pacjentów ze zdiagnozowanym zespołem stresu pourazowego, odbywa się poprzez takie formy jak:

• terapia kognitywno-behawioralna (terapia poznawczo-behawioralna);
• psychoterapia dynamiczna;
• desensytyzacja;
• terapia EMDR (terapia odwrażliwiania i przetwarzania za pomocą ruchu gałek ocznych; ang. Eye Movement Desensitization and Reprocessing);
  • redukowanie intensywności reakcji lękowych wywołujących zespoły objawowe zaburzenia pourazowego;
• terapia ekspozycyjna:
  • elementy redukowania lęku w procesie przywoływania stresogennych bodźców (doświadczeń traumatycznych);
  • terapia przedłużonej ekspozycji jest praktykowana w USA przez Departament ds. Weteranów;
• grupy samopomocowe – terapia grupowa.

Psychoterapia radzenia sobie z lękiem u osób ze zdiagnozowanym zespołem stresu pourazowego obejmuje:

• trening oswajania stresu;
• treningi relaksacji;
• warsztaty pozytywnego myślenia;
• trening asertywności;
• terapię zabawą;
• psychoedukację;
• wzmacniane własnej autonomii;
• odbudowywanie zaufania;
• uznanie traumatycznych doświadczeń;
  
  

Farmakoterapia w zespole stresu pourazowego

Najlepsze rezultaty w leczeniu osób z PTSD – zwłaszcza w ostrej i przewlekłej formie choroby – odnotowuje się w przypadku stosowania jednoczesnej psychoterapii i farmakoterapii. W leczeniu PTSD stosuje się leki:

• przeciwdepresyjne z grupy SSRI (ang. selective serotonin reuptake inhibitors; inhibitory zwrotne wychwytu serotoniny):
  • obserwuje się korzystne działanie u 70% leczonych na PTSD osób;
• SNRI (ang. serotonin-norepinephrine reuptake inhibitor; selektywne inhibitory wychwytu noradrenaliny i serotoniny);
• przeciwdepresyjne, w tym:
  • tianeptyna;
  • wenlafaksyna;
  • trójcykliczne leki przeciwdepresyjne, TLPD;
• anksjolityczne:
  • buspiron (tylko przy objawach GAD; ang. general anxiety disorder; lęku uogólnionego);
• normotymiczne:
  • karbamazepina;
• nootropowe;
• przeciwlękowe:
  • benzodiazepiny;
• β-blokery:
  • substancje blokujące receptory adrenergiczne;
• nasenne:
  • zolpidem.

Ile trwa terapia zespołu stresu pourazowego?

Czas trwania terapii zespołu stresu pourazowego zależy od kilku czynników, w tym od ogólnej oceny stanu zdrowia Pacjenta, nasilenia objawów choroby oraz całego procesu leczenia, wybranych metod i technik psychologicznych.

Psychoterapia PTSD:

• ostry PTSD – leczenie trwa powyżej 3 miesięcy;
• przewlekły PTSD - leczenie trwa powyżej 6 miesięcy.

Czas trwania farmakoterapii:

• ostry PTSD – od 6 miesięcy do 1 roku;
• przewlekły PTSD – od 1 roku do 2 lat.

Czy PTSD można wyleczyć?

Leczenie zespołu stresu pourazowego ma pomóc Pacjentowi wrócić do normalnego życia i funkcjonowania. Zarówno psychoterapia jak i farmakoterapia zapobiegają powstawaniu trwałych zmian w psychice chorego (w tym zaburzeń osobowości).

Po wdrożeniu właściwej formy psychoterapii przez doświadczonego terapeutę, większość osób z PTSD doświadcza poprawy zdrowia psychicznego. O tym, że Pacjent dochodzi do pełni zdrowia świadczy przede wszystkim ustąpienie objawów, zachowań i myśli związanych z urazem.

[1] https://psychologiazaburzen.pl/ies-r-test-na-ptsd-zespol-stresu-pourazowego/

Źródła:

• Psychiatria w Praktyce Ogólnolekarskiej 2002, tom 2, nr 1: Psychiatryczna diagnoza zespołów pourazowych — klinika, orzecznictwo; Janusz Heitzman Zakład Patologii Społecznej Katedry Psychiatrii Collegium Medicum Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie; Via Medica; ISSN 1643–0956;
• Psychiatria 2007, tom 4, nr 3: Zespół stresu pourazowego — rozumienie i leczenie; Aleksandra Cebella, Izabela Łucka Klinika Psychiatrii Rozwojowej, Zaburzeń Psychotycznych i Wieku Podeszłego Akademii Medycznej w Gdańsku; 2007 Via Medica; ISSN 1732–9841;
• Neuropsychiatria i Neuropsychologia 2008; 3, 2: 80-84: Rozpoznawanie zespołu stresu pourazowego; Małgorzata Dąbkowska Katedra i Klinika Psychiatrii, Collegium Medicum im. Ludwika Rydygiera w Bydgoszczy, Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu; str. 8-84;
• https://dbc.wroc.pl/Content/21021/PDF/podstawy_psychiatrii.pdf
• https://online.synapsis.pl/Zaburzenie-stresowe-pourazowe-PTSD.html
• https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC4607374/
• https://www.psychiatriapolska.pl/Historia-traumy-i-zaburzen-potraumatycznych-w-literaturze,58077,0,2.html
• https://stat.gov.pl/Klasyfikacje/doc/icd10/pdf/ICD10TomI.pdf
• https://ezop.edu.pl/