Na ukształtowanie się dzisiejszej politycznej mapy świata duży wpływ miał okres istnienia wielkich imperiów kolonialnych, zapoczątkowany w epoce Wielkich Odkryć Geograficznych.

Kolonializm jest to proces, polegający na podbijaniu i zasiedlaniu nowego terytorium, przeszczepianiu na jego gruncie swojej kultury i obyczajów.

Kolonia jest to kraj zależny, zarządzany przez władze administracyjne, powołane przez władze kraju zwierzchniego, tzw. "macierzystego".

Wyróżnia się 2 stadia kolonializmu (wg Frankla):

  1. fizyczne zdobycie terytorium, podporządkowanie ludności i złamanie jej oporu.
  2. narzucenie praw i instytucji przez zdobywcę podbitemu państwu.

Istnieją 3 główne kategorie imperiów kolonialnych:

  1. utworzone w wyniku ekspansji zamorskiej.
  2. utworzone w wyniku ekspansji na obszary sąsiednie.
  3. utworzone poprzez wykorzystywanie teorii o niesieniu misji cywilizacyjnej lub pomocy gospodarczej.

Przyczyny podbojów kolonialnych:

  • polityczne.
  • gospodarcze.

Najczęściej o podboju decydowały oba te czynniki. Do końca XIX wieku powszechna była opinia, że im państwo większe, tym jest silniejsze i ma większe znaczenie na arenie międzynarodowej.

Polityka kolonialna poszczególnych państw:

Kraje kolonialne stosowały różną politykę wobec podbitych przez siebie terytoriów. Miało to decydujący wpływ na poziom gospodarczy podporządkowanych państw po odzyskaniu przez nie niepodległości.

Portugalia:

Portugalia była pierwszym państwem, które stworzyło imperium kolonialne. Okres podbojów zapoczątkowany został w epoce Wielkich Odkryć Geograficznych w XV wieku.

Przyczyny wypraw:

  • potrzeba zdobycia środków na odbudowę państwa - w XV w. Portugalia miała duże trudności gospodarcze wynikające ze zniszczeń wojennych po okresie Rekonkwisty (wypędzenie Maurów z Półwyspu Iberyjskiego).
  • poszukiwanie morskiej drogi do Indii - dwory portugalskie skupowały towary sprowadzane drogą lądową ze Wschodu (porcelanę, jedwab, korzenie). Szlak ten został jednak przerwany przez powstanie Imperium Osmańskiego. Turcy pobierali wysokie cła za przejazd przez terytorium ich państwa, w wyniku czego wzrosły ceny wschodnich towarów. Wobec tego konieczne stało się znalezienie nowej drogi na Wschód.
  • osiągnięcia w technice budowy statków, nawigacji (Henryk Żeglarz i jego szkoła) i kartografii (mapy portolany).

Przebieg kolonizacji:

W latach 1497 - 1498 Vasco da Gama opłynął Afrykę i dopłynął do Indii. Od tej chwili Portugalczycy, zaczęli na wybrzeżach położonych na trasie na Wschód zakładać faktorie handlowe: w Afryce - Wyspy Zielonego Przylądka, Angola, Mozambik, a w Indiach - Goa i Makau. Ponadto w 1500 roku dotarli do Brazylii.

Portugalia nie miała zdobywczych ambicji. Ich celem była wymiana handlowa. Dopiero po konflikcie zbrojnym z Hiszpanią o wpływy na nowo odkrytych lądach doszło do podziału na strefy wpływów między tymi dwoma państwami. W roku 1494 podpisano traktat w Tordesillas, w którym wyznaczono linię podziału - przebiegała ona około 11 tys. mil na zachód od Azorów. Wszystko położone na zachód od tej linii przyznano Hiszpani, a to, co na wschód - Portugalii. W konsekwencji Portugalia miała prawo do Brazylii i części terytoriów w Afryce. Umowę poprawiono w roku 1529 w Saragossie, gdzie ustalono, że linia podziału będzie przebiegać wzdłuż południka na wschód od Moluków na Oceanie Spokojnym. W późniejszym okresie Portugalczycy skolonizowali także Indochiny i Malaje.

W pierwszej połowie XVI wieku Portugalczycy założyli sieć ważnych punktów handlowych i strategicznych w basenie Oceanu Indyjskiego: od Mozambiku, przez wybrzeże Indii i Cejlon po Malakkę, Moluki i Timor, tworząc tzw. Estado da India, tzn. "państwo indyjskie" z ośrodkiem w Goa. Następnie dotarli do Chin i Japonii. W konsekwencji zmonopolizowali europejski handel ze Wschodem.

Polityka kolonialna:

Portugalia narzucała w swoich koloniach feudalny system władzy. Władzę posiadał gubernator, który odpowiadał bezpośrednio przed królem. Ponieważ Portugalia nie posiadała potencjału ludnościowego nie prowadziła masowego osadnictwa na podbitych terytoriach. Portugalskie kolonie miały postać osad, bez statusu miast. Początkowo Portugalczycy nie mieli intencji dalszego podboju terytorialnego. Jednak z czasem zaczęli kolonizować Brazylię, gdyż wkroczyli tam Francuzi i Holendrzy. Pierwszą portugalską kolonią w Brazylii była Bahia (Salvador). Stanowiła ona początkowo jedynie przystanek po wodę i żywność w dalszej drodze. Kolonizacja Brazylii polegała na "wbijaniu się" równoleżnikowo w głąb terytorium. Powstały w ten sposób równoległe pasy o szerokościach 150 km, które otrzymywali w dzierżawę dostojnicy królewscy i krewni króla. Do końca XVI wieku powstało 15 takich pasów. Dzierżawcy tych ziem mieli za zadanie kontrolowanie obszaru i oddawanie 20% otrzymanych z nich zysków królowi. Po pewnym czasie zaczęli się oni jednak uniezależniać, chcąc przejąć te ziemie na własność. Spowodowało to zlikwidowanie tego systemu przez króla i połączenie terytoriów w jeden organizm państwowy (zajmował 10% powierzchni dzisiejszej Brazylii).

Portugalczycy nie dopuszczali tubylców do władzy lokalnej. Tubylcy nie mogli zostawać urzędnikami, nie mieli także swojego przedstawicielstwa na dworze królewskim.

Imperium portugalskie było bardzo słabe. Nie posiadało sprawnej administracji ani silnego wojska. Jego upadek nastąpił w latach 1974 - 1975, kiedy Portugalia przeżywała wewnętrzny kryzys.

Państwa, które wydostały się spod portugalskiej kolonizacji do dziś są biedne i słabo rozwinięte (Angola, Mozambik, Gwinea Bissau).

Hiszpania:

Ze względu na dłużej trwający okres Rekonkwisty Hiszpania była opóźniona w stosunku do Portugalii. Koniec wojen z Maurami nastąpił w 1492 r. W tym samym roku Krzysztof Kolumb wyruszył na zachód.

Przyczyny wypraw:

  • brak ziemi dla młodzieży szlacheckiej, która brała udział w Rekonkwiście - pozostali oni na dworze królewskim, obciążając skarbiec króla. Wysyłanie ich w podróże zamorskie było szansą pozbycia się ich. Mieli za zadanie skolonizować nowe ziemie w imieniu króla Hiszpanii.
  • odkrycie nowego lądu przez Krzysztofa Kolumba.

Przebieg kolonizacji:

Hiszpania zmobilizowała cały prywatny kapitał, aby moc wysyłać wyprawy na nowo odkryte ziemie. Mimo, że była wyczerpana po wojnie wysyłała setki statków w rejon Zatoki Meksykańskiej i Morza Karaibskiego. Stworzenie Imperium hiszpańskiego trwało dość krótko - około 50 lat. Od 1492 do 1540 roku Hiszpanie skolonizowali obszar od Florydy po Patagonię. Poszukiwali złota, aby odbudować kraj ze zniszczeń wojennych. Okradali miejscowe plemiona indiańskie - Arawaków, Inków, Azteków i Chibcha. Od plemienia Chibcha usłyszeli legendę o Eldorado, czyli kraju bogactwa, pełnego złota. Zorganizowali szereg ekspedycji mających odnaleźć ten kraj. Kolonizacja hiszpańska posuwała się na północ i na południe od Morza Karaibskiego. Początkowo głównym ośrodkiem imperium była wyspa Dominikana, następnie stała się nim Kuba. Nowo opanowywane tereny nazywano wicekrólestwami. W ten sposób powstały: Wicekrólestwo Nowej Hiszpanii w Meksyku (państwo Azteków) i Wicekrólestwo Nowej Kastylii w Peru (państwo Inków). Następnie powstały jeszcze dwa wicekrólestwa w miejscu dzisiejszych Wenezueli i Argentyny.

Polityka kolonialna:

Hiszpanie byli całkowicie nastawieni na podporządkowywanie sobie nowych terytoriów. Ich nadrzędną zasadą było: dużo brać, mało dawać.

Władzę w wicekrólestwach sprawowali tzw. wicekrólowie. Zostawali nimi kuzyni króla Hiszpanii. Wicekrólestwa dzielono z kolei na gubernatorstwa, a te niekiedy także na mniejsze jednostki administracyjne. Każda z tych jednostek miała swoją stolicę i urzędników.

W przeciwieństwie do Portugalii, Hiszpania wysyłała na nowo podbite terytoria osadników. Za zasługi w podbojach konkwistadorzy otrzymywali nadania ziemskie, wraz z zamieszkałymi tam Indianami.

Kolonie hiszpańskie początkowo świetnie prosperowały, a Hiszpania dużo zarabiała. Jednak zamiast inwestować zarobione pieniące, wszystko zostało skonsumowane. W konsekwencji Hiszpania się nie rozwinęła i bardzo długo jeszcze trwała w feudalizmie.

Rozpad imperium nie był nagły, można powiedzieć, że samo się "wypaliło" na początku XIX wieku. Państwa Ameryki Południowej odzyskały niepodległość w latach 1812 - 1830. Obecnie nie są tak zacofane jak państwa "postportugalskie" i nie są zależne od pomocy innych krajów.

Belgia:

Imperium belgijskie zaczęło powstawać dosyć późno - dopiero od XVIII wieku.

Przebieg kolonizacji:

Główną kolonią belgijską było Kongo belgijskie. Stanowiło ono prywatną własność belgijskiego króla Leopolda. W 1907 roku zarządzanie nad nią przejęła administracja belgijska. Po I wojnie światowej Belgia zajęła także Rwandę-Urundi.

Kongo Belgijskie było podzielone na dwie części: Kinszasę (Leopoldville) i basen rzeki Kongo zajęty przez tubylców. W XIX wieku cały obszar podzielono na sześć prowincji, których granice zbiegały się na linii rzeki Kongo - trzy prowincje na północ i trzy na południe od niej. Każda z prowincji posiadała własną stolicę, w której rezydowali urzędnicy. Właśnie w stolicach osiedlała się głównie ludność belgijska.

Polityka kolonialna:

Belgowie stosowali podobne metody administracyjne jak Portugalczycy, tzn. narzucili swojej kolonii feudalny system władzy. Ludność tubylcza otrzymała status tzw. assimilado, tzn. była całkowicie poddana królowi, ale nie miała praw obywatelskich, prawa głosu i nie istniała także jej reprezentacja na dworze królewskim.

Belgia nie rozwijała szkolnictwa ani nie zwalczała kultury tubylczej. Była nastawiona wyłącznie na eksploatację gospodarczą. Belgowie podtrzymywali ponadto konflikty międzyplemienne ze strachu przed porozumieniem się ludności plemiennej i wybuchu powstania.

Konsekwencją polityki Belgów wobec Konga były problemy gospodarcze i słabość tego kraju. Nie stworzyli oni podstaw do rozwoju państwa. Obecnie Zair (byłe Kongo) ma duże trudności gospodarcze, mimo obecności złóż wielu bogactw naturalnych: złota, miedzi i kamieni szlachetnych.

Francja:

Francuzi nigdy nie stosowali pojęcia "kolonie" w stosunku do zajętych przez siebie ziem. Nazywali je "posiadłościami zamorskimi".

Przebieg kolonizacji:

Francuzi stworzyli Francuską Afrykę Zachodnią i Francuską Afrykę Równikową. Ponadto w ich posiadaniu była Algieria, która posiadała status specjalny. Algierię zamieszkiwała największa liczba francuskich osadników.

Marzeniem Francuzów było stworzenie imperium rozciągającego się równoleżnikowo od Dakaru na zachodzie po Dżibuti na wschodzie. Była to tzw. linia D-D. Na przeszkodzie stanęło im imperium brytyjskie, które miało na celu stworzenie terytorium rozciągającego się południkowo od Kairu na północy po Kapsztad na południu - tzw. linia K-K.

Polityka kolonialna:

Francja stosowała wobec swoich kolonii politykę asymilacji. Traktowali swoje terytoria jako część kraju i uważali, że należy przenieść na nie porządki francuskie. Wychodzili z założenia, że dzięki szerzeniu kultury francuskiej w "dzikich" krajach, prędzej nad nimi zapanują. Starali się także pozyskiwać sympatię miejscowych elit. Zakładali szkoły i uczyli tubylców języka francuskiego. Ta polityka okazała się bardzo skuteczna. Synowie miejscowych władców wyjeżdżali na studia do Francji, a po powrocie przejmowali władzę. Francuzi dopuszczali miejscowych wykształconych ludzi do sprawowania władzy lokalnej. Ponadto, w Paryżu powstał Departament Kolonialny, w którym pracowali przybysze z kolonii i reprezentowali swoje interesy.

Po rozpadzie imperium francuskiego w roku 1960 z jego obszaru powstało kilkanaście nowych państw. Nadal utrzymują one ścisłe związki z Francją i są to jedne z najlepiej rozwiniętych państw afrykańskich.

Wielka Brytania:

Anglicy stworzyli największe imperium kolonialne na świecie. Było ono najsilniejsze ekonomicznie, najsprawniej zarządzane i przynoszące największe zyski. Wynikało to z faktu, iż tworzenie imperium zbiegło się w czasie z rozwojem kapitalizmu w Wielkiej Brytanii.

Przebieg kolonizacji:

Wielka Brytania opanowała znaczną część Afryki. Jej terytorium rozciągało się południkowo, wzdłuż tzw. linii K-K (Kair-Kapsztad). Pod panowanie brytyjskie dostały się także Indie, Australia i znaczna część Ameryki Północnej.

Polityka kolonialna:

Główną zasada brytyjskiej polityki wobec kolonii były tzw. rządy pośrednie. Polegało to na sprawowaniu władzy rękami tubylców. Brytyjczycy wysyłali jedynie gubernatorów do swoich kolonii, którzy mieli zorganizować administrację. Miało to zapewnić spokój, umożliwiający eksploatację miejscowych surowców dla brytyjskiego przemysłu, skuteczne ściąganie podatków i eksport brytyjskich produktów do kolonii.

Brytyjczycy zachowali system miejscowych praw plemiennych i dostosowywali swoją politykę w zależności od plemienia. Prowadzili także w ograniczonym stopniu edukację - jedynie dorosłych sprawujących funkcje urzędnicze.

Brytyjczycy nie prowadzili masowej akcji osiedleńczej. Ich osadnictwo ograniczało się do urzędników przybywających do kolonii na czas określony.

Jedyne osadnictwo, jakie prowadzili Brytyjczycy miało miejsce w Ameryce i Australii. Australię ustanowiono kolonią karną i zsyłano tam więźniów, natomiast osadnictwo amerykańskie spowodowane było kryzysem w Wielkiej Brytanii, a dokładniej w Irlandii. W XIX wieku, na skutek spadku plonów ziemniaka, przez Irlandię przetoczyły się fale głodu. W konsekwencji ludzie uciekali do Ameryki.

Niemcy:

Kolonialne imperium niemieckie powstało bardzo późno - po 1871 roku. Zdobyli oni obszar dzisiejszej Namibii i utworzyli Niemiecką Afrykę Południowo-Zachodnią oraz na terytorium dzisiejszej Tanzanii stworzyli Niemiecką Afryką Wschodnią. Otrzymali oni ponadto od Anglii wyspę Zanzibar. Na obszarze Oceanii należały do nich: część Nowej Gwinei, Archipelag Bismarcka, Mariany, Karoliny, Wyspy Marshalla, Nauru i część wyspy Samoa (dzisiejsze Samoa Zachodnie).

Włochy:

Od czasów podboju rzymskiego Włosi rościli sobie prawa do Libii i Abisynii (dzisiejszej Etiopii). Zawsze posiadali silne związki gospodarcze z tymi państwami. Abisynia stała się ich kolonią w 1889 roku i była nią do roku 1896 (najkrótszy okres kolonialny spośród państw afrykańskich). Została porzucona przez kolonizatorów, gdyż zorientowali się, iż posiada bardzo niekorzystne warunki środowiskowe, panują tam susze i brak jest surowców naturalnych. Libia dostała się w ręce włoskie po upadku Imperium Osmańskiego, do którego wcześniej należała, a niepodległość odzyskała w 1951 roku.