Mitologia

Mit o narodzinach świata

BOHATEROWIE

Uranos - Niebo - pierwszy bóg, który zapoczątkował powstanie świata, mąż Gai, z którą tworzył pierwszą parę małżeńską, ojciec tytanów, kiklopów (cyklopów), hekatonchejrów (sturękich), oraz swego następcy - Kronosa, dziadek Dzeusa. Był okrutny dla swoich dzieci, każde, które się urodziło, strącał w czeluści Tartaru. Za karę „zwalił się w nicość zapomnienia”.

Gaja - Ziemia - pierwsza bogini, żona Uranosa, dała początek wielu pokoleniom bogów, uratowała syna Kronosa przed okrutnym czynem swego męża.

Okeanos - najstarszy z rodu tytanów, bóg „potężnej rzeki, co szerokim, błękitnym kręgiem opływa całą ziemię dokoła”.

Kronos - syn Uranosa, mąż Rei, z którą tworzył drugą parę małżeńską wśród bogów, strącił swego ojca z tronu i na nim osiadł, każde dziecko, które się mu urodziło, połykał.

Reja - żona Kronosa, matka Dzeusa, którego uratowała przed połknięciem przez ojca.

Dzeus (Zeus) - syn Rei i Kronosa, największy z bogów, po strąceniu ojca z tronu, sam objął władzę, jego nieodłącznymi atrybutami były pioruny, którymi ciskał, a wykuwali je cyklopi, oraz tarcza, wykonana ze skóry kozy Amaltei - egida.

Hades - bóg podziemia, brat Zeusa.

Posejdon - bóg przestrzeni wodnych, drugi brat Zeusa.

Hera - pramatka ludzkości, siostra i żona Zeusa.

Demeter - bogini pól i urodzajów, siostra Zeusa.

Hestia - bogini ogniska domowego, siostra Zeusa.

PLAN WYDARZEŃ

1. Chaos.
2. Wyłonienie się pierwszej pary bogów: Uranosa i Gai.
3. Strącenie przez Uranosa potomstwa do Tartaru.
4. Kronos - nowym władcą.
5. Ocalenie Dzeusa.
6. Wojna Dzeusa z ojcem.

STRESZCZENIE

Na początku panował chaos. Z niego wyłoniła się pierwsza para bogów: Uranos (Niebo) i Gaja (Ziemia). Ich dziećmi byli tytanowie (najstarszym z nich był Okeanos), następnie kiklopowie (cyklopi) i hekatonchejrowie (sturęcy). Uranos nie był jednak zadowolony ze swego potomstwa (było szkaradne lub okrutne) i strącił je do Tartaru.

Gaja znienawidziła wyrodnego ojca i zaczęła knuć spisek przeciw niemu. Namówiła ona do pomocy Kronosa, najmłodszego z tytanów. Obalił on ojca, z którego krwi powstały trzy boginie zemsty - Erynie.

Razem z bogami rodził się świat. Przybierał on właściwe formy i kształty. Światem rządził Kronos, jego żoną była Reja. Ponieważ ojciec przepowiedział mu, że obali go syn, połykał każde nowo narodzone dziecko. Jednak, gdy urodziło się szóste, Reja podała mu kamień zawinięty w pieluszki - w ten sposób ocalał Dzeus. Matka ukryła dziecko na Krecie, gdzie opiekowały się nim nimfy, a karmiła - koza Amalteja (z jej rogu powstał róg obfitości - symbol dostatku, szczęścia, pomyślności). Cała przyroda dbała o boga.

Gdy Dzeus dorósł, stanął do walki z ojcem, któremu matka potajemnie podała środek wymiotny. Wtedy Kronos wyrzucił z wnętrzności połknięte potomstwo (Hadesa i Posejdona, Herę, Demeter i Hestię). Ze skóry kozy Amaltei Dzeus uczynił sobie tarczę (egidę - symbol ochrony, zabezpieczenia), której nie mógł przebić żaden pocisk. Dzeus pokonał Kronosa.

PROBLEMATYKA

Porównanie biblijnego i mitologicznego opisu stworzenia świata

Mit o czterech wiekach ludzkości

PLAN WYDARZEŃ

1. Podział dziejów świata na cztery epoki:
   1. wiek złoty,
   2. wiek srebrny,
   3. wiek miedziany,
   4. wiek żelazny.

STRESZCZENIE

Tekst przedstawia podział dziejów ludzkości na cztery epoki:

• Wiek złoty: nie było praw, nie było lęków i kar, sądów; ludzie nie wędrowali, pozostawali w jednym miejscu; panował pokój; ziemia była żyzna i urodzajna, stąd nie trzeba było pracować, by zebrać obfite plony; w przyrodzie panowała wieczna wiosna, klimat był łagodny; był to czas wszelkiej obfitości i dobrobytu.
• Wiek srebrny (nastał wtedy, gdy Jowisz zepchnął Saturna do Tartaru): podział roku na cztery pory, ludzie zaczęli odczuwać zmiany temperatury (upał i mróz); w jaskiniach i szałasach szukali schronienia; zaczęto uprawiać ziemię.
• Wiek miedziany: gwałtowny, porywczy, jednak nie zbrodniczy, jak następny.
• Wiek żelazny: ujawniły się ludzkie skłonności do złego, zapanowały: zdrada, podstęp, oszustwo, przemoc, zbrodnicza żądza posiadania; pojawiły się granice; ludzie zaczęli się przemieszczać; zaczęto wydobywać z ziemi różne bogactwa, zjawiło się stąd żelazo i złoto; wybuchały wojny; nikt nie czuł się bezpieczny, panowała nienawiść (nawet w rodzinach); „ostatnia z bogiń, Astrea, opuściła ziemię”. (Jest to wiek, w którym żyjemy.)

PROBLEMATYKA

Tekst można uznać za próbę refleksji nad tym, dlaczego na świecie istnieje zło, jakie są przyczyny i skutki zepsucia ludzi, do jakich ideałów należy dążyć w swoim postępowaniu.

Mit o Dedalu i Ikarze

BOHATEROWIE

Dedal - ojciec Ikara, pochodził z Aten. Na Kretę przybył jako znany konstruktor i wynalazca. Jego rzeźbami zachwycały się rzesze Greków, chętnie też korzystano z jego wynalazków, np. ze świdra. Dedal był odważny i pomysłowy. Kochał swoją ojczyznę (Ateny) i tęsknił za nią, a nie mogąc do niej wrócić legalnie, postanowił wykorzystać swoje umiejętności i podstępem opuścić wraz z synem wyspę króla Minosa (Kretę). W tym celu skonstruował skrzydła. Trzeba było wiele fantazji i wyobraźni, żeby wpaść na taki pomysł. Oprócz nich Dedal posiadał także wiele rozwagi i rozsądku. Umiał przewidywać, dlatego wytłumaczył synowi sposób działania wynalazku i ostrzegł przed nieostrożnym lotem. Z pewnością bardzo rozpaczał z powodu śmierci Ikara, mimo to nie zrezygnował z dalszego lotu i w końcu osiągnął cel.

Ikar - syn Dedala, młody, pełen wrażeń i fantazji. Był posłuszny ojcu, dopóki nie zachłysnął się lotem, wysokością i przestrzenią. To musiało być niezwykłe uczucie. Może Ikar myślał, że cały świat do niego należy? Nabrał odwagi i chęci wynoszenia się wciąż wyżej i wyżej. Zupełnie zapomniał o ojcowskich napomnieniach. Ikar poniósł śmierć, nie doleciał z ojcem do Aten. Wcześniej jednak spełniły się jego marzenia o lataniu, stał się człowiekiem-ptakiem, poszybował wysoko, z góry podziwiał piękno ziemi. Mimo nieposłuszeństwa wobec ojca, Ikar to piękna i szlachetna postać.

PLAN WYDARZEŃ

1. Tęsknota Dedala za ojczyzną.
2. Sporządzenie skrzydeł.
3. Nauka latania.
4. Lot.
5. Katastrofa Ikara.
6. Rozpacz ojca.

STRESZCZENIE

Dedal zatęsknił za ojczyzną. Na skutek zakazu Minosa, władcy Krety, nie mógł jednak tego zamiaru swobodnie zrealizować. Jedyną możliwą drogą ucieczki była droga powietrzna. Skonstruował więc skrzydła z ptasich piór, a następnie poinstruował Ikara, jak należy się nimi posługiwać, w jaki sposób bezpiecznie lecieć. Ich powietrzna podróż wprawiła w zdumienie tych, którzy mieli okazję ją obserwować. W pewnej chwili zdarzyło się nieszczęście. Ikar, zachwycony lotem, wzbił się za wysoko, co spowodowało roztopienie się wosku, spajającego pióra - spadł do morza i zginął. Zrozpaczony Dedal pogrzebał ciało na wyspie, nazwanej później Ikarią.

PROBLEMATYKA

Opowieść zlokalizowana jest w konkretnej przestrzeni geograficznej; można znaleźć na mapie wszystkie miejsca wymienione w tekście (Kretę, Samos, Delos, Paros, Lebintos, Kalymne). Ta cecha odróżnia mit od baśni. Interpretując mit, trzeba wskazać na symboliczny podział przestrzeni na górę i dół: góra oznacza sferę boskiego sacrum, zaś dół sferę profanum, z którym wiąże się śmierć.

Mit jest opowieścią o przekraczaniu granic tego, co ludzkie (Dedal „zamyśla poprawić naturę”, rybak, pasterz i oracz, obserwujący lot Ikara, zdumieni wypowiadają słowa: „Któż mógłby tak w powietrzu latać? Chyba tylko bogowie!”).

Szansę przezwyciężenia ograniczeń daje sztuka - Dedal dzięki temu, że był rzemieślnikiem - artystą, zyskuje możliwość wydostania się z niewoli.

Dedal ukazany jest jako świadomy swej mocy artysta, ale i jako lękający się o swego syna ojciec oraz nauczyciel, który instruuje, przestrzega, lecz który w końcu musi dać Ikarowi prawo do samodzielności, nie może wziąć jego losu na siebie, nie może niczego przeżyć zamiast niego. Mowa jest więc o granicach odpowiedzialności za drugiego i związanego z nią cierpienia.

Mit o Demeter i Korze

BOHATERKI

Demeter - siostra Zeusa, potężna, dobra dla ludzi bogini pól i sadów, Matka-Ziemia. W tym micie Demeter to przede wszystkim kochająca matka Kory, pogrążona w rozpaczy po stracie córki. Nie mogła znieść rozłąki, bardzo tęskniła za Korą. Szła przez świat, gorzko płacząc. Wraz z nią smuciła się cała ziemia. Bogini szła odziana w skromną szatę, w ręku trzymała poczerniałe kłosy zbóż - znak żałoby. Bardzo się bała o córkę, nie wiedziała, co się z nią stało. Demeter kochała Korę gorącą macierzyńską miłością. Nie umiała się pogodzić z utratą córki. Znosiła cierpienia i niewygody, aby odnaleźć ukochaną Korę. Była cierpliwa i uparta. Przeszukała każdy skrawek ziemi.

Kora - córka Demeter, młoda, wesoła i bardzo piękna dziewczyna, która spędzała życie w otoczeniu swych przyjaciółek-nimf, bawiąc się i ciesząc pięknem świata i miłością matki. Była nieostrożna i, choć matka ostrzegała ją przed niebezpieczeństwem, zerwała kwiat narcyza, poświęcony Hadesowi. Władca podziemia porwał ją. Została jego małżonką i jako Persefona rządziła królestwem ciemności. Ona także bardzo tęskniła za matką, ale musiała spełnić wolę gromowładnego Zeusa.

PLAN WYDARZEŃ

1. Opis cierpiącej Demeter.
2. Opowieść o porwaniu Kory.
3. Informacja o poszukiwaniach córki podjętych przez Demeter.
4. Opis skutków jej rozpaczy dla przyrody.
5. Wzmianki o rozmowach innych bogów z matką.
6. Historia uwolnienia Kory.
7. Skutki radości Demeter z powodu odzyskania córki.
8. Zapowiedź cykliczności odejść i powrotów Kory.

STRESZCZENIE

Demeter była nie tylko boginią pól i urodzajów, ale też szczęśliwą matką Kory. Spacerowały razem z orszakiem nimf po ukwieconych łąkach, słuchały śpiewu ptaków, zrywały kwiaty. Troskliwa matka często ostrzegała Korę, by nie zrywała białego kwiatu narcyza, który jest poświęcony bogom mrocznych podziemi. Opowiedziała jej historię pięknego młodzieńca, Narcyza, który zakochał się w swym odbiciu lustrzanym i umarł z miłości i tęsknoty do niego. Na jego grobie wyrósł kwiat o słodkiej woni, zwany narcyzem. Córka nie posłuchała matczynej przestrogi i zerwała kwiat. W wyniku tego została porwana przez Hadesa do podziemi. Rozpacz Demeter nie miała granic. Jęcząc i płacząc, szukała nadaremnie ukochanego dziecka. Przyroda, współczując swej pani, rozpaczała wraz z nią - ptaki umilkły, wyschły źródła, zwiędły kwiaty. Gdy zaś nieszczęsna bogini dowiedziała się, że Zeus bez jej wiedzy obiecał Hadesowi Korę za żonę, zapłonęła takim gniewem, że rzuciła klątwę na ziemię, by nie rodziła więcej żadnych owoców. Długo opierała się próbom przebłagania. W ukryciu cierpiała. Wówczas Zeus wezwał ją przed swe oblicze i oznajmił, że odtąd Kora będzie spędzać jedną trzecią roku z mężem Hadesem, a dwie trzecie z matką. Tak powstały pory roku. Gdy Kora przebywa w krainie cieni - na ziemi panuje zima, przyroda usypia. Wiosną budzi się do życia - bo Kora wraca do matki. Lato kwitnie ich szczęściem, a jesień płacze deszczem nad rozstaniem matki i córki.

PROBLEMATYKA

W micie zostały wyjaśnione następujące zjawiska przyrodnicze: zmiany pór roku, powstanie kwiatu narcyza. Postać Demeter można traktować jako archetyp matki, która utraciła swoje dziecko.

Mit o Prometeuszu

BOHATER

Prometeusz - dobroczyńca ludzkości: Prometeusz to jeden z greckich herosów. Był dobry, mądry i odważny. Bardzo kochał ludzi. Wszystkie swoje umiejętności wykorzystywał dla ich dobra. Był uważany za stwórcę człowieka. Przyjął odpowiedzialność za swoje dzieło. Wiedział, że trzeba się nim opiekować. Kiedy dostrzegł, że ludzie żyją w ciemnościach, odczuwają zimno i strach, postarał się dla nich o ogień. W ten sposób przeciwstawił się złu, które uosabia w tym micie Zeus. To on zabrał ludziom ogień. Prometeusz odważnie wystąpił przeciw postanowieniu Zeusa, mimo iż wiedział, że może go za to spotkać okrutna kara.

Prometeusz jest dobroczyńcą ludzkości, poświęcił się dla dobra ludzi, ofiarował swoje życie, aby mogli bezpiecznie mieszkać na ziemi i cieszyć się swoją pracą. Taką postawę określamy nazwą: altruizm, a kogoś, kto ją przyjął - altruistą.

PLAN WYDARZEŃ

1. Prometeusz - mądry tytan.
2. Opieka nad ludźmi:
   1. kradzież ognia,
   2. uczenie ludzi uprawy ziemi, polowania, rybołówstwa.
3. Podstęp Prometeusza.
4. Okrutna kara.

STRESZCZENIE

Był silnym i mądrym tytanem, który kochał ludzi. Gdy po straszliwych walkach bogów o władzę ziemia stała się pustą krainą, ulepił z gliny ludzi. Ponieważ byli słabi i bezradni, opiekował się nimi troskliwie. Kiedy Zeus zażądał od śmiertelnych ofiary, Prometeusz oszukał go podstępem (bogu przypadły kości i wnętrzności okryte tłuszczem, a ludziom mięso). Kiedy rozgniewany Zeus odmówił ludziom daru ognia, mądry tytan skradł go z ognistego rydwanu Heliosa. Dał w ten sposób ludziom ciepło i broń przeciwko dzikim zwierzętom. Nauczył też ludzi uprawiać ziemię, wydobywać z niej miedź i złoto oraz budować łodzie.

Za miłość do ludzi ukarany został przez Zeusa przykuciem do skał Kaukazu, gdzie wisiał nad przepaścią, cierpiąc straszliwe męki. Na dodatek sęp wyrywał mu kawałek wątroby, który codziennie odrastał. Uwolnił go Herakles, zabijając sępa i rozbijając maczugą kajdany.

Zaś stary centaur Chejron, który cierpiał z powodu nieuleczalnej rany, poszedł za niego do Hadesu. Bogowie przyjęli Prometeusza na Olimp, ale on nigdy nie zapomniał o ludziach i stale się nimi opiekował.

PROBLEMATYKA

Mitologiczny Prometeusz to dobroczyńca ludzkości. W swojej bezgranicznej miłości i skłonności do poświęceń dla ludzi jest podobny do ewangelicznego Chrystusa.

Mit o Syzyfie

BOHATER

Syzyf - władca Koryntu: Jako król dobrze spełniał swe obowiązki - jego państwo było bogate, a ludziom żyło się tam dostatnio i wygodnie. Syzyf był bardzo szczęśliwy. Ten ulubieniec bogów urodził się, jak mawiali Grecy, pod szczęśliwą gwiazdą. Był częstym gościem na Olimpie, cieszył się przyjaźnią największych spośród bogów, a nektar i ambrozja utrzymywały go w dobrym zdrowiu. Niestety, Syzyf miał właściwą wielu ludziom, a bardzo irytującą olimpijczyków wadę - plotkarstwo. Był wielkim gadułą. Nie umiał niczego utrzymać w tajemnicy, był niedyskretny. W potrzebie Syzyf umiał się zdobyć na pomysłowość i odwagę. Umiał przechytrzyć samego Tanatosa. Nie zawsze był uczciwy. Nie tylko wyjawiał drobne tajemnice bogów, ale także wykradał nektar i ambrozję. I właśnie za te wady Syzyf poniósł karę.

Choć Syzyf uwięził Tanatosa dla własnej korzyści, przysłużył się całej ludzkości. Zwyciężył śmierć. Dzięki niemu ludzie przestali umierać i chorować, a co najważniejsze, nie musieli już bać się śmierci. To Syzyf sprawił, że na świecie zagościły zdrowie, życie i szczęście, a o tym marzymy wszyscy.

Syzyf znalazł się w podziemiach Hadesu. Musiał tam wytaczać na szczyt góry olbrzymi głaz. Tuż przed wierzchołkiem kamień spadał z powrotem w dół. W ten sposób praca Syzyfa nigdy nie miała końca.

PLAN WYDARZEŃ

1. Syzyf władcą Koryntu.
2. Szczęśliwe lata panowania.
3. Przyjaźń z bogami:
   1. uczestnictwo w ucztach na Olimpie,
   2. spożywanie ambrozji i picie nektaru - wieczna młodość,
   3. łaski bogów.
4. Wada Syzyfa - plotkarstwo.
5. Gniew bogów.
6. Podstęp Syzyfa - uwięzienie bożka śmierci, Tanatosa.
7. Wieczne życie na ziemi.
8. Tanatos uwolniony - „tchnienie śmierci”.
9. Syzyfowa praca.

STRESZCZENIE

Syzyf był królem pięknego i potężnego Koryntu. Cieszył się sympatią bogów, którzy zapraszali go na Olimp, by z nimi ucztował, pił nektar, który chronił go przed chorobami i starością. Niestety, zgubiła go skłonność do plotkowania i własna pycha. Wyjawiał śmiertelnikom tajemnice bogów, wykradał też ambrozję i częstował nią swoich gości. Olimpijczycy wybaczali ulubieńcowi złe postępowanie, ale gdy zdradził ważną tajemnicę, stracili cierpliwość. Syzyf został skazany na śmierć. Był jednak bardzo przebiegły, nakazał żonie, by nie pogrzebała ciała i nie włożyła mu do ust świętego obola. Dusza króla błąkała się po Hadesie, głośno się skarżąc na postępek bezbożnej żony. Gdy zaś bogowie pozwolili Syzyfowi wrócić na ziemię i nakłonić żonę do sprawienia godnego pochówku, uwięził boga śmierci Tanatosa w lochach. Biesiadował ze swymi gośćmi, ciesząc się tym, że przechytrzył bogów.

Wkrótce jednak Ares uwolnił więźnia i obaj zabrali Syzyfa do Tartaru. Został surowo ukarany. Musiał toczyć na górę ogromny głaz, który tuż przed szczytem spadał na dół. Nadaremny wysiłek grzesznika miał trwać wiecznie.

PROBLEMATYKA

Mityczny król Syzyf stał się symbolem; od jego imienia utworzono zwrot syzyfowa praca. Oznacza on bezskuteczny i bezcelowy wysiłek, który nie ma końca i nie przynosi rezultatów. Wyrazy bliskoznaczne: bezskuteczna, bezcelowa, daremna, niekończąca się, bez efektu, bezowocna, niepotrzebna, zbyteczna, nieprzydatna.

Tytuł powieści Stefana Żeromskiego Syzyfowe prace stanowi literacką aluzję do antycznego mitu.