Natalia Laskowska Malajskość, język malajski, język malezyjski – kilka uwag o wytwarzaniu tożsamości narodowej „Malajskość” jest pojęciem, które poniekąd definiuje konstytucja Federacji Malezji. Desygnaty terminu „Malaj” określone są w artykule 160(2): Malajem lub Malajką jest osoba, która (między innymi) wyznaje islam, na co dzień posługuje się językiem malajskim oraz stosuje się do malajskich zwyczajów1. Choć może się to wydawać zaskakujące, potrzeba wprowadzenia do ustawy zasadniczej zapisu wyznaczającego cechy i granice przynależności etnicznej stanowiła wynik złożonego procesu narodzin niepodległej Malezji. Jednym z głównych celów przyświecających twórcom konstytucji malezyjskiej było wyrównanie szans wszystkich obywateli nowego państwa w dostępie do władzy, edukacji i zasobów. Określenie „malajskości” miało służyć akcji afirmatywnej na rzecz rdzennej ludności kraju – Malajów, których możliwości rozwoju zostały zatrzymane na ponad sto pięćdziesiąt lat trwania kolonialnej okupacji brytyjskiej. W 1957 r., kiedy Komisja Reida2 przygotowywała projekt konstytucji, specjalne przywileje3 dla Malajów, które zapewniają pozycje w administracji, stypendia, ziemię i preferencyjne traktowanie w sferze działalności gospodarczej, miały być zapisem 1 Konstytucja Malezji, art. 160(2): ‘Malay’ means a person who professes the religion of Islam, habitually speaks the Malay language, conforms to Malay custom and – (a) was before Merdeka Day born in the Federation or in Singapore or born of parents one of whom was born in the Federation or in Singapore, or is on that day domiciled in the Federation or in Singapore; or (b) is the issue of such a person. 2 Brytyjski sędzia, Lord William Reid, był przewodniczącym komisji przygotowującej konstytucję Federacji Malajów. Pozostałymi członkami komisji byli: Sir Ivor Jennings – brytyjski ekspert w dziedzinie prawa Wspólnoty Narodów, Sir William McKell – były gubernator generalny Australii, B. Malik – były prezes Sądu Najwyższego Indii oraz Abdul Hamid – sędzia Sądu Najwyższego Pakistanu. S. S. Faruqi, Document of Destiny: The Constitution of the Federation of Malaysia, Star Publications (Malaysia) Berhad, Petaling Jaya 2008, s. 5-8. 3 Szczegółowo określa je artykuł 153 Konstytucji Malezji. Natalia Laskowska 14 tymczasowym4. Mimo że upłynęło już ponad pół wieku, żadne znaki na niebie i na ziemi nie wskazują jednak na to, żeby konstytucyjnie uwarunkowana akcja afirmatywna zbliżała się ku końcowi. Specjalne przywileje z funkcji wyrównawczej zaczęły bardziej pełnić rolę narzędzia dominacji, która przejawia się, przede wszystkim, w sferze publicznej. Obecne próby budowania tożsamości narodowej zrównują malajskość z malezyjskością. Niedawna zmiana oficjalnej nazwy języka urzędowego z Bahasa Melayu ‘język malajski’ na Bahasa Malaysia ‘język malezyjski’ jest tego szczególnie wyraźnym przykładem. Malajskość Malezja jest krajem wieloetnicznym. Mówi się, odpowiednio, o trzech albo o dwóch głównych grupach ludności: Malajach, Chińczykach i Indusach, albo o Malajach i nie-Malajach. Drugi z tych podziałów szczególnie trafnie wyznacza obecne relacje etniczne na Półwyspie Malajskim. We wschodniej, wyspiarskiej części kraju, stanach Sabah i Sarawak na Borneo, jest to trochę bardziej skomplikowane. Ludność tych stanów określa się zbiorczo mianem bumiputera ‘synowie ziemi’. Koncepcja bumiputera stała się istotna dla pierwszych architektów nowego państwa, w którym okres kolonialny pozostawił głębokie intelektualne i ekonomiczne nierówności. Choć Malezja oficjalnie uzyskała niepodległość w 1957 r., Brytyjczycy pozostali w kraju jeszcze do 1960 r., kiedy zakończył się stan wyjątkowy5. Dla nowego rządu głównym celem było wyrównanie dysproporcji społecznych, pozostawionych przez rządy brytyjskie. Etniczni Malajowie stanowili szczególnie zacofaną grupę pod względem wykształcenia i udziału w gospodarce. Choć nie byli bezpośrednio wykorzystywani przez władze kolonialne, odsunięto ich od dobrobytu i rozwoju, które przynosiły plantacje kauczuku i eksploatacja bogatych złóż cyny, znajdujących się na ich ziemi. W odróżnieniu od nich, ludność chińska, będąca potomkami dziewiętnastowiecznych robotników hut i kopalni cyny, znacznie awansowała, zajmując się handlem, inwestując w edukację i angażując się w służbę cywilną. Chińczycy zamieszkiwali głównie miasta, podczas gdy Malajowie pozostawali skupieni na obszarach wiejskich, zajmując się rolą i rybołówstwem. Trzecia grupa – Indusi, którzy przybyli na ziemie malajskie przede wszystkim jako siła robocza brytyjskich plantacji i projektów infrastrukturalnych, plasowali się pod względem edukacji i rozwoju gospodarczego pomiędzy Chińczykami i Malajami. W 1960 r. 53% populacji Malezji 4 A. A. Bari, F. S. Shuaib, Constitution of Malaysia: Text and Commentary, Prentice Hall, Petaling Jaya 2009, s. 321. 5 W czerwcu 1948 r. doszło do wybuchu powstania antybrytyjskiego, zorganizowanego przez Partię Komunistyczną Malajów. Dalsze walki wojsk brytyjskich z partyzantką komunistyczną spowodowały opóźnienie deklaracji niepodległości Malezji o prawie dekadę. Malajskość, język malajski, język malezyjski… 15 stanowili Malajowie, 36% Chińczycy, zaś 11% Indusi6. Pierwszy premier kraju, Tunku Abdul Rahman7, liczył na dołączenie do ziemi Malajów posiadłości brytyjskich na Borneo w nadziei na procentowe obniżenie liczby ludności chińskiej w nowym państwie, zwłaszcza że los brytyjskiego Singapuru, w którym przeważali Chińczycy, nie był wówczas jeszcze jasny. Jeżeli Singapur zostałby dołączony do Malezji, ludność chińska stanowiłaby etniczną większość. Choć ze względów gospodarczych takie posunięcie byłoby korzystne, przywódcy malajscy obawiali się, że Malajowie staliby się mniejszością we własnym kraju. W związku z tym Tunku Abdul Rahman nalegał na dołączenie do nowego kraju prowincji Sabah i Sarawak. Choć ich ludność różniła się etnicznie od Malajów z Półwyspu, byli oni ludnością lokalną – bumiputera ‘synami ziemi’ i na pewno nie byli Chińczykami. Ostatecznie zarówno brytyjskie ziemie na Borneo, jak i Singapur, weszły 31 sierpnia 1963 r. do Federacji Malezji. Członkostwo Singapuru trwało jednak tylko dwa lata, gdyż w sierpniu 1965 r. został on usunięty z Federacji, pozostawiając Malajów w znaczącej większości (56%) względem Chińczyków (34%) i Indusów (9%). W 2010 r. liczba obywateli Malezji wynosiła 26 milionów, spośród których Malajowie oraz pozostali bumiputera stanowili 67%, Chińczycy 25% a Indusi 7%8. Termin „Malaj” nie pokrywa się znaczeniowo z bumiputera, ponieważ nie wszyscy bumiputera są Malajami. Termin bumiputera, który jednoczy Malajów z Półwyspu z ludnością Sabah, Sarawak oraz orang asli9, ma znaczenie głownie polityczne, bez konsekwencji prawnych. Każdej z tych „rodzimych” grup przysługują inne przywileje w ramach akcji afirmatywnej, a największa ich pula przeznaczona jest dla Malajów. „Malajskość”, jako tożsamość w wymiarze religijnym i kulturowym, wymaga bardziej złożonej analizy antropologicznej. Powstało całkiem dużo publikacji na ten temat10. W tym tekście pragnę jednak skupić się bardziej na politycznej sferze tego zagadnienia i na pewnej obserwacji historycznej, którą zamierzam zilustrować za 6 D. R. SarDesai, Southeast Asia: past and present, Westview Press, Boulder 2010, s. 283-284. Słowo tunku jest tytułem szlacheckim, a nie pierwszym imieniem, co bywa mylone w literaturze polskojęzycznej. 8 Jabatan Perangkaan Malaysia, Population and Housing Census of Malaysia: Population Distribution and Basic Demographic Characteristics (2010), Putrajaya 2011, s. 11-12. 9 Termin orang asli ‘ludność rodzima’ oznacza autochtonów, którzy zamieszkiwali ziemie obecnej Malezji przed przybyciem z Południowych Chin grupy proto-Malajów (około 2500 lat p.n.e., przodkowie ludności zamieszkującej wyspę Borneo) oraz deutero-Malajów (około 300 lat p.n.e., przodkowie nie tylko konstytucyjnych Malajów, obecnej większości etnicznej Malezji, ale i większości ludności całego Archipelagu Malajskiego i Filipin). 10 Serię artykułów o „malajskości” autorstwa między innymi A. Vickersa i V. M. Hooker zredagował T. P. Barnard, Contesting Malayness: Malay Identity Across Boundaries, Singapore University Press, Singapore 2006. Dostępna jest również monografia A. Milnera, The Malays, Wiley-Blackwell, West Sussex 2008. 7 Natalia Laskowska 16 pomocą zmian w języku malajskim; społeczeństwo Malezji przed uzyskaniem niepodległości było pod względem religijnym, społecznym i kulturowym znacznie bardziej pluralistyczne i otwarte, niż jest teraz, pomimo oficjalnie obowiązującej ideologii obecnego rządu – „1 Malaysia”11. Język malajski Język malajski należy do grupy języków malajsko-polinezyjskich rodziny języków austronezyjskich. Najpowszechniejsze z tych języków, a jest ich około trzystu, to: indonezyjski, malajski, tagalski, jawajski, sundajski, madurski, minangkabau oraz balijski. Język indonezyjski (Bahasa Indonesia) jest oficjalnym językiem Indonezji. Współczesny język malajski, malezyjski (Bahasa Malaysia), jest oficjalnym językiem Malezji. Obydwa wywodzą się z języka malajskiego (Bahasa Melayu), który stał się w XV w. jednym z głównych języków wehikularnych regionu Azji PołudniowoWschodniej. Wynikało to przede wszystkim z ogromnego ożywienia handlu na szlaku pomiędzy Indiami a Chinami. Podczas gdy szlak handlowy łączący Ocean Indyjski z Morzem Chińskim był znany o wiele wcześniej i stanowił źródło potęgi nadbrzeżnych królestw, w XV w. na handel z Azją Południowo-Wschodnią otworzyły się wszystkie największe rynki świata. Wraz ze statkami kupieckimi płynącymi przez Cieśninę Malakka, wzdłuż wybrzeży Półwyspu Malajskiego i Sumatry, rozprzestrzeniał się również język malajski. Konkurencję dla niego mógł stanowić język jawajski, za którym stały gospodarczo silne i już wówczas gęsto zaludnione imperia środkowej i wschodniej Jawy. Jednak jawajski był zbyt trudny, ponieważ nie tylko jego gramatyka jest znacznie bardziej skomplikowana niż malajska, ale i złożona stratyfikacja społeczna, która znajduje odzwierciedlenie w niemal wszystkich częściach zdania, jest trudna do opanowania, choć niezbędna w codziennej komunikacji. Poza czynnikami gospodarczymi, język malajski, będący językiem urzędowym Sułtanatu Malakka (1400-1511), najważniejszego wśród pierwszych południowoazjatyckich królestw muzułmańskich, stał się również regionalnym językiem islamu, a wraz z nową religią także jego słownictwo rozpowszechniło się na wschodnich ziemiach archipelagu. Równocześnie słownictwo arabskie i perskie na stałe weszło do jego słownika. Zapożyczeń z języka perskiego jest znacznie mniej niż z arabskiego, choć wiele arabskich słów pojawiło się w języku malajskim w formie wtórnych zapożyczeń poprzez język perski. Nie zawsze przybywały one bezpośrednio z Bliskiego Wschodu, właściwie do końca XIX w. działo się to przede wszystkim za pośrednictwem kupców i misjonarzy muzułmańskich z Indii. Słowa oryginalnie perskie dotyczą w głównej mierze kultury materialnej, w tym terminologii związanej z że- 11 „1 Malaysia” należy czytać odpowiednio po angielsku „One Malaysia” lub po malajsku „Satu Malaysia”. Malajskość, język malajski, język malezyjski… 17 glugą, nawigacją oraz wojskowością12, np.: daman ‘lina’ od perskiego dāman, saudagar ‘kupiec’ od saudagār, anjar ‘kotwica’ od langar, dastur ‘żagiel’ od dastūr, czy też kaya ‘bogaty’ od kiyā. Domenę semantyczną zapożyczeń z języka arabskiego wyznaczają szeroko pojęte kwestie związane z islamem: edukacja, zagadnienia moralne, polityka oraz wszystko, co wiąże się z samą wiarą13. Jednak kluczowe słowo agama ‘religia’ wywodzi się od sanskryckiego āgama ‘tradycja’. Spośród wszystkich języków spoza rodziny austronezyjskiej największy wpływ na malajski miał sanskryt. Proces napływu kultury indyjskiej na obszar Malajów był widoczny już około I w., ale nie jesteśmy w stanie stwierdzić, kiedy po raz pierwszy doszło do kontaktu pomiędzy mieszkańcami subkontynentu indyjskiego a ludnością Półwyspu i Archipelagu Malajskiego. Elementy kultury indyjskiej dotarły do Malajów za pośrednictwem indyjskich kupców i misjonarzy, ale przyjęcie niektórych indyjskich wzorców kulturowych było decyzją lokalnych przywódców. Wraz z rozkwitem handlu na szlaku pomiędzy Indiami i Chinami, zaczęły pojawiać się różnice ekonomiczne pomiędzy członkami pierwotnie egalitarnych społeczeństw malajskich. Zamożniejsi i bardziej zaradni sięgali po władzę, zaś w celu jej legitymizacji przybierali indyjskie imiona, a na dworach wprowadzali rytuały hinduistyczne i buddyjskie. Zapożyczano religie, idee władzy, alfabet, literaturę i słownictwo. Trudno sobie wyobrazić komunikację w języku malajskim bez słów pochodzących z sanskrytu. Podobno można zarówno pisać, jak i mówić, zastępując większość wyrazów pochodzących z sanskrytu słowami bardziej malajskimi14, choć będzie to wypowiedź dosyć niezgrabna i sztuczna. Jest kilka słów wywodzących się z sanskrytu, bez których porozumiewanie się byłoby znacznie utrudnione, na przykład zaimki względne, yang ‘który, jaki’ oraz mana ‘które, gdzie, dokąd, jak’, pochodzące, odpowiednio, od sanskryckich terminów yad ‘który, jaki’ i mānạ ‘miara’15, czy też partykuła przecząca tetapi ‘ale’, pochodząca od sanskryckiego tathȃpi ‘niemniej jednak’16. Nie mamy danych szacunkowych określających zakres wpływów z sanskrytu. Poza słowami zapożyczonymi w ich oryginalnej lub niemal oryginalnej formie, występuje wiele hybryd sanskrycko-malajskich czy też sanskrycko-arabskich. Niektóre podstawowe słowa niewątpliwie zawierają też sanskryckie pierwiastki, choć często jest to kwestią dyskusyjną. Jako przykład obecności sanskrytu we współczesnym malajskim 12 R. Jones, Loan-words in Indonesian and Malay, KITLV Press, Leiden 2008, s. xxiii-xxiv. Lista zapożyczeń arabskich dostępna jest w: R. Jones, Arabic loan-words in Indonesian: A checklist of Arabic and Persian origin in Bahasa Indonesia and traditional Malay, in the reformed spelling, School of Oriental and African Studies, University of London, London 1978. 14 J. Crawfurd, A Grammar and Dictionary of the Malay Language: With a Preliminary Dissertation, Smith, Elder & Co., London 1852, s. v-vi. 15 W. E. Maxwell, A Manual of the Malay Language, Kagan Paul & CO., London 1917, s. 10. 16 J. T. Collins, Bahasa Sanskerta dan Bahasa Melayu, Kepustakaan Populer Gramedia, Jakarta 2009, s. 93. 13 18 Natalia Laskowska może posłużyć tekst Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka. Oficjalne tłumaczenie artykułu pierwszego Deklaracji brzmi: Semua manusia dilahirkan bebas dan samarata dari segi kemuliaan dan hak hak. Mereka mempunyai pemikiran dan perasaan hati dan hendaklah bertindak di antara satu sama lain dengan semangat persaudaraan17. Jedna trzecia słów jest ewidentnie zapożyczeniami z sanskrytu: semua ‘wszyscy’ od samūha ‘zbiór, zebranie, zgromadzenie’, manusia ‘człowiek’ od manuṣya ‘człowiek’, sama ‘taki sam, razem’ od sama ‘taki sam, podobny, równy’, rasa ‘smak, uczucie’ od rasa, antara ‘pomiędzy’ od antara, saudara ‘brat’ od sodara. Fernand Braudel mówił o regionie Azji Południowo-Wschodniej, że wszystkie jego kraje „historycznie leżą w zasięgu dwóch tych samych ludzkich oceanów, Chin i Indii”18. W języku malajskim wpływy Indii są bardzo rozległe, zaś Chin nieporównywalnie mniejsze, mimo że stosunki dyplomatyczne z dworami chińskimi były zawierane przez malajskich i jawajskich władców znacznie częściej niż z władcami indyjskimi. Słowa chińskie zaczęły pojawiać się w języku malajskim dopiero pod koniec XVII w. wraz z falą imigracji chińskiej. Potomkowie Chińczyków, którzy przybyli do pracy w kopalniach i hutach, bądź prowadzili własną działalność gospodarczą, stanowią obecnie największą mniejszość etniczną w Malezji oraz są ekonomicznie istotnymi społecznościami w każdym z krajów Azji Południowo-Wschodniej. Wiele zapożyczeń z języka chińskiego dotyczy artykułów spożywczych i gospodarstwa domowego, zatem sfery codzienności. Liczne słowa chińskie są też obecne w języku potocznym oraz w miejskim slangu malezyjskim. Spośród innych języków azjatyckich, pojawiły się zapożyczenia z języka japońskiego w latach 1942-1945, wraz z okupacją japońską. Większość z nich odnosiła się do terminologii wojskowej. Po zakończeniu drugiej wojny światowej słowa te zostały wyparte z użycia, zachowując się jedynie w literaturze z tego okresu19. Z języka koreańskiego zapożyczone zostało jedno słowo – wangkang ‘dżonka’20. Obecność europejska w regionie również wpłynęła na język malajski. Z języka portugalskiego przyjęte zostały nazwy niektórych przypraw, ubrań i terminologia związana z katolicyzmem. Liczne słowa, szczególnie mające związek z nauką i przekazywane za pomocą kolonialnego systemu szkolnictwa brytyjskiego (w Malezji) i holenderskiego (w Indonezji), także dostały się do języka malajskiego. Również 17 Powszechna Deklaracja Praw Człowieka, art. 1: Wszyscy ludzie rodzą się wolni i równi pod względem swej godności i swych praw. Są oni obdarzeni rozumem i sumieniem i powinni postępować wobec innych w duchu braterstwa. 18 F. Braudel, Gramatyka cywilizacji, Oficyna Naukowa, Warszawa 2006, s. 285. 19 R. Jones, Loan-words in Indonesian…, s. xxxii. 20 Tamże, s. xxx. Malajskość, język malajski, język malezyjski… 19 poprzez języki europejskie wprowadzone zostało pojęcie rasowości oraz koncepcja rasizmu. Ani w języku malajskim, ani w indonezyjskim, tajskim czy tagalskim nie istniało wcześniej słowo pojęciowo zbliżone do słowa „rasa”. Ras ‘rasa’ oraz polityka rasowa zostały wprowadzone przez władze kolonialne, w celu podzielenia południowoazjatyckich społeczności według wyznaczników etnicznych. Konsekwencje tych podziałów widoczne są po dziś dzień – i często są dosyć bolesne. Język malezyjski W 1951 r., niedługo przed uzyskaniem przez Malezję niepodległości, władze brytyjskie powołały komisję mającą zbadać i zarekomendować nowy system edukacji. Komisja ta zaleciła, żeby społeczność chińska i indyjska zrezygnowały z edukacji w swoich językach ojczystych na rzecz języka malajskiego, którym posługiwała się największa, z zamieszkujących kraj, grupa etniczna. Po uzyskaniu przez Malezję niepodległości w 1957 r., rząd wprowadził zalecenia Brytyjczyków w życie21. Poza nowym systemem edukacji zaczęto wprowadzać również inne rozliczne strategie narodowotwórcze. Chińczycy i Indusi zostali zmuszeni je przyjąć ze względu na ograniczenia w przyznawaniu obywatelstwa po 1957 r. Wcześniej obywatelstwo było przyznawane na podstawie urodzenia, na zasadzie ius soli. W niepodległej Malezji warunkiem stała się również znajomość języka malajskiego22. Język malajski stał się tożsamy z językiem Malezji. Zmiany społeczne w niepodległej Malezji oczywiście nie ograniczyły się jedynie do sfery języka. Społeczeństwo, które niegdyś było pluralistyczne pod względem kultur, religii, ale także relacji międzyludzkich, przestało nim być po 1957 r. Akcja afirmatywna, której celem było zrównanie szans ludności malajskiej, stała się źródłem etnocentrycznej dominacji. Mniejszości zamieszkujące ziemie, które później znane były jako Brytyjskie Malaje, wywodziły się z Europy, Chin, Indii oraz Bliskiego Wschodu. Dochodziło między nimi do nieustającej interakcji, która nie ograniczała się do wymiany dóbr materialnych, ale również idei, wiedzy oraz systemów wartości. Odzwierciedla to wyraźnie bogate w zapożyczenia słownictwo języka malajskiego. Wdzięcznym przykładem religijnego i językowego pluralizmu może być najstarszy na Półwyspie Malajskim zabytek piśmiennictwa muzułmańskiego, inskrypcje na tablicach kamiennych znajdujące się w stanie Terengganu. Na czterech tablicach znajdują się zapisane pismem arabskim w języku malajskim zalecenia prawne wydane przez lokalnego władcę, które niewątpliwie stanowią elementy prawa muzułmańskiego, jednak zamiast słowa Allāh ‘Bóg’ użyto w nich terminu sanskryckiego – 21 22 S. K. Gill, Language Policy in Malaysia: Reversing Direction, „Language Policy” 4, 2005, s. 245. Tamże, s. 246-247. 20 Natalia Laskowska Devatā23. Wówczas wydawało się to naturalne. Obecnie prawo w niektórych stanach Malezji wprowadza restrykcje w użyciu terminów odnoszących się do religii24. W 1972 r. rząd Malezji powołał do istnienia grupę językoznawców, której zadaniem było stworzenie i wprowadzenie do użycia nowych terminów malajskich. Część z tych neologizmów była terminami technicznymi, którym nadano malajski wydźwięk, inne zaś miały stać się zamiennikami niektórych obecnych wcześniej zapożyczeń. Do 1988 r. stworzono pół miliona nowych słów malajskich25. W tym kontekście język malezyjski można postrzegać jako pewien element strategii narodowotwórczej, który jest oparty na języku malajskim. Jeżeli zadajemy sobie pytanie, które z określeń jest bardziej poprawne: „język malajski” czy „język malezyjski”, odpowiedź brzmi: obydwa są poprawne, ale nie jednoznaczne. Używając jednego albo drugiego, będziemy mieli na myśli coś zupełnie innego. 23 Z. Nasohah, Pentadbiran undang-undang Islam di Malaysia, Utusan Publications & Distributors, Kuala Lumpur 2004, s. 11-12. 24 Osoby niebędące muzułmanami nie mają, na przykład, prawa do posługiwania się terminami, które ustawodawca uważa za „islamskie”. Obszernie pisze o tym P. G. Riddel, Islamization, Civil Society, and Religious Minorities in Malaysia, w: K. S. Nathan, M. H. Kamali (red.) Islam in Southeast Asia: Political, Social, and Strategic Challenges for the 21st Century, Institute of Southeast Asian Studies, Singapore, 2005. 25 S. K. Gill, Language Policy in Malaysia…, s. 249.