Komizm jest kategorią estetyczną, która odgrywa istotną rolę w literaturze. Jego różnorodne rodzaje i funkcje sprawiają, że jest on nieodłącznym elementem wielu literackich dzieł. Komizm ma za zadanie skłonić czytelnika do określonej interpretacji. W niniejszym artykule omówimy, czym jest komizm, jakie są jego rodzaje oraz jaką pełni funkcję w literaturze.
Spis treści
Co to jest komizm?
Komizm to element literacki, który ma na celu wywołanie śmiechu i wesołości u czytelnika lub widza. Jego cechą charakterystyczną jest umiejętne wykorzystanie kontrastu, ironii, oraz nieoczekiwanego elementu, które mają za zadanie wywołać śmiech. Źródłem komizmu są najczęściej sytuacje, które nie są przewidywalne dla odbiorcy – niespodziewane sprzeczności lub skrajne kontrasty. Komizm pojawia się w literaturze, teatrze, filmie oraz innych dziedzinach sztuki.
Definicja komizmu
Trudno jednoznacznie określić komizm pod względem teoretycznym, ponieważ pojawia się głównie w zachowaniach i wyborach bohaterów oraz w ich wyznawanych poglądach. Mimo że przejawy komizmu są zaprojektowane przez autora danego dzieła, ostateczną ocenę podejmuje odbiorca. Warto mieć na uwadze, że komizm to kategoria, której znaczenie ewoluuje w czasie. Pewne sytuacje mogą dostarczać rozrywki jedynie w konkretnej społeczności lub okresie historycznym, podczas gdy inne są bardziej uniwersalne.
Rodzaje komizmu
Podstawowe rodzaje komizmu to komizm sytuacyjny, komizm postaci oraz komizm słowny. Każdy z tych rodzajów ma swoje specyficzne cechy i sposób wywoływania śmiechu u odbiorców.
Komizm sytuacyjny
Komizm sytuacyjny to rodzaj humoru, który odnosi się do śmiesznych sytuacji i wywołuje śmiech poprzez nieoczekiwane zwroty akcji lub nagromadzenie zdarzeń, które szybko spotykają bohatera. Ten rodzaj komizmu można dostrzec w różnych dziełach, a przykładem może być „Świętoszek” Moliera. W tym utworze komizm sytuacyjny jest szczególnie widoczny w scenie, gdzie główny bohater stara się zdobyć względy żony Orgona, Elmiry, nie zdając sobie sprawy, że Orgon jest w tym samym pomieszczeniu – najpierw pod stołem, a potem za plecami swojej żony. Ujęcie komizmu sytuacyjnego najlepiej widać na deskach teatru lub poprzez obrazy filmowe.
Komizm postaci
Komizm postaci jest sztuką ukazania postaci w sposób, który wywołuje śmiech poprzez charakterystyczne cechy, zachowania czy słabostki. W literaturze i dramacie często wykorzystuje się różne mechanizmy humorystyczne, a kluczem do sukcesu jest przesadne przedstawienie zewnętrznego wyglądu oraz cech charakterystycznych bohatera. Przykłady takiego podejścia znajdujemy w dziełach takich jak „Tango” Sławomira Mrożka, gdzie postacie odznaczają się nie tylko niechlujnymi strojami, lecz także ekscentrycznymi opiniami na temat świata, co buduje komiczny kontrast.
Podobnie, w „Zemście” Aleksandra Fredro, postać Papkina staje się źródłem komizmu poprzez swoje nietypowe zachowania i podejmowane decyzje, jak udział w sporze o mur czy absurdalna chęć poślubienia Klary. W obu przypadkach to wyolbrzymienie cech postaci oraz kontrast między ich oczekiwaniami a rzeczywistością sprawiają, że stają się one źródłem humoru, stanowiąc doskonałe przykłady komizmu postaci w literaturze i dramacie.
Komizm słowny
Komizm słowny wywołuje śmiech poprzez zastosowanie zabawnych dialogów, powiedzonek oraz językowych popisów. Przykładem tego rodzaju komizmu może być wiele satyrycznych wierszy oraz dramatów, takich jak „Rok 1984” George’a Orwella.
Komizm słowny to sztuka wywoływania śmiechu poprzez zręczne manipulowanie słowami i językiem. W „Zemście” Aleksandra Fredry postać Papkina wykorzystuje komizm słowny poprzez przesadzone, specyficzne sformułowania, które budzą śmiech rozmówców. Również fraza „Mocium panie” Cześnika staje się komizmem słownym, prowadząc do licznych nieporozumień. W „Ferdydurke” Gombrowicza profesor Bladaczka, powtarzając „Słowacki wielkim poetą był”, kreuje humorystyczną atmosferę, a uczniowie, przedstawiając otaczającą rzeczywistość w specyficzny sposób, również wprowadzają element komizmu słownego.
Cechą komizmu słownego jest forma humoru, gdzie główne źródło śmiechu pochodzi z zabawy słowami i jego brzmienia. Komizm słowny to gra słów, dwuznaczności i niespodziewane skojarzenia. W literaturze wykorzystuje się różne formy tego rodzaju humoru, jak satyryczne wiersze Tuwima czy Mrożka, które bawią czytelników zabawnym podejściem do języka. Definicja tego komizmu obejmuje także znane aforyzmy i dowcipy, takie jak cytat Groucho Marxa: „Poza tym, że to było moje ubranie, nic mi do niego nie pasowało”, który doskonale ilustruje błyskotliwość tego rodzaju komizmu. W tym kontekście, komicy tacy jak Groucho Marx zdobyli sławę dzięki swoim inteligentnym i błyskotliwym żartom opartym na grze słownej.
Funkcje komizmu w literaturze
Komizm w literaturze występuje w różnych formach, od komicznych dialogów, poprzez sytuacje wywołujące śmiech, aż po parodie i groteskę. Autorzy wykorzystują ten element, aby nadać swoim utworom lekkości oraz zainteresować czytelników. Główną funkcją jest dostarczenie rozrywki, relaksu i odprężenia, umożliwiając oderwanie się od codziennych problemów. Jednakże, oprócz aspektów rozrywkowych, komizm ma potężny potencjał krytyczny. W wielu przypadkach służy ośmieszeniu, skrytykowaniu, a nawet satyrycznemu poddaniu analizie postaw, wartości czy wydarzeń.
Jego funkcja nie ogranicza się jedynie do płaszczyzny indywidualnej rozrywki. Komizm stanowi istotne narzędzie do krytyki społecznej, politycznej i moralnej. W formie pamfletu czy satyry może rzucać światło na istotne problemy społeczne, angażując czytelnika do refleksji nad otaczającą go rzeczywistością. Czarny humor, będący elementem zaskakującym i kontrowersyjnym, skłania do specyficznych interpretacji, często stawiając pytania dotyczące granic akceptowalności w wyrażaniu komizmu.
Ważnym aspektem funkcji komizmu jest także wyrażanie emocji, uczuć i przemyśleń. Poprzez zabawne sytuacje, dialogi czy absurdalne obrazy, komizm umożliwia ekspresję różnorodnych stanów psychicznych. Ponadto komizm wprowadza zmianę perspektywy, co pozwala spojrzeć na sytuacje z innej strony, co może być zarówno edukacyjne, jak i terapeutyczne.
Jednak komizm to nie tylko narzędzie do wywoływania śmiechu czy analizy społeczeństwa. To także sposób na wprowadzenie dystansu, zarówno do samych siebie, jak i do trudnych sytuacji życiowych. Często stanowi narzędzie walki z przeciwnościami losu, oferując poczucie ulgi i wsparcia.
Cechy komizmu
Charakterystyczne cechy komizmu obejmują niespodziewane i sprzeczne sytuacje, przerysowanie, wyolbrzymienie, przekorę, błyskotliwość, dowcip, ironię oraz zaskakujące połączenia. W utworach komediowych nie brakuje również czarnego humoru, który wzbogaca spektrum możliwych reakcji. Te elementy łączą się, tworząc dynamiczne narracje, pełne nieoczekiwanych zwrotów akcji, które przyciągają uwagę odbiorcy i wywołują u niego reakcje emocjonalne. Komizm, jako środek artystyczny, stwarza możliwość głębszego zrozumienia ludzkiej natury poprzez pryzmat śmiechu i absurdalności, co czyni go nieodłącznym elementem sztuki i literatury.
Przykłady komizmu w literaturze
W literaturze można znaleźć wiele przykładów komizmu, zarówno w formie dramatów, powieści, jak i w twórczości poetyckiej. Komizm służy jako ważny element w tworzeniu zabawnych, pełnych humoru dzieł literackich. Doskonałym przykładem jest „Zemsta” Aleksandra Fredry. Komedia Fredry mogłaby zostać podzielona na liczne elementy, aby uwypuklić różne rodzaje użytego w niej humoru. Na pierwszym miejscu znajduje się komizm związany z postacią Papkina. Ta interesująca postać odgrywa rolę wielkiego bohatera i żartownisia, jednocześnie będąc tchórzem o nieco ograniczonych umiejętnościach intelektualnych. Jego „heroiczne” czyny i nieudane próby miłosnych podbojów są źródłem śmiechu widza.
Dodatkowo Papkin staje się bohaterem komizmu sytuacyjnego, gdy matrymonialne perypetie bohaterów prowadzą do absurdalnych pomyłek, stanowiących podstawę wielu zabawnych scen. Zaangażowanie postaci w tego typu sytuacje wywołuje śmiech, osiągając kulminację w udanym zakończeniu. Natomiast komizm słowny objawia się w nazwiskach postaci, takich jak Rejent Milczek i Cześnik Raptusiewicz. Ich nazwiska doskonale oddają kluczowe cechy charakteru, co samo w sobie wywołuje uśmiech.
Innym przykładem jest wiersz Juliana Tuwima „Błaganie”. Wyrażenia użyte w tekście zostały zręcznie skomponowane, mające na celu wywołanie u czytelnika efektu śmiechu. Ten humor jest osiągnięty przez zestawienie słów, które na pierwszy rzut oka wydają się być odległe od siebie, ale jednocześnie tworzą rymy. Niektóre z użytych wyrażeń brzmią również humorystycznie same w sobie, przykładowo słowo „wiercikuper” wzbudza ciekawość. Ciekawym środkiem komediowym jest również wyliczanie kwestii pozornie zwyczajnych i proszenie Wszechmogącego Boga o uwolnienie od nich.
Komizm w sztuce
Komizm jest nieodłącznym elementem sztuki, zarówno teatralnej, jak i literackiej. Cechy komizmu, takie jak wesołość, zabawność oraz dowcip, wywołują uśmiech na twarzy odbiorcy, czyli spełniają jego główny cel. Powstaniu kategorii komizmu w sztuce często towarzyszą różnorodne formy wyrazu artystycznego oraz zabiegi językowe, które pozwalają na jego istnienie. Do najczęstszych z nich należy:
- trawestacja – czyli kuriozalny sposób zinterpretowania utworu, który polega na nagłej zmianie stylu (z komicznego na poważny lub odwrotnie). Komizm jest osiągany poprzez zestawienie poważnego tematu utworu z jego sposobem prezentacji, na przykład poprzez użycie potocznej mowy.
- parodia – to rodzaj parafrazy, charakteryzujący się głównie satyrycznym lub humorystycznym zastosowaniem. Często dotyczy konkretnej jednostki lub zjawiska, i jest powszechnie wykorzystywana w celach satyrycznych.
- karykatura – to celowe przedstawienie postaci, zjawiska lub przedmiotu, mające na celu wyolbrzymienie ich wad i negatywnych cech. Choć karykaturę często znajdujemy w malarstwie, to jest również formą literacką. W literaturze karykatura ujawnia się poprzez przesadną charakterystykę postaci.
Podsumowanie
Komizm w literaturze znajduje swoje miejsce w różnych gatunkach, takich jak satyra, poemat heroikomiczny, tragikomedia, a także w bajkach i aforyzmach. W jednym utworze literackim można dostrzec różne odmiany komizmu lub nawet wszystkie z wymienionych. Najtrudniej jest przenieść komizm językowy na inne środki wyrazu, ponieważ często ujawnia się on poprzez charakterystyczne zmiany logiki wypowiedzi, składni, a także w postaci błędów ortograficznych. Najczęściej komizm znajduje zastosowanie w komediach i satyrach, a obecnie również w powieściach obyczajowych i fantastycznych.
Brak Komentarzy