Alegoria w literaturze. Co to? Jaką funkcję pełni?
Alegoria to jeden z najważniejszych środków stylistycznych wykorzystywanych w literaturze, który niesie ze sobą dodatkowy przekaz. Stosuje się ją w celu ukrytego przekazywania głębszych, symbolicznych znaczeń i przekonań poprzez symboliczne reprezentacje oraz do tworzenia bogatszych i bardziej wieloznacznych dzieł artystycznych. Należy pamiętać, że alegoria ma charakter stały, czyli posiada tylko jedno utarte kulturowo i społecznie znaczenie.
Spis treści
Do zrozumienia sensu alegorycznego i prawidłowego odczytania ukrytego przekazu, odbiorca musi posiadać pewną wiedzę ogólną i erudycję. Alegoria jest zazwyczaj powiązana ze znaczeniem dosłownym, a swoje zakorzenienie znajduje w kulturze, tradycji, sztuce lub religii. Tylko w nielicznych przykładach zostaje utrwalona przesłaniem językowym oraz naturalnym podobieństwem.
Alegoria jest bardzo często stosowana w literaturze, malarstwie, filmie i innych formach sztuk plastycznych, aby wyrazić i zaprezentować koncepcje abstrakcyjne w sposób bardziej zrozumiały lub sugestywny. Artyści wykorzystują różne sposoby przedstawienia alegorii w swoich dziełach.
Alegoria a symbol – jaka jest różnica?
W kontekście literatury, alegoria często jest mylona z symbolem i mogłoby się wydawać, że oznacza to samo. Oba te środki stylistyczne w języku polskim są wyrazem tendencji do mówienia za pomocą obrazów, a nie wprost, czyli mają za zadanie kierować myśli odbiorcy ku innym, ukrytym treściom. Mimo że posiadają podobne cechy, to jednak istnieją między nimi pewne różnice.
Alegoria jest bardziej jednoznaczna i zdecydowanie bardziej dosłowna niż symbol oraz wymaga od swego odbiorcy pewnej wiedzy o tradycjach kulturowych. Przykładowo postać z kapturem i kosą przyjmuje motyw alegorii śmierci, lis oznacza alegorię przebiegłości i sprytu, osioł kojarzony jest z głupotą i upartością, a sowa z mądrością.
Symbole mają szerszy przekaz i mogą być interpretowane na wiele różnych sposobów. Pojawienie się symbolu w dziele literackim wskazuje, że w danym elemencie utworu znajduje się głębsza myśl, niewypowiedziana wprost. Najprościej omówić zagadnienie na podstawie interpretacji symbolu, jakim jest serce. Może być ono rozumiane w różnych utworach jako miłość, uczucie, dobroć, życie, krew, czy namiętność. Innym przykładem jest jabłko, które oznacza coś zakazanego, płodność, młodość, czy też niezgodę.
Alegoria a metafora – zestawienie
Metafora również bywa mylona z pojęciem alegorii. Metafora to środek stylistyczny polegający na zestawieniu dwóch różnych pojęć w taki sposób, że jedno z nich jest przenośne. Używa porównania, które jest dosłownie stosowane, czyli przenosi sens lub aspekty do jednego słowa lub frazy. Przykładem metafory są zdania: „Jego serce to skała” i „Jej życie było otwartą książką„.
Różnica pomiędzy alegorią a metaforą polega głównie na stopniu jednoznaczności. W przypadku alegorii charakter jest bardziej dosłowny, a każdy element alegoryczności posiada jasno określony przekaz, podczas gdy znaczenie metafory jest często bardziej subtelne i zależy od interpretacji czytelnika.
Alegoria i metafora mają również pewne podobieństwa. Oba środki stylistyczne są wykorzystywane do nadania utworom literackim większej ekspresji i bogactwa. Podobnie jak alegoria, metafora wzbogaca także język plastyczny, co pozwala na bardziej plastyczną prezentację treści i poetycki charakter.
Formy występowania alegorii w literaturze
Najważniejszymi formami alegorii, które znajdują swoje zastosowanie w dziełach literackich z różnych epok, są atrybuty i emblematy, personifikacja oraz alegorie o charakterze dydaktycznym występującym w bajkach i innej formie literatury. Dzięki ich użyciu, pisarze nie muszą tworzyć długich opisów, aby dane zjawiska stały się bardziej zrozumiałe dla każdego uczestnika omawianych wydarzeń.
Alegoryczne atrybuty, czy emblematy to symbole, które reprezentują abstrakcyjne pojęcia, idee lub wartości. Przekazują określone przesłania poprzez obrazowanie konkretnych przedmiotów, czy postaci. Mogą być używane do ukazania moralnych, religijnych, filozoficznych oraz politycznych koncepcji. Przykładem jest sztylet i czaszka jako atrybuty śmierci w ikonografii „memento mori” oraz waga, miecz i opaska na oczach będące atrybutami bogini Temidy, obrazu o charakterze sprawiedliwości.
Popularną formą występowania alegorii jest również personifikacja, czyli środek stylistyczny, który przestawia konkretną abstrakcyjną myśl lub idę za pomocą ukazania jej jako zwierzęcia, rośliny lub zjawiska atmosferycznego, posiadającego ludzkie cechy. Przykładowo śmierć jest ukazana jako postać, która zbiera swe żniwo.
Alegorie równie często występują w bajkach i innych dziełach literackich w formie dydaktycznej i moralizatorskiej. Są w głównej mierze stworzone przy pomocy zwierząt posiadających konkretne cechy. Przykładem jest wąż i gołębica ze Starego i Nowego Testamentu.
Przykłady alegorii w dziełach literackich różnych epok
W Apokalipsie św. Jana zaprezentowany został alegoryzm Czterech jeźdźców Apokalipsy: Wojny, Śmierci, Zarazy i Głodu. Są to nieszczęścia, ukazane pod postacią jeźdźców, z których każdy posiada inne cele do wykonania przed Sądem Ostatecznym.
Znanym przykładem z epoki średniowiecza jest utwór polskiej literatury pt. „Rozmowa Mistrza Polikarpa ze śmiercią”, który przedstawia popularną w ówczesnej epoce alegorię śmierci, ukazanej jako groźną i przerażającą postać. Dostrzegalny jest tam również motyw „danse macabre”, czyli motyw tańca śmierci. Dawał on złudne poczucie równości, że śmierć zabiera wszystkich, bez względu na stan, zamożność, wiek i płeć.
„Kazania sejmowe” Piotra Skargi to przykład utworu z epoki baroku, w którym występuje alegoria „ojczyzny jako okrętu”. Autor podkreśla tutaj ważność sposobu zarządzania i odpowiedzialności za naród, inaczej alegoryczny statek (ojczyzna) pójdzie na dno i nie będzie dla niej ratunku.
W oświeceniu alegoria pojawiała się m.in. bajkach Ignacego Krasickiego, który do ukazywania postępowania i cech ludzkich, wykorzystywał zwierzęta. W bajce „Kruk i lis” pisarz za pomocą zwierząt nawiązał do ułomności ludzkich. W utworze „Lew i zwierzęta” pod postacią lwa zademonstrował siłę, spryt i wykorzystywanie słabszych przez silniejszych.
Szukając więcej propozycji występowania alegorii w literaturze, warto zapoznać się z „Boską komedią” Dante Alighieriego epoki renesansu, utworem „Testament mój” Juliusza Słowackiego z romantyzmu, „Weselem” Stanisława Wyspiańskiego okresu Młodej Polski oraz licznymi przykładami z Pisma Świętego, jak historia Adama i Ewy z Księgi Rodzaju, mówiąca również o przemijaniu.
Brak Komentarzy