Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: NIEPOSPOLICIE

Następne hasło: [NIEPOSPOLNY] »

NIEPOSPOLITY (159) ai

W pisowni łącznej (153), w rozłącznej (6).

e oraz oba o jasne.

comp niepospolitszy (1).

Fleksja

sg
m	N	niepospolity	f	N	niepospolitå, niepospolit(a)	n	N	niepospolit(e)
	G	niepospolit(e)go		G	niepospolit(e)j		G	niepospolit(e)go, niepospolitsz(e)go
	D	niepospolit(e)mu		D	niepospolit(e)j		D
	A	niepospolity, niepospolit(e)go		A	niepospolitą		A	niepospolit(e)
	I	niepospolitym, niepospolit(e)m		I	niepospolitą		I
	L	niepospolitym		L			L

pl
N	m pers	niepospolici
	m an	niepospolici
	subst	niepospolit(e)
G		niepospolitych
A	subst	niepospolité
I	m	niepospolit(e)mi

sg m N niepospolity (32). ◊ G niepospolit(e)go (8). ◊ D niepospolit(e)mu (1). ◊ A niepospolity (5), niepospolit(e)go (1). ◊ I niepospolitym (5) GliczKsiąż, BielKron, Mącz, SienLekAndr, KlonŻal, niepospolit(e)m (1) PatKaz II. ◊ L niepospolitym (2). ◊ f N niepospolitå (10), niepospolit(a) (3). ◊ G niepospolit(e)j (25). ◊ D niepospolit(e)j (1). ◊ A niepospolitą (16). ◊ I niepospolitą (1). ◊ n N niepospolit(e) (10). ◊ G niepospolit(e)go, niepospolitsz(e)go (10). ◊ A niepospolit(e) (2). ◊ pl N m pers niepospolici (3). m an niepospolici (1) [cum N pl ptacy]. subst niepospolit(e) (5). ◊ G niepospolitych (11). ◊ A subst niepospolité (5); -é (1), -(e) (4). ◊ I m niepospolit(e)mi (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVII (z Cn) – XVIII w. pospolity.

Znaczenia

1. Niezwykły, osobliwy, nieoczekiwany, niespotykany, nadzwyczajny, jedyny w swoim rodzaju (131)
2. Sławny, niezwykły, znamienity; wybitny, zręczny, utalentowany (o ludziach) (28)

1. Niezwykły, osobliwy, nieoczekiwany, niespotykany, nadzwyczajny, jedyny w swoim rodzaju; exquisitus, generosus, insignis, notabilis, singularis, superbus Mącz, Cn; inclytus, inopinatus, insolitus, magnus, merus, non vulgaris, praesignis, rarus, specialis Mącz; aureus, conquisitus, divinus, edecimatus, electibilis, electilis, excellens, incredibilis, lectus, masculus, opimus, (per)nobilis, praeclarus, praedivinus, praestabilis, praestans, unicus Cn (131): PIołynkowa wodkha ma w ſobie niepoſpolithe włoſnoſci FalZioł II 9a; Theż złoto ſkrobane w wodkę wołowego ięzyka/ albo w potrawy, ma niepoſpolitą włoſnoſć naprzeciw tey niemoczy. FalZioł V 76v, V 27v, 81v; Rarum pudiciciae exemplum, to ieſt/ przykład okazánia cnoty niepoſpolity. BielKron 127; A ták tego roku były trzy ziázdy niepoſpolite. BielKron 191v; Ma to miáſto v kośćioła wieżę mocną/ chędogą/ dziáłem niepoſpolitym ſpráwioną BielKron 286v; Ceſarz záſię dárował obu krolu po złotogłowie niepoſpolitym ná śrebrze BielKron 414v; Ná tych gorách/ lęgą ſie Biáłłozorowie/ Sokoli Białli/ y inni pthacy niepoſpolići BielKron 433v, 257, 267v, 273, 287, 384, 414v; Acipenser seu Aquipenser, piscis magnae aestimationis olim. Ribá, niepoſpolita ná którey łuſzcziná wſpák leży/ to yeſt/ ku głowie á nie ku ogonowi. Mącz 2d; Omnis iuventus sub signis Veneris militat [...] nic niepoſpolitſzego młodym yáko miłować. Mącz 221b; Rarus Metaph. Niepoſpolity/ známienity/ oſobliwy. Mącz 346d; Sanum iudicium, Rządne ſtáteczne á niepoſpolite zdánie á ſądzenie o rzeczách. Mącz 367c, 101d, 102d, 143d, 155c, 168a (20); iż W.P.M. tákowym/ ácz podłym/ ále niepoſpolitym dárem/ gárdźić niebędźieſz raczył SienLekAndr a2v; KochFr 116; Przed oſtátecżnym wieku ſwego kreſem/ Niepoſpolitym oślachcił napiſem Smierć ſwoię ſławną KlonŻal A4v, D3; GostGospSieb +2; GrochKal 23; KochFrag 22; CiekPotr 85.

Wyrażenia: »niepospolita moc« [szyk 7:2] (9): Soldanella ma niepoſpolitą mocz wywodzić s cżłowieka opuchłego z żywota wodę żołtą FalZioł I 141a; Też wino białe z Mirrą á z oliwą przywarzone/ to w vſciech trzymay/ ieſt niepoſpolithey moczy ku vmocznieniu poruſzonych zębow FalZioł V 80v, I 141a, b, 153b, II 10d, 12a (9).

»niepospolita rzecz« = notabilis res Mącz (2): Też chęć niepoſpolitych rzeczy brzemiennych niewiaſt/ ktore zwykły bywać w nich (acżkolwiek nie zawſze) tedy na takowe żądze iedzenia dziwnego. FalZioł V 83; Mącz 250d.

Szeregi: »dziwny a niepospolity« (2): Też ſok babcżany/ małey babki/ z miodem pitym dany [...] ciepło wypić/ dziwną á niepoſpolithą ma mocz naprzeciw quartanie. FalZioł V 89v, V 76.

»osobny a niepospolity« (1): ROzmarinową wodę ktorimkolwiek obycżaiem przyprawiſz [...] tedy ma oſobną mocz á niepoſpolitą ku zdrowiu ludzſkiemu FalZioł II 10d.

W przen (1): O wielkaſz tho obietnicá á niepoſpolity ſkarb tego to iáko ſłyſzyſz miłoſiernego człowieka. RejZwierc 140.

a. Doskonały, wyborny, wyróżniający się, wspaniały, niebywały; egregius, eximius Mącz, Cn; acer, gravis, maturus, memorabilis, optimus, politus, spectatus, splendidus, summus Mącz (69): Wſzyſcy mu ſie dziwowáli: Chwaląc iego rozum lity/ Y dowcip niepoſpolity. BierEz E2v, H2v; Pobudzała mie też ktemu iey miłoſci cznota wyſoka/ ſwiątoſc zywota niepoſpolita y bogoboynoſc niewymowna WróbŻołtGlab A2v; iſz wnięm była mądrość y rozum oſobliwy i miáł w práwie biegłość niepoſpolitą a był znamięnitem Prokuratorem MurzHist B4, Kv; Boć on [Aristipus] yáko Filozow wyedzyał iż ćwicżenya w náukách wyzwolonych nyepoſpolite ſą GliczKsiąż M4v; Europá krolewná ſioſtrá Kádmuſowá/ tá byłá niepoſpolitey vrody BielKron 48v; Akon álbo Ptolomáis/ miáſtho w Fenicyey/ leży nád morzem/ mocne y bogáthe/ vrodzáiu dobrego/ winá ma dobre/ y inne żywnośći niepoſpolite. BielKron 266v; Then był náſzym Krolem Polſkim napierwſzym koronowánym/ vrodzenia/ obycżáiow / śmiáłośći/ ſtałośći/ niepoſpolitych BielKron 345v, 49, 54, 75, 130v, 153v (17); Eximius, Wyborny/ oſobliwy/ niepoſpolity/ cudny/ známienity. Mącz 102d, 54c, 63d, 71d, [95]a, 122a (25); KochPs 32; PaprUp F.

niepospolity w czym (1): Bo táka ich miłość iák máść známienita/ Kthora w wonnośći ſwey ieſt niepoſpolita LubPs dd3.

W połączeniu szeregowym (1): Nestorea eloquentia, Niepoſpolita wdźięczna á páńska wymowá. Mącz 246b.

W charakterystycznych połączeniach: niepospolite(-a, -y) baczenie (5), bogobojność, cnota (4), dowcip (7), miłość, nauka, obyczaje, pamięć, rozum (2), świętość, wymowa (2), zachowanie, życzliwość.

Wyrażenie: »rzecz niepospolita« (1): á náucżycyel da mu [człowiekowi] rozum y ćwicżenye cżłowiecżeńſtwu przywoite/ ktore wſſytkye rzecży wyelkye á nyepoſpolite ſą GliczKsiąż N8v.

Szeregi: »niepospolity, (albo) osobliwy« (2): Exquisita doctrina Philosophus, Niepoſpolitey álbo oſobliwey nauki Philoſoph/ mędrzec. Mącz 336d; Insolita clementia et benignitas, Niepoſpolita oſobliwa łaská/ y miłośćiwość. Mącz 399b.

»wielki a niepospolity« [szyk 2:1] (3): GliczKsiąż N8, N8v; ponieważ ſławá iego [Józefa] wielkich á niepoſpolitych cnot iedną ſię rzecżą pokazáłá: iſz go Pan Bog ná to obrał/ áby był oycem mniemánym wiecżnego Bogá ná ziemi. SkarŻyw 241.

α. Niezwykle skuteczny (o właściwościach leczniczych) (12): gdi kniey vłożiſz trochę Tucijey á cżarney helęny y czukru tak iż ſie ty rzecży w niey roſpuſzcżą/ tedy ieſt niepoſpolite lekarſthwo na chore ocży. FalZioł II 11a; Też Cżoſnek iedzony tak ſurowy iako y warzony/ barzo ieſt nie poſpolity FalZioł V 73; Też maſz drugą rzecż niepoſpolitą na zaſiędzienie wrzodu w gardle. FalZioł V 81; Też reubarbarum ieſt ſilno niepoſpolithe, z wodką mleczową/ á byliczowa: pite. FalZioł V 84, I 74a, 109d, II 9d, V 76, 80 (10); Rha, Bárzo wielka rzéká in Sármátia Aſiaticá [...] przy który korzenie álbo grzib niepoſpolitego liekárſtwá rośćie. Mącz 354d.

W charakterystycznych połączeniach: niepospolite(-a) lekarstwo (6), rzecz (2).

Szereg:»zdrowy i niepospolity« (1): niemáſz Barći/ [...] w tym miodow ſycenia y przypraw/ pićia onego zdrowego y niepoſpolitego nie naydżie tu GostGospSieb +3v.

b. Nadprzyrodzony, taki, który się nie zdarza (2): mouyą yſz ta myla panna począla ſyą nyepoſpolytem byegyem PatKaz II 65v; Tákże też do Lwiey iámy wrzucony/ Dániel błogosłáwiony/ widźiał znák niepoſpolity/ wſzemu świátu známienity. ArtKanc I18v.

c. Ciężki, dotkliwy (4): Gdzież przijechawſzi w padłem (w richle potim) w chorobę nie poſpolitą, która mię trzymała więcey niż dwie lecie. MiechGlab *2; prziyachawſchi wnaſche moldawſkye zyemye naſchamey granyczi y wyelkye nyepoſpolythe ſkodi czinyly. LibLeg 11/165; SarnUzn D3; á iż [złote chrząszcze] ſą niepoſpolitą trućiną: tákowému iádowi ták zábieżeć maſz SienLek 156.

2. Sławny, niezwykły, znamienity; wybitny, zręczny, utalentowany (o ludziach); amplus, daedalus, elegans, floridus, grandis, inclytus Mącz (28): Tego cżáſu też był gędzyec niepoſpolity Aryon ná wyſpie Lezbo BielKron 102v; Theofilus/ ten popalił obrázy w kościelech/ y Lázárzá málárzá niepoſpolitego dał zábić BielKron 169; Náſzy Mámáluchowie mieli zbroię/ zárkuły/ y iną zbroię/ łuki/ ſtrzelbę ruſznicżną: Są ktemu mężowie niepoſpolići y śmieli. BielKron 456, 6, 252, 307, 434v, 452v; Euripides, Ymię właſne yednego Greká wielmi vczonego á niepoſpolitego skłádácza Tragediey. Mącz 109c; Elegantem regem narras, O niepoſpolitym krolu powiedaſz. Mącz 187d, 8b, 77a, 131a, 168a, 175a, 351a; ORSZVLI KOCHANOWSKIEY, WDZIĘCZNEY, VCIESZONEY, NIEPOSPOLITEY DZIECINIE KochTr 2; KlonŻal D3v marg; KochSob 60; mezow wibornich Kozakow niepoſpolytich leda na roſkazanie ie^go wiele potracyc dal PaprUp G3; GrochKal 19; Sláchetnemu Pánu Chryſztofowi Bernatowi Szydłowſkiemu/ w Stradowie/ przyiacielowi niepoſpolitemu. KmitaSpit Av.

niepospolity w czym (1): Tegoż roku Máćiey Miechowitá vmárł Doktor w lekárſtwie niepoſpolity BielKron 419.

W charakterystycznych połączeniach: niepospolity(-a) astronom, doktor, dziecina, gędziec, kozak, krol, łowiec (2), malarz, mąż, pan (2), przyjaciel, rybitwa, rycerz, składacz, strzelec (2), wymowca (3).

Wyrażenie: »niepospolity człowiek; człowiek niepospolitego serca« = incomparabilis a. summus vir Mącz [szyk 3:1] (3:1): bárzo by to było nyextałtownye/ áby go bękártem myano przezywáć/ poniewaſz iż niepoſpolitym cżłowiekyem záwżdy ſye pokazował. GliczKsiąż B6v; Stabili firmo et magno animo vir, Człowiek niepoſpolitego ſercá. Mącz 204b; incomparabilis vir, Niepoſpolity człowiek/ który ſobie równia nie ma. Mącz 280b, 432a.

Szereg: »zacny a niepospolity« (1): Heros, Známienity człowiek zacny á niepoſpolity pan który wielkiemi cnotámi yeſt obdárzón. Mącz 155b.

Synonimy: 1. nadzwyczajny, niebywały, nieprosty, niezwyczajny, niezwykły, osobliwy, rzadki; a. doskonały, foremny, godny, przedni, wspaniały, wyborny, zacny, znaczny; b. nadistny, nadistotny, nadpodstatni, nadprzyrodzony; c. ciężki, dotkliwy; 2. niezwykły, sławny, znamienity.

Cf POSPOLITY