postać

rzeczownik, r.ż.
psł. dekl. -i- tematowa→ pol. dekl. ż.

Etymologia

  1. Język praindoeuropejski
  2. pie.
    *stā- [IEW]
  3. pie. (laryng.)
    *steh₂- [LIV2]
  1. Język prasłowiański
  2. psł.
    postatь
  3. od psł.
    *postati
  4. od psł.
    *stati
  1. Języki słowiańskie
  2. czes.
    postať
  3. błr.
    póstac'
  4. ros. dial.
    póstať
  5. ukr.
    póstať
  6. strus.
    postat'
  7. sch.
    pȍstāt
  1. Inne języki indoeuropejskie
  2. lit.
    stóti
  3. łot.
    stât
  4. stprus.
    postāt
  5. sans.
    tíṣṭhati
  6. grec.
    hístēmi
  7. łac.
    stō, stāre

Ewolucja formalna

  1. pie. *stā-
  2. psł. *po-sta-tь
  3. stpol. pŏstăć
  4. śrpol. postać

Znaczenia i przykłady użycia

  1. «wygląd zewnętrzny człowieka, postawa, wzrost, statura alicuius hominis» [SStp] SXVI: «wygląd, powierzchowność, sylwetka, kształt», SW: «wygląd, powierzchowność, pozór; fizjonomia, mina, postawa», SJPDor: «figura (najczęściej ludzka), sylwetka; postawa, powierzchowność, wygląd», USJP: «kształt jakiejś istoty, zwłaszcza sylwetka człowieka; figura, postawa»
    • ‍ Statura, id est status hominis seu eius magnitudo postać. Erz 75. (około 1500 roku) [SStp]
    • ‍ Effingere a parentibus mores et formas, Od rodzicow wziąć obyczáje i wszystkę postáć. Mącz 127d 1564 [SXVI]
    • ‍ Raz wesołą, drugi raz smutną postać ukazuje. 1908 [SW]
    • ‍ Zdjęła spokojnie kapelusz, odwróciła się całą postacią. Goj. Dziew. II, 111 1936 [SJPDor]
    • ‍ Dostrzegli w ciemności zarys postaci. 2003 [USJP]
  2. «ród, plemię, genus, gens, natio» [SStp] SW: stpol. «ród, naród, pokolenie, plemię; rodzina, familja, dom»
    • ‍ Tamo są wstąpiły postaci, postaci panowy (tribus, tribus domini). Fl 121, 4, sim. Puł. (1400-1450) [SStp]
    • ‍ Jako jest Jan z te postaci, ich klejnota, ich szczyta i ich krwi. Kpzn. 1908 [SW]
  3. «rodzaj, płeć, genus, sexus» [SStp]
    • ‍ Propter quod eciam tunc sexus, postać, femineum fuit multum despecta wzgardzona. ZabUPozn 90. 1456 [SStp]
  4. «natura, istota, substancja; też: forma istnienia, forma » [SXVI] L: «kształt, figura, postawa», SWil: «kształt, figura, postawa», SW: «zmysłowa forma istoty, postawa, kształt, figura, osoba», SJPDor: «zewnętrzna, postrzegalna zmysłowo forma czego, stan», USJP: «zewnętrzna, postrzegalna zmysłowo forma czegoś; stan, kształt, wygląd»
    • ‍ Pan Christus jest práwym Bogiem, ponieważ ma postáć, to jest náturę Bożą. WujNT 686 1593 [SXVI]
    • ‍ Ułożenie między sobą bokow jakiego ciała, nazywamy kształtem czyli postacią. Rog. Doś. 1, 67 1765 [L]
    • ‍ Przybierać różne postaci. 1861 [SWil]
    • ‍ Tak mieni postać na każdy dmuch wiatru obłok niestały. Kniaź. 1908 [SW]
    • ‍ Ciepło jest jedną z postaci energii. Por. rzem 212 1949 [SJPDor]
    • ‍ Łagodna, ostra, utajona postać choroby. 2003 [USJP]
  5. «osoba» [SXVI] SW: osoba, osobistość, SJPDor: «osoba, osobistość, persona», USJP: «człowiek ze względu na swoją osobowość; osoba, osobistość»
    • ‍ Hypostasis [...], persona, postać, rzecz niemieniona imieniem BartBydg 69b 1532 [SXVI]
    • ‍ Postać Bernardyna. Mick. 1908 [SW]
    • ‍ Z Witoldem schodziła z widowni (...) jedna z największych postaci dziejów Litwy i Polski. Dąbr. J. Dzieje 313 1926 [SJPDor]
    • ‍ Była znaną, popularną postacią w kraju. 2003 [USJP]
  6. «część jakiejś całości» [SXVI] L: «gatunek, różnica, podział», SW: stpol. «gatunek, różnica, podział, species»
    • ‍ Wiedz to naprzod, iże uryna będąc w sklenicy lekarzskiej, to jest w urynale: dzieli sie na czterzy części albo postaci FalZioł V 7, 7 1534 [SXVI]
    • ‍ Jagoda winna ma w sobie trzy różne postaci. Cresc. 331 1542 [L]
    • ‍ Jagoda winna ma w sobie trzy różne postaci. 1908 [SW]
  7. «pozór, podobieństwo, udawanie» [SXVI]
    • ‍ Veri similitudo et similitudo veri, Postáć prawdy, zdánie á okázáłość prawdy. Mącz 489b 1564 [SXVI]
  8. «prow. a) rząd żniwiarzy lub kosiarzy, b) część pola ze zbożem lub łąki, ile na raz zajmują» [SWil] SW: gw. «miejsce u żniwa, gdzie staje najlepszy żniwak, zwykle z lewej strony; przodowanie najlepszej żniwiarki wszystkim innym; rząd żniwiarzy albo kosiarzy w polu; część pola albo łąki zajęta na raz przez rząd żniwiarzy albo kosiarzy», SJPDor: gw. a) «podczas żniw miejsce na polu, w którym staje najlepszy żniwiarz; naczelne, przodownicze stanowisko żniwiarza lub żniwiarki na polu», b) «rząd żniwiarzy lub kosiarzy na polu; przestrzeń pola, którą oni zajmują»
    • ‍ Być na postaci, stać na postaci. 1908 [SW]
    • ‍ Postatnica oczywiście bierze swą nazwę od tego, że prowadzi niejako całą postać. Bystr. Żniw. 122 1916 [SJPDor]
  9. «figura retoryczna, przenośnia» [SWil] SW: «figura, przenośnia», SJPDor: daw. «w stylistyce: ozdobny zwrot, wyraz, wyrażenie, układ zdania itp.; figura retoryczna; przenośnia»
    • ‍ Komisja (...) zabroniła używania figurycznych sposobów mówienia, dozwalając tylko tam uciekać się do postaci, gdzie zbywa na prostym i właściwym wysłowieniu rzeczy. Łukasz. Hist. II, 258 1849-1851 [SJPDor]
    • ‍ Postaci krasomówskie. 1861 [SWil]
    • ‍ Wszelka osobliwość albo w jednym słowie, albo w kilku słowach czyli w mowie, zowie się postacią. 1908 [SW]
  10. «gw. stan, położenie» [SW]
    • ‍ Nie pójdę ja za mąż, bo to smutna postać dla jednego chłopca niewolnicą zostać. 1908 [SW]
  11. «min. bryła mineralna ograniczona w pewien sposób płaszczyznami» [SW]
    • ‍ Postać całkowita, ćwiartkowa, dopełniająca. 1908 [SW]
  12. «wyobrażenie czyjej osoby w utworze literackim, muzycznym itp., sylwetka ludzka stworzona przez pisarza, artystę, aktora itp.; kreacja» [SJPDor] USJP: «bohater utworu literackiego, sylwetka człowieka stworzona przez pisarza, artystę, aktora itp.»
    • ‍ Artysta charakterystyczny, stworzył wiele ciekawych postaci scenicznych. Ower. Ramp. 391 1936 [SJPDor]
    • ‍ Odtwarzał, kreował w filmie postać głównego bohatera. 2003 [USJP]

Zmiany semantyczne

  1. «natura, istota, substancja; też: forma istnienia, forma» [SXVI]
  2. «ród, plemię» [SStp]
  1. «natura, istota, substancja; też: forma istnienia, forma» [SXVI]
  2. «rodzaj, płeć» [SStp]
  1. «wygląd zewnętrzny człowieka, postawa, wzrost» [SStp]
  2. «osoba» [SXVI]
  3. «wyobrażenie czyjej osoby w utworze literackim, muzycznym itp., sylwetka ludzka stworzona przez pisarza, artystę, aktora itp.; kreacja» [SJPDor]
  1. «wygląd zewnętrzny człowieka, postawa, wzrost» [SStp]
  2. «natura, istota, substancja; też: forma istnienia, forma» [SXVI]

Związki frazeologiczne

  1. komunia pod dwiema postaciami «kult. komunia przyjmowana w postaci opłatka i wina» [SJPDor]
  2. pod postacią, w postaci kogoś, czegoś «jako ktoś, coś, w formie czegoś» [USJP]
  3. postać [czyją = jaką] mieć «wyglądać jak ktoś» [SXVI]
  4. postać [czyją] okazować «naśladować kogoś» [SXVI]
  5. postać na się brać «kształcić się, formować się» [SW, L]
  6. prostować plecy, grzbiet, kark, postać itp. «nadawać swym plecom, swej postaci pozycję pionową, wyprężać się ku górze» [USJP]
  7. przyoblec coś w jakąś formę, postać, w jakiś kształt «wyrazić coś w jakiejś formie, w jakiejś postaci» [USJP]
  8. to zmienia postać rzeczy «a) «to zmienia czyjś stosunek do sprawy, wpływa na ocenę przez kogoś sytuacji», b) «to powoduje, że sprawy przybierają inny obrót» [USJP]
  9. w postaci [jakiej] «wyglądając jak» [SXVI]

Połączenia wyrazowe

  1. opuszkowa postać heinemediny «med. postać heinemediny, w której występują zmiany w rdzeniu przedłużonym i porażenie m.in. mięśni gardła» [USJP]
  2. postać boża (a. boska) [SXVI]
  3. postać człowiecza, człowieka [SXVI]
  4. psychologia postaci «psych. kierunek w psychologii XX w. głoszący, że życie psychiczne składa się z pewnych całości, zwanych postaciami, które mają swoistą formę, niedającą się sprowadzić do cech ich części składowych (elementów psychicznych)» [USJP]
  5. stan, postać rzeczy «pewien układ zjawisk, faktów» [USJP]
  6. w postaci bożej (a. boskiej) «łac. in forma Dei» [SXVI]
  7. w postaci człowieczej, człowieka [SXVI]
  8. w postaci służebnic(z)ej «w człowieczeństwie» [SXVI]

Wyrazy pokrewne

Powiązane hasła

Autorzy: Tatiana Audycka-Szatrawska, Zespół -