Filozofia pozytywistyczna – omówienie, przedstawiciele

Czym jest filozofia pozytywistyczna?

Filozofia pozytywistyczna to kierunek w filozofii i literaturze, który w Europie wyłonił się w latach 30 XIX stulecia, a zakończył z datą śmierci Flauberta w 1880 r. oraz manifestem symbolistów, ukazanym we francuskim „Le Figaro” w 1886 r. W Polsce za jego początek uznaje się rok upadku powstania styczniowego (1864), a za koniec lata 1890-1900. Został zainicjowany za sprawą Augusta Comte’a i rozwinięty przez J.S. Milla oraz H. Spencera. 

Do najważniejszych założeń filozofii pozytywistycznej należą:

• badanie rzeczy dostępnych ludzkiemu umysłowi,
• poprawa życia,
• poszukiwanie pewnej wiedzy,
• praca pozytywna,
• stosowanie metod naukowych.

Podstawowym kryterium wiedzy w filozofii pozytywistycznej jest możliwość potwierdzenia jej za pomocą eksperymentu oraz obserwacji. To fundamentalne założenie, na którym opiera się cała konstrukcja myślenia pozytywistycznego.

Najważniejsze zagadnienia filozofii pozytywizmu

Za naczelne zagadnienia filozofii pozytywnej, która z czasem przybrała nazwę pozytywistycznej, uważa się: scientyzm, utylitaryzm, praktycyzm, determinizm, organicyzm, ewolucjonizm, monizm przyrodniczy oraz agnostycyzm. W dalszej części artykułu znajduje się omówienie każdego z nich.

Scientyzm

Pogląd filozoficzny II połowy XIX wieku, którego zdaniem prawdziwą i w pełni uzasadnioną wiedzę o rzeczywistości dostarcza nauka. Istotne tutaj są fakty, prawa naukowe oraz empiryczna możliwość potwierdzenia danych tez. Wiedza tak zdobyta pozwala na kierowanie wszelkimi procesami przyrodniczymi i społecznymi, co stanowi narzędzie do polepszenia bytu ludzkości i wprowadzenia jej w świetlaną przyszłość. Za jego twórcę uznaje się Augusta Comte’a.

Utylitaryzm

Utylitaryzm to postawa uznająca za najwyższe dobro użyteczność, a więc pożytek jednostki lub ogółu. To właśnie kierowanie się w życiu tym, co użyteczne stanowi kryterium rozróżnienia działań dobrych od złych, a więc pozytywnych i negatywnych. W świetle tego rozumowania, lepiej jest skrzywdzić jedną osobę, niż dopuścić do nieszczęścia kilku. Koncepcję utylitaryzmu wysunął John Stuart Mill.

Praktycyzm

To założenie głoszące konieczność stawiania przed sobą celów, które są możliwe do zrealizowania. Filozofia powinna mieć praktyczne zastosowanie w życiu codziennym, a nie być jedynie abstrakcyjną spekulacją. To podejście miało na celu skoncentrowanie się na konkretnych, pragmatycznych rozwiązaniach dla rzeczywistych problemów społecznych i indywidualnych.

Determinizm

Koncepcja, według której wszystkie zdarzenia mają zawsze swoją przyczynę, czyli tworzą ciąg przyczynowo-skutkowy.
Pojęcie to wywodzi się od Hipolita Taine’a. Determinizm wyklucza przypadek jako zjawisko obiektywne: poczucie losowości jest wyłącznie stanem subiektywnym wynikającym z niedoboru informacji. Tworzy się więc pewien porządek, który pozwala sądzić o tym, co z pewnością się zdarzy, na podstawie tego, co już się zdarzyło, można zatem przewidzieć, co najmniej teoretycznie, przyszłość świata, kierunki rozwoju cywilizacji, wykorzystując posiadaną wiedzę z zakresu przyrody czy edukacji.

Organicyzm

Pogląd filozofów pozytywistycznych, których zdaniem społeczeństwo funkcjonuje i rozwija się jak organizm żywy, a instytucje społeczne połączone są jak części organizmu. Koncepcja ta odrzuca założenia witalizmu, czyli poglądu głoszącego przekonanie, że w zjawiskach życiowych obecne są rozmaite siły nadprzyrodzone napędzające kolejne wydarzenia. Termin organicyzmu został po raz pierwszy użyty przez Herberta Spencera.

Ewolucjonizm 

Ewolucjonizm to kierunek filozoficzny, wyjaśniający formy istnienia i strukturę rzeczywistości przyrodniczej i społecznej jako rezultat praw ewolucji. Pogląd ten zakłada, że postęp dokonuje się w sposób ciągły, stopniowy i jednokierunkowy. W czasie jego trwania ludzkość znajduje się w różnych punktach oraz przechodzi przez rozmaite etapy. Ma on ścisłe powiązanie z koncepcją Darwina.

Monizm przyrodniczy

To przekonanie, że świat ludzki i świat przyrody rządzą się takimi samymi prawami i stanowią jedność. Efektem takiego postrzegania rzeczywistości było przeniesienie metodologii badań charakterystycznej dla nauk przyrodniczych na obszar działalności ludzkiej (np. sztuki). Monizm przyrodniczy w znacznej mierze przyczynił się do powstania ewolucjonizmu i organicyzmu.

Agnostycyzm

Agnostycyzm polegał na porzuceniu metafizyki oraz spekulacji i idealizmu na rzecz tego, co pewne, materialne i możliwe do zbadania. W kontekście religijnym, oznaczał niemożliwość rozstrzygnięcia sporu o istnienie Boga. Termin ten pochodzi od greckiego słowa „agnostos”, czyli niepoznawalny. Użył go po raz pierwszy Thomas Henry Huxley w 1871 roku. 

Przedstawiciele filozofii pozytywizmu

Decydujący wpływ na kształt filozofii pozytywistycznej mieli tacy myśliciele, jak: August Comte, John Stuart Mill, Herbert Spencer, Hipolit Taine i Ernest Renan. Należy tutaj także nadmienić dzieło Karola Darwina „O pochodzeniu gatunków” z 1859 roku, które również odegrało bardzo istotną rolę w procesie jej kształtowania. Aby lepiej zrozumieć filozofię pozytywizmu, warto zapoznać się z ich biografią i najważniejszymi poglądami.

August Comte

August Comte to francuski filozof i pozytywista, twórca terminu „socjologia”. Przyszedł na świat 19 stycznia 1798 r. w Montpellier. Rozpoczął naukę w Politechnicznej Szkole w Paryżu, ale nie ukończył studiów. Utrzymywał się z udzielania korepetycji i z trudem wiązał koniec z końcem. Ożenił się z Caroline Massin. Małżeństwo zakończyło się rozwodem w roku 1842. Dwa lata później mężczyzna zakochał się z wzajemnością w Clotilde de Voux, ale kobieta była ciężko chora i zmarła. Bardzo wiele zawdzięczał współpracy z angielskim filozofem Johnem Stuartem Millem oraz wiedzy, którą wyniósł z bycia uczniem i sekretarzem Henriego de Saint-Simona. Zmarł 5 września 1857 roku w Paryżu. Przyczyną zgonu był przerost wątroby.

Jego największym dokonaniem było zapoczątkowanie filozofii pozytywistycznej. Myśliciel uważał naukę za pozytywną, ponieważ badała rzeczy dostępne umysłowi, służyła polepszeniu życia i analizowała tylko to, co można było sprawdzić. W związku z tym odrzucał metafizykę, która nie tłumaczyła żadnych zjawisk występujących na świecie. Napisał sześciotomowe dzieło pt. „Cours de philosophie positive” („Kurs filozofii pozytywnej”). W „Metodzie pozytywnej” w szesnastu wykładach, zawarł następujące słowa: „Nowa filozofia różni się od dawnej swą dążnością do suwania wszelkich poszukiwań przyczyn pierwszych i celowych, uważając je za bezpłodne”.

Auguste Comte stworzył model ewolucji wiedzy i wyróżnił jej trzy fazy: teologiczną (wyjaśnianie zjawisk poprzez siły nadprzyrodzone, bóstwa, duchy), metafizyczną (wyjaśnianie życia poprzez pojęcia abstrakcyjne) oraz fazę najwyższą, najważniejszą, pozytywną (opieranie się na faktach, twierdzeniach i racjonalnej wiedzy). Wprowadził również tezę, że celem całego społeczeństwa powinno być doskonalenie natury ludzkiej.

Francuski filozof dokonał również podziału nauk według kryterium podejścia do faktów. Wyróżnił nauki konkretne (badające, opisujące fakty – np. mineralogia, botanika) oraz nauki abstrakcyjne (zajmujące się prawami i procesami kształtującymi fakty np. matematyka, astronomia, fizyka, chemia, biologia i socjologia).

John Stuart Mill

John Stuart Mill był angielskim filozofem, ekonomistą i politologiem. Urodził się 20 maja 1806 r. w Londynie. Jego ojciec, James Mill, był olbrzymim zwolennikiem utylitaryzmu, dlatego już od dziecka wychowywał się w myśl nowoczesnych prądów myślowych. We wczesnym dzieciństwie zaczął naukę greki i łaciny. W 1820 roku wyjechał do Francji, gdzie kontynuował edukację. Pracę nad swoim pierwszym systemem filozoficznym podjął mając 15 lat. Od 17 roku życia do emerytury pracował w urzędzie, który sprawował nadzór nad Indiami. Żonaty z Harriet Taylor Mill. Kobieta miała bardzo duży wpływ na jego dzieła i życie. W latach 1865-1868  członek Izby Gmin brytyjskiego parlamentu. Zmarł we Francji 8 maja 1873 roku.

Początkowo był gorącym zwolennikiem utylitaryzmu (zasady użyteczności). Z utylitaryzmem wiąże się główne założenie jego etyki: „Każdy człowiek, wychowany w sposób właściwy, może, choć w nierównym stopniu mieć rzetelne osobiste przywiązania i może być szczerze przejęty dobrem publicznym. Każdy kto spełnia te skromne warunki moralne i intelektualne, może spędzić życie godne pozazdroszczenia w świecie, w którym jest tyle rzeczy interesujących, tyle rzeczy, którymi można się cieszyć, a ponadto tyle rzeczy do poprawienia i udoskonalenia ”.

Z czasem coraz bardziej skłaniał się do empiryzmu (od Johna Locke’a i Francisa Bacona) Uważał, że każdy człowiek, czyniąc rzeczy wartościowe z perspektywy społeczeństwa, ma szansę stać się jego wartościową częścią i wnieść wiele dobra w swoje życie. Wyróżnił trzy najważniejsze rodzaje empiryzmu: empiryzm genetyczny, empiryzm epistemologiczny oraz empiryzm metodologiczny.

Filozof przyczynił się także do rozwoju myśli politycznej. Jako zwolennik myśli liberalnej i demokratycznej, sformułował myśl, jakoby zagrożeniem dla demokracji, było tworzenie się dzięki niej tzw. „dyktatury większości”. Z tego względu bardzo starał się, by wolności obywatelskie były zagwarantowane przez konstytucję. Mill był również zwolennikiem przyznania kobietom praw wyborczych. Wspierał sufrażystki i feministki. Wraz z żoną napisał dzieło krytykujące nierówność płci pt. „Poddaństwo kobiet”. Inne jego najważniejsze prace to: „Utylitaryzm”, „Zasady ekonomii politycznej i niektóre jej zastosowania do filozofii społecznej”, „O wolności”.

Herbert Spencer

Herbert Spencer był angielskim filozofem i socjologiem. Jeden z ojców dziedziny nauki określanej mianem darwinizmu społecznego. Urodził się w Derby 27 kwietnia 1820 roku. Uczył się przedmiotów technicznych i został inżynierem kolejowym w Londynie. W wieku dwudziestu kilku lat zrezygnował z zawodu. Zaczął pisywać eseje i artykuły do różnych czasopism. Jego najsłynniejsze dzieło to „Program systemu filozofii syntetycznej”, które miało na celu udowodnienie, że zasady ewolucji mają jednakowe zastosowanie zarówno w filozofii, jak i psychologii oraz socjologii. Zmarł w 1903 roku w Brighton.

Decydujący wpływ na dorobek Spencera miała teoria ewolucji Karola Darwina. Uważany jest za przedstawiciela organicyzmu i ewolucjonizmu, którego założenia Michał Kuziak opisał w następujący sposób: „(…) wszechświat podlega powszechnemu prawu ciągłego rozwoju, który polega na różnicowaniu się części całości, zarazem na ich coraz ściślejszym wiązaniu się ze sobą oraz uporządkowaniu i określaniu. W ten sposób rozwój staje się postępem”. W swoich poglądach Spencer wyznaczał trzy rodzaje ewolucji, które, mimo iż zachodzą na tych samych prawach, nie mogą być ze sobą utożsamiane. Chodzi tutaj o ewolucję ponadorganiczną, organiczną i nieorganiczną.

Spencer zajmował się także religią i jej rozwojem. Za pierwotną formę wiary dowodził manizm, czyli wiarę w duszę przodków. Opowiadał się także za ustrojem liberalnym, w którym jednostka sama decyduje o swoim losie poprzez wykazywanie lub niewykazywanie aktywności. Jego najważniejsze dzieła  to: „Statyka społeczna”, „Program systemu filozofii syntetycznej” i „Autobiografia”.

Ernest Renan

Ernest Renan był francuskim pisarzem, historykiem, filologiem i filozofem, orientalistą, znanym semitologiem, a także badaczem historii religii. Urodził się 28 lutego 1823 roku w Treguier w Bretanii. Pochodził z bardzo pobożnej rodziny i od najmłodszych lat pragnął zostać księdzem. Wstąpiwszy do seminarium i zetknąwszy się z kartezjanizmem, zaczął nabierać religijnego sceptycyzmu.  W 1845 roku tuż po przyjęciu niższych święceń kapłańskich, opuścił na zawsze seminarium i poświęcił się całkowicie nauce. Pełnił funkcję profesora języków orientalnych w Collège de France, a następnie dyrektora. Zmarł 2 października 1892 w Paryżu.

Jako pozytywista Renan domagał się dowodów empirycznych, odrzucając wszystko, co było tradycją i obyczajem, czego nie można było dowieść przy użyciu oryginalnych tekstów. Był znany ze swojego sceptycznego podejścia do religii. W swoim słynnym dziele „Żywot Jezusa” zawarł teorię, że Chrystus był najdoskonalszym z ludzi, ale nie był Bogiem. Religie traktował jako fenomen psychologiczny, który należy badać bez odwoływania się do czynników nadprzyrodzonych. Uważał ją za wytwór ludzki. Tłumaczył, iż powstała, aby zaspokoić psychologiczne potrzeby. Przekonywał, iż służyła człowiekowi do tego, by dążył do ideału.