1. Uwagi wstępne
Na gruncie prawa cywilnego przyjęto zasadę, że to do podmiotu prawa należy decyzja, kto w imieniu tego podmiotu dokona czynności z bezpośrednim skutkiem w jego sferze prawnej. W Kodeksie postępowania cywilnego reguła ta znajduje odzwierciedlenie w treści art. 86 k.p.c., zgodnie z którym strony i ich organy lub przedstawiciele ustawowi mogą działać przed sądem osobiście lub przez pełnomocników. W praktyce obrotu strony często korzystają z instytucji pełnomocnictwa procesowego, przyznając wybranemu przez siebie, obdarzonemu zaufaniem pełnomocnikowi prawo reprezentowania ich interesów w toczącej się sprawie sądowej. Prawo to obejmuje zazwyczaj uprawnienie udzielenia dalszego pełnomocnictwa procesowego (tzw. substytucji), na skutek którego stronę może reprezentować, obok pierwotnie wybranego przez stronę pełnomocnika, dalszy pełnomocnik wyznaczony przez pełnomocnika głównego. Pomimo dużego znaczenia praktycznego problematyki pełnomocnictwa procesowego, polskie prawo cywilne nie reguluje w sposób wyczerpujący wielu kwestii związanych z pełnomocnictwem. Uwagi te dotyczą w szczególności szczątkowej regulacji instytucji powszechnie stosowanej w praktyce, jaką jest dalsze pełnomocnictwo procesowe wymienione w art. 91 pkt 3 k.p.c. Zauważalny jest także, oprócz śladowego uregulowania, brak szczególnego zainteresowania przedstawicieli polskiej doktryny tematem substytucji, który nie stał się przedmiotem choćby jednego kompleksowego opracowania.
2. Dalsze pełnomocnictwo procesowe
Na gruncie przepisów Kodeksu postępowania cywilnego obok pełnomocnictwa głównego wyróżnia się również dalsze pełnomocnictwo procesowe określane powszechnie w obrocie prawnym jako substytucja lub pełnomocnictwo substytucyjne. Pojęcie „substytucja” pochodzi od łacińskiego słowa substitutio, które oznacza podstawienie, zastępstwo. W nauce prawa postępowania cywilnego przez substytucję rozumie się przeniesienie pełnomocnictwa procesowego (tzw. substytuowanie) na innego adwokata, poruczenie prawa przeprowadzenia całego procesu lub poszczególnych jego części innemu adwokatowi. O ile słowo „substytucja” występuje w języku prawnym jako synonim dalszego pełnomocnictwa, o tyle określenie „pełnomocnictwo substytucyjne”, chociaż bardzo często używane w praktyce sądowej, nie jest terminem ustawowym. W Kodeksie postępowania cywilnego wśród czynności, które wchodzą w zakres pełnomocnictwa procesowego z mocy samego prawa, wymienione zostało jedynie udzielenie dalszego pełnomocnictwa procesowego adwokatowi lub radcy prawnemu (art. 91 pkt 3 k.p.c.). Uprawnienie do udzielenia dalszego pełnomocnictwa procesowego określonej ustawowo grupie pełnomocników (wpierw wyłącznie adwokatom, następnie również radcom prawnym), stanowiące część pełnomocnictwa procesowego, znane było zarówno w trakcie obowiązywania przedwojennej regulacji procesowej, jak i w tekście Kodeksu postępowania cywilnego z 1964 r. W tym zakresie istotne jest odwołanie się do pochodzenia regulacji ustawowego zakresu pełnomocnictwa zawartej w art. 91 k.p.c., która pomimo zmian ustrojowych i politycznych nie podlegała istotnym modyfikacjom.
W trakcie prac legislacyjnych Komisji Kodyfikacyjnej nad kształtem regulacji zastępstwa procesowego w pierwszym jednolitym kodeksie procedury cywilnej zdecydowano o recepcji na grunt polskiego procesu cywilnego uregulowań obowiązujących w Austrii i Niemczech. W konsekwencji regulacje dotyczące pełnomocnictwa procesowego przyjęte w prawie niemieckim (§ 81–82 niem. ZPO) oraz prawie austriackim (§ 31 austr. ZPO), w których przewidziano m.in. możliwość udzielenia dalszego pełnomocnictwa procesowego, stały się podstawą polskich unormowań pełnomocnictwa procesowego w przedwojennym Kodeksie postępowania cywilnego. Wyznaczenie w prawie niemieckim oraz austriackim zakresu pełnomocnictwa procesowego ma podstawowe znaczenie dla określenia granic działania pełnomocnika procesowego w tych postępowaniach, w których obowiązuje zastępstwo przez profesjonalnych pełnomocników (Anwaltszwang). W procesach adwokackich (Anwaltsprozess) pełnomocnik musi legitymować się pełnomocnictwem z pełnym ustawowym zakresem umocowania w rozumieniu § 81 niem. ZPO, w tym możliwością udzielenia dalszego pełnomocnictwa. Dla pełnego scharakteryzowania dalszego pełnomocnictwa procesowego i skutków związanych z jego udzieleniem na gruncie prawa polskiego celowe będzie przedstawienie uregulowań oraz poglądów wypracowanych w literaturze niemieckiej i austriackiej dotyczących problematyki substytucji.
Pełną wersję artykułu można pobrać TUTAJ
Przegląd Sądowy 11–12/2018