terminów gramatycznych online
rzeczownik nieżywotny
Cytaty
Przymiotniki polskie, jakeśmy wyżéj mówili, mają trzy zakończenia na trzy rodzaje, a każdy rodzaj ma szczególne sobie służące przypadkowanie, w obydwu liczbach, które się z żadną z rzeczowników formą nie zgadzają. Stąd wypływają trzy formy: 1wsza na przymiotniki rodzaju męskiego, 2ga na przym. r. żeńskiego, 3cia na przym. r. nijakiego. Że zaś rzeczowniki zwierzęce i nieżywotne, tudzież z ludzkich nijakie, są w l. m. zawsze r. żeńskiego; przeto przymiotniki dwie tylko mają formy liczby mnogiéj; na rodzaj męski, która tylko do ludzkich imion mężczyzn, i na żeński, która do wszelkich innych należy.
[...] Przymiotniki z rzeczownikami nieżywotnemi w r. m. położone mają przypadek 4ty jak piérwszy, z żywotnemi zaś ludzkiemi, czy zwierzęcemi zawsze jak 2gi np. kupiłem dobre siodło, i dobrego konia.
Rzeczowniki nieżywotne płci nie wyrażają, a jednak mają rodzaje.
Należy kończyć na ę nietylko rzeczowniki żywotne: cielę, dziecię, dziewczę, jagnię, lwię, książę, kurczę, prosię, zwierzę; ale i nieżywotne: brzemię, ciemię, dymię, imię, plemię, ramię, siemię, wymię, znamię.
Tak samo i Rzeczowniki nieżywotne acz żadney płci nie mają, należą do tych trzech rodzajów: stoł, książka, pióro.
Gatunki i Nazwiska Rzeczowników. Rzeczownik żywotny [...] nieżywotny [...] mężczyński.
Forma I. Do tej Formy należą Rzeczowniki męzkie, w której dzielą się na Mężczyńskie, Samcze, i Nieżywotne, a nadto wszystkie te rozkładają się w niej na cztery Przedziały obejmujące zakończenia tychże Rzeczowników i 5ty Spadek liczby pojedyńczej, na których-to wszystkich zasadza się spadkowanie całej tej Formy. W Formie tej jest zakończenie męzkie i żeńskie.
Gdy zaś wiele jest rzeczowników różnego rodzaju i liczby, natenczas jeżeli rzeczowniki są, żywotne ludzkie; wtedy przymiotnik zgadza się z rodzajem przedniejszym. [...]
Jeżeli zaś rzeczowniki nieżywotne lub oznaczające zwierzęta; wtedy przymiotnik zawsze kładzie się w rodzaju żeńskim liczby mnogiej np. rozum i nauka potrzebne.
Rzeczowniki dzielą się na: 1. Oznaczające istoty żywe i nieżywe; np. człowiek, drzewo.
Z tego wzoru ogólnego wynika, że wszystkie przymiotniki r. m. l. p. mogą być podług niego spadkowane, bez podziału na wzory podrzędne, ponieważ dwoistość spadków jest w nim tylko skutkiem różności rzeczowników żywotnych i nieżywotnych, oraz ogólnych prawideł brzmienia głosek [...].
Wielorakość Rzeczowników [...] Nieżywotny, którego przedmiot martwy lub bezwładny; np. księżyc, kamień, góra, dąb.
W takim razie, rzeczowniki nieżywotne przy imiesłowach biernych mogą się wyrażać 6tym przyp. bez przyimka.
Rzeczowniki [...] nieżywotne są te, które oznaczają rzeczy nieżyjące, np. dąb, kamień, rzepa, siekiéra, okno.
[…] Prócz tego zajimek ƶáden mający formę przymiotnikową, używá się jak jinne przymiotniki w sposób epitetu tak z rzeczownikami osobowemi, jak zwiérzęcemi i nieżywotnemi […].
Ze względu na znaczenie imienia rzeczownego dzielimy je na: [...] nieżywotne, które są imionami rzeczy zmysłowych, czyli podpadających pod zmysły, jak stół, pióro, chléb i umysłowych, które tylko myślą pojmujemy, nie widząc ich wcale, jak: wieczność, cnota, dusza, nieśmiertelność.
UWAGA. Dla wprawy w zgadzaniu przymiotników z rzeczownikiem dla przekonania dzieci, że głównie słowo rządzi przypadkami, dobrze jest przypadkować takowe wyrazy z dorobioną do nich myślą, zwracając uwagę na zakończenie przymiotników w trzecim przypadku liczby mnogiéj i w 6m przy rzeczownikach rodzaju męzkiego i nijakiego, a w liczbie mnogiéj przy osobowych i zwierzęcych albo nieżywotnych. (Wyraz lub końcówka będąca cechą przypadku, powinna być podkreślaną).
Rzeczowniki męskie żywotne tak ludzkie jak zwierzęce mają czwarty przypadek jak drugi, wszystkie nieżywotne mają czwarty jak pierwszy.
Różnicę, jaka zachodzi pomiędzy 6. i 7. przyp. licz. pojed. przy rzeczownikach rodzaju męskiego i nijakiego, zachowuje się nietylko przy rzeczownikach osobowo-męskich, lecz przy wszystkich rzeczownikach rodzaju męskiego bez różnicy, czy one są osobowe, czy rzeczowe, czy żywotne, czy nieżywotne.
Rzeczownik podług przedmiotu, jaki oznacza, może być: Żywotny, który oznacza rzecz żyjącą [...] Nieżywotny, który oznacza rzecz nieżyjącą [...]
Wzór 2-gi. Liczba pojedyńcza (rzeczowniki zwierzęce) [...] Wzór 3-ci. Liczba pojedyńcza. (rzeczowniki nieżywotne). Rodzaj męzki. Forma 1-sza.
Przyjimk należy stanowczo odróżniać od przysłówków, i nie mieszać w użyciu jich znaczenia. Jak przysłówki nieodstępnemi są od słów, wszędzie przed słowami się piszą; tak przyjimki nieodstępnemi są przed jimionami, to jest: rzeczownikami żywotnemi i nieżywotnemi, jakiekolwiek one noszą jimiona nazwiska lub nazwy, do wszystkich rodzajów, rzeczy i stanów też same służą.
Przeciwnie: nazwy rzeczy czyli istot nieżyjących, martwych jak: kamień, książka, klucz... nazywają się rzeczownikami nieżywotnemi. Nazwy roślin liczą się do rzeczowników nieżywotnych.
Pamiętać należy praktyczną zasadę: rzeczowniki osobowe mają Biernik l. mn. = Dopełniaczowi; rzeczowniki zaś zwierzęce i nieżywotne mają Biernik licz. mn. = Mianownikowi.
Rzeczowniki zaś zwierzęce i nieżywotne zachowały do dziś dawne formy biernika.
Rzeczowniki, które są imionami istot żyjących, nazywają się rzeczowniki żywotne.
Kamień, grób, stół, pióro, dom, rów i t. d. są rzeczowniki nieżywotne.
Nieżywotne, p. rzeczowniki.
Rzeczowniki (substantiva) - wyrazy oznaczające osoby lub rzeczy (zmysłowe lub umysłowe) [...] c) żywotne, np. człowiek, zwierzę i nieżywotne, np. kamień.
Ale wśród nieosobowych jest dużo takich, które nazywają istoty żyjące, np. pies, motyl, pstrąg, żółw, zaskroniec, jastrząb, wydra, ćma, sowa, jaszczurka. Nazywamy je łącznie z osobowymi rzeczownikami żywotnymi w przeciwstawieniu do wszystkich nazywających istoty nie żyjące, czyli nieżywotnych, np. dom, zeszyt, las, półwysep, góra, burza, rzeka, morze, cnota, postanowienie, związek.