– Najważniejszy bohater drugiego planu tej książki, Kum Kaplica, jest wprost wzorowany na Tacie Tasiemce – przyznawał Szczepan Twardoch w audycji z cyklu "Moje książki". – Jego poziom brutalności nie odbiega od brutalności autentycznego Taty Tasiemki.

W serialu Kuma Kaplicę zagrał Arkadiusz Jakubik, który przedstawił historię socjalistycznego działacza rozdartego pomiędzy ideami, w które wierzy, a prowadzoną równolegle działalnością przestępczą. Kryminalne życie zapewnia mu pieniądze i luksusy oraz pozycję króla przestępczego półświatka Warszawy, ale jednocześnie jest dla niego zalążkiem przyszłej zguby.

Prawdziwy Tata Tasiemka zapewne nie prowadził tak wystawnego życia jak Kaplica. Był prostym, niewykształconym człowiekiem oraz działaczem Polskiej Partii Socjalistycznej i musiał dbać o wizerunek człowieka bliskiego robotnikom.

Nigdy nie zdołał zapewnić sobie tak dużych wpływów jak książkowy Kum Kaplica, ale jego legenda przetrwała na warszawskich ulicach. O przedwojennym gangsterze śpiewał Stanisław Grzesiuk w balladzie "Rum Helka".

Historia Taty Tasiemki do dzisiaj pozostaje znakomitą inspiracją dla twórców, co widać po sukcesie serialowej adaptacji powieści Szczepana Twardocha.

Z bojowca do gangstera

Zanim Łukasz Siemiątkowski, alias Tata Tasiemka, rozpoczął swój przestępczy proceder i został okrzyknięty przez spragnioną sensacji międzywojenną prasę polskim Alem Capone, wsławił się działalnością w Organizacji Bojowej PPS i Polskiej Organizacji Wojskowej.

W 1906 roku był jednym z uczestników słynnej akcji uwolnienia dziesięciu więźniów z Pawiaka. Bojowcy z PPS zakpili z carskiej policji i oswobodzili towarzyszy bez oddania ani jednego strzału. W trakcie I wojny światowej Siemiątkowski służył w wywiadzie I Brygady Legionów oraz organizował rekrutację do Legionów Polskich. Pod koniec wojny Niemcy aresztowali go za likwidację niemieckiego agenta. Został skazany na karę śmierci, ale uratował go od niej przedziwny zbieg okoliczności. Kilka dni przed wykonaniem wyroku zaczęło się rozbrajanie niemieckich żołnierzy. Był 11 listopada 1918 roku.

Po odzyskaniu niepodległości działał w warszawskich strukturach PPS i w przeddzień bitwy warszawskiej prowadził wśród robotników akcję agitacyjną na rzecz wstępowania do wojska.

Budki z gastronomią na pl. Kercelego (Kercelaku). Foto: NAC

W 1927 roku Łukasz Siemiątkowski zdobył mandat radnego Warszawy, a w trzy lata później bezskutecznie startował w wyborach do senatu. W tym samym czasie ten zasłużony działacz Polskiej Partii Socjalistycznej dokonał niecodziennej wolty w swoim życiu.

– Kiedy w 1928 roku doszło do rozłamu w PPS, to nasz pan Łukasz jakoś się zbiesił. Trudno powiedzieć, dlaczego w tym momencie, w każdym razie założył gang. Przybrał sobie pseudonim, który stosował już wcześniej jako działacz PPS: Tasiemka. Wzięło się to stąd, że jako młody chłopak pracował w fabryce pasmanterii. Ponieważ latka poleciały, a chłopak od tasiemek zrobił się grubawy i całkiem łysy, to był odtąd znany Tatą Tasiemką – mówił varsavianista Jarosław Zieliński w audycji z cyklu "Kwadrans bez muzyki".

Tasiemka i "król Kercelaka"

Siemiątkowski wspólnie z kilkunastoma podobnymi sobie typami spod ciemnej gwiazdy trząsł Kercelakiem. A na tym półtorahektarowym targowisku na Woli można było dostać niemal wszystko, czego dusza zapragnie. – Jeżeli ktoś chciał kupić przed wojną na Kercelaku karabin maszynowy, to go tam dostał – mówił Jarosław Zieliński.

Tata Tasiemka na Kercelaku nie zajmował się handlem. Sam zresztą rzadko na nim bywał i wolał przesiadywać w okolicznych knajpach. Na targowisko zapuszczali się jego ludzie pod wodzą Pantaleona Karpińskiego. Ten niezwykle brutalny bandyta znał sprawdzone sposoby na wymuszenie haraczu od drobnych handlarzy. Rządził na Kercelaku twardą ręką i został nawet obwołany "królem" targowiska.

– Temu, kto tego haraczu nie zapłacił, przydarzały się różne dziwne rzeczy. Zdarzało się, że ktoś miał, jak to się mówiło przed wojną, przefasowaną facjatę, ewentualnie w gliniankach albo Wiśle znajdowano zwłoki kupca, który zaginął – powiedział Jarosław Zieliński w audycji Polskiego Radia z 2019 roku.

Oskarżeni w procesie przeciwko członkom gangu z warszawskiego targowiska Kercelak w asyście policjantów udają się na rozprawę. Foto: NAC

Sposoby na wyłudzanie pieniędzy nie opierały się wyłącznie na brutalnych pobiciach. Bandyci lubili naigrywać się ze swoich ofiar i wykorzystywać przewagę siły. Warszawski dziennik ilustrowany "Dzień Dobry" w trakcie procesu Siemiątkowskiego przytoczył zeznania jednego ze świadków. "Pewnego razu kupcowi Kleinmanowi terroryści zabili budkę gwoździami i za otwarcie jej kazali sobie zapłacić. Kleinman udał się ze skargą do Tasiemki, lecz ten mu odpowiedział: zapłać za gwoździe, to ci otworzą".

Polski Al Capone

Dobra passa dla Siemiątkowskiego skończyła się w lutym 1932 roku, kiedy został aresztowany wraz z członkami swojego gangu. Jego ofiary i świadkowie zbrodni pomimo otrzymywanych gróźb zaczęli składać zeznania obciążające Tasiemkę.

Proces wywołał duże zainteresowanie prasy zarówno ze względu na polityczne powiązania Tasiemki, jak i na brutalne metody bandy. Gazety zainspirowane wydarzeniami z drugiej strony oceanu okrzyknęły Siemiątkowskiego polskim Alem Capone.

Tata Tasiemka został skazany 9 lipca 1932 roku na trzy lata pozbawienia wolności. W tym samym procesie zostało skazanych trzynastu członków jego bandy, którzy dostali wyroki od roku do pięciu lat więzienia.

Proces przeciwko członkom gangu z warszawskiego targowiska Kercelak. Widok na ławę oskarżonych w czasie rozprawy. Widoczni m.in.: Łukasz Siemiątkowski (siedzi z lewej łysy), Pantaleon Karpiński (siedzi obok Ł. Siemiątkowskiego). Foto: NAC

Siemiątkowski opuścił celę w 1935 roku dzięki aktowi łaski prezydenta Ignacego Mościckiego. Wycofał się z życia publicznego, niesławna przeszłość ciągnęła się jednak za nim niczym cień. Latem 1939 roku został pozbawiony nadanego mu na początku lat 30. Krzyża Niepodległości.

Po wybuchu II wojny światowej dołączył do konspiracji w ramach PPS-WRN i częściowo zrehabilitował się za swoje zbrodnie. W 1942 roku wpadł wraz z synem i trafił na Pawiak, skąd został przetransportowany do obozu na Majdanku, w którym zmarł na tyfus w 1944 roku.

sa

Józef Łokietek, zwany Doktorem, był barwną postacią warszawskiego półświatka przestępczego w dwudziestoleciu międzywojennym. Szczepan Twardoch na podstawie jego historii stworzył w "Królu" postać Janusza Radziwiłka, która charakterem nie odbiega znacząco od pierwowzoru. W jego rolę w serialu wcielił się Borys Szyc, który brawurowo zagrał pozbawionego skrupułów przestępcę.

Zarówno Łokietek, jak i Radziwiłek byli członkami Związku Strzeleckiego i wykorzystywali swoje wpływy w działalności przestępczej. Byli podobnie nieprzewidywalni i potrafili w niespodziewanym momencie zagrozić bronią bezbronnemu człowiekowi. Wreszcie obaj mieli dwuznaczne powiązania z narkotykami.

Radziwiłek w książce i serialu "Król" jest bliskim współpracownikiem Kuma Kaplicy, który trzęsie przestępczym półświatkiem międzywojennej Warszawy. Historyczne odpowiedniki postaci obracały się w podobnym środowisku i zapewne się znały, nie ma jednak dowodów na ich wspólną przestępczą działalność. Ówczesna prasa nie łączyła ze sobą procesów Tasiemki i Łokietka. Obie postaci spoił ze sobą dopiero Jerzy Rawicz w wydanej w 1968 roku książce "Tata Tasiemka i Doktor Łokietek. Dzieje gangu".

Posłuchaj

Jak Łokieć stał się Doktorem Łokietkiem?

Łokietek, podobnie jak Tata Tasiemka, był związany z Polską Partią Socjalistyczną, do której dołączył w okresie rewolucji 1905 roku. Karierę rewolucjonisty zawdzięczał jednak przypadkowi.

Jego historia zaczyna się 1905 roku, kiedy był jeszcze Judelem Łokciem, jednym z synów ubogiego sukiennika z Tomaszowa Mazowieckiego. Wówczas to pomógł ukryć się dwóm bojowcom PPS, którzy w ucieczce przed carską policją zapędzili się w progi szkoły religijnej, do której uczęszczał. Razem z nimi wyjechał do Łodzi i związał się z ruchem rewolucyjnym. Stał się wtedy znany jako Józef Łokietek.

Jako kurier PPS podróżował pomiędzy Polską a Szwajcarią, w której rozpoczął studia, zakończone doktoratem z chemii. Związał się wtedy także ze Związkiem Strzeleckim. Łokietek kontynuował tę działalność w dwudziestoleciu międzywojennym i nie omieszkał wykorzystywać swoich wpływów w celu łamania prawa.

Po odzyskaniu niepodległości został komendantem milicji PPS w Warszawie. Na jej czele rozbijał organizowane przez komunistów konkurencyjne demonstracje pierwszomajowe oraz walczył z wrogimi bojówkarzami endeckimi. Doświadczenie zebrane w ulicznych walkach politycznych zaprocentowało podczas przestępczej kariery Doktora Łokietka.

Porachunki tragarzy

W latach 20. rozpoczął działalność przestępczą pod przykryciem związków zawodowych tragarzy. Ta specyficzna grupa zawodowa często wręcz biła się o klientów. Kluczową sprawą było opanowanie stanowiska tragarskiego, w którym handlarze wynajmowali pracowników do roznoszenia towarów.

Tragarze warszawscy. Foto: NAC

O tym, jak niebezpiecznym to było zajęciem w czasie dwudziestolecia międzywojennego, świadczy artykuł "Kurjera Warszawskiego" z 27 lutego 1932 roku. Pisano w nim:

"W składzie węgli przy ul. Komitetowej 4 zaczął pracować jako tragarz 32-letni Szulim Cymeryng, zamieszkały przy ulicy Ostrowskiej 4, który nie należał jednak do związku tragarzy węglowych, wskutek czego naraził się zawodowym węglarzom. I oto wczoraj, gdy Cymeryng odnosił kosz węgli ze składu do jakiegoś odbiorcy na ul. Twardą nr 24, osaczyło go pięciu tragarzy związkowych, uzbrojonych w noże – i za to, że śmiał pracować, nie będąc związkowcem – zadali mu osiem ciężkich ran. Mściwi zbóje kłuli nożem człowieka, gdy padł już pod ich razami, zbroczony we krwi".

Łokietek czerpał zyski głównie z haraczy pobieranych od tragarzy w zamian za dopuszczenie do pracy. Jednocześnie prowadził wystawne życie, co ściągało na niego zainteresowanie policji i prasy, która nieraz donosiła o ekscesach gangstera. Łokietek pod wpływem alkoholu stawał się nieobliczalny, potrafił w miejscu publicznym wyciągnąć broń i oddać strzał do bezbronnego człowieka, a następnie odgrażać się przybyłym na miejsce policjantom. Po Warszawie krążyły także plotki, jakoby Łokietek był uzależniony od morfiny.

Ostatecznie został doprowadzony przed oblicze sprawiedliwości w grudniu 1932 roku. Jego proces wywołał mniejsze zainteresowanie niż sąd nad Tasiemką, chociaż złaknione sensacji gazety nie przegapiły i tej okazji. Syjonistyczny dziennik "Chwila" zatytułował artykuł poświęcony procesowi: "Doktor Chemji na czele bandy terrorystów. Sensacyjny proces drugiego Tasiemki w Warszawie".

Łokietek został oskarżony za względnie drobne przestępstwo jak na jego możliwości. Był podejrzany o pobicie tragarza z hali przy ulicy Franciszkańskiej. Razem ze wspólnikami został skazany na rok więzienia.

Po zakończeniu wyroku, inaczej niż Siemiątkowski, dalej prowadził aktywną działalność przestępczą. Kontynuował ją także po wybuchu II wojny światowej. Wyłudzane haracze miał jednak przeznaczać już nie na osobiste zachcianki, lecz na pomoc żydowskim pobratymcom.

Józef Łokietek nie przeżył wojny. Aresztowany przez Niemców trafił na Pawiak i prawdopodobnie został jedną z wielu ofiar nazistowskiej katowni.

sa

O świecie przestępczym w międzywojennej Polsce rozmawiamy z prof. Mateuszem Rodakiem* z Instytutu Historii Polskiej Akademii Nauk.

W popkulturowym obrazie świata przestępczego dwudziestolecia międzywojennego mafie i gangi kojarzą się z etnicznymi grupami w Stanach Zjednoczonych. Czy polskie środowisko przestępcze było podzielone etnicznie? A może politycznie?

Prof. Mateusz Rodak: Przejrzałem w swoim życiu kilka tysięcy kartotek warszawskich złodziei i przestępców. Tam skrupulatnie odnotowywano ich zaangażowanie przestępcze, ale także polityczne. Na prawie pięć tysięcy akt znalazłem tylko pojedyncze przypadki mówiące o tym, że ktoś rozrzucał ulotki komunistyczne czy endeckie. To margines. Znalazłem też jednego komunistę kasiarza, ale on ewidentnie przerabiał kasy na cele partyjne.

Samych struktur mafijnych w Warszawie w czasach dwudziestolecia międzywojennego nie widzę. Na pewno nie w takich kategoriach, w jakich myślimy o mafii włoskiej w Stanach Zjednoczonych, czyli grupie opartej na przemocy, pewnej tajemnicy i poczuciu wspólnotowości. Gdzieś o to ociera się działalność Taty Tasiemki, czyli Łukasza Siemiątkowskiego. Można powiedzieć, że miało to pewne cechy struktury mafijnej, przy czym daleko było temu, co oni robili na Kercelaku, bijąc biednych żydowskich kupców, do amerykańskich mafii.

Policyjna obława na dom, w którym ukrywał się przestępca Aleksander Płuska ze swoją bandą. Foto: NAC

Siemiątkowski stworzył grupę przestępczą, w której część osób była swego czasu związana z Organizacją Bojową PPS. Przed I wojną światową funkcjonowali w konspiracji i zajmowali się rzucaniem bomb, walką z Ochraną oraz przeciwnikami politycznymi. Po odzyskaniu niepodległości nie potrafili przejść do spokojnego życia i zacząć budować Polskę. Taki sposób życia w niepodległym państwie zaczął ich prowadzić w kierunku działalności kryminalnej. Nie było to jednak związane w żaden sposób z opcją polityczną, to zjawisko w takim samym stopniu dotyczyło bojówek endeckich czy komunistycznych.

Skąd właściwie rekrutowali się przedwojenni przestępcy? Czy to społeczny margines? Jakie były najbardziej intratne, a jakie najbardziej powszechne przestępstwa?

Prof. Mateusz Rodak: Najbardziej powszechna była oczywiście kradzież, bo jest przestępstwem ludzi biednych. Bieda była zresztą główną siłą napędową przestępczości. Warunki bytowe w II Rzeczpospolitej były bardzo trudne. Przy dużym przyroście naturalnym masa ludzi migrowała do miast, w których czasami się nie odnajdywała. Z tego wszystkiego rodziła się przestępczość.

Znaczna część warszawskich przestępców wywodziła się z ubogich przedmieść, przyłączonych do miasta w 1916 roku. Do najniebezpieczniejszych dzielnic należały Praga i Wola, w których mieszkało najwięcej kryminalistów. Odpowiedź jest zatem, niestet,y dosyć banalna i prosta. Większość przestępców nie posiadała kryminalnych predyspozycji.

Sprawdza się to nawet w przypadku najwyżej postawionych złodziei w przestępczym światku, jakimi byli kasiarze. Przestępstwa, za które pierwszy raz trafili do więzienia to drobne kradzieże dokonywane z biedy przez dzieci. Większość przyszłych wielkich kasiarzy warszawskich zaczynała kraść z głodu. Żyli w środowisku, w którym kradzież bywała jedną ze strategii przetrwania. Zdecydowana większość ich rówieśników oczywiście szła do pracy, uczyła się rzemiosła i żyła uczciwie, natomiast w części sytuacji pierwsza kradzież pociągała za sobą kolejne.

Policjant kontroluje młodocianego przestępcę. Foto: NAC

Sami kasiarze tworzyli grupę ambitnych złodziei, ale kiedy jednak spojrzy się na to, w jakim obracali się środowisku, to nie mają nic wspólnego z wizerunkiem utrwalonym w filmie "Vabank". To banda brutali, która regularnie nosiła przy sobie broń. Bili, kogo się tylko dało bić, klęli jak szewcy,, a policjantów potrafili obrażać w jak najordynarniejszych słowach. Poza ambicją niewiele różnili się od szarej rzeczywistości wolskiej ulicy.

Mówi się, że świat przestępczy jest papierkiem lakmusowym społeczeństwa. Jak by to zatem świadczyło o II Rzeczpospolitej?

Prof. Mateusz Rodak: Bieda rodzi określone rodzaje przestępstw, a jednocześnie dwudziestolecie międzywojenne jest wypełnione przemocą. Patrząc na przestępczość w II RP, widzimy, w jak fatalnej kondycji znajdowało się społeczeństwo, jak wiele jeszcze należało wykonać pracy. To wszystko było bagażem doświadczeń zaborczych i ówczesnej struktury społecznej, czyli gigantycznego przeludnienia na wsi i ukrytego bezrobocia, które generowało chociażby ogromną przemoc. Kiedy popatrzy się na statystyki i skalę przemocy wynika z tego makabryczny obraz. To efekt problemów bytowych ludzi i nagromadzonej agresji, która brała się z braku perspektyw.

Wystarczy sobie wyobrazić typowe wówczas pięciomorgowe gospodarstwo z rodziną wielodzietną. Część dzieci trafiała do miasta i może tam znajdowała pracę. Po kryzysie z 1929 roku wiele takich osób zostało bezrobotnymi i stanęło przed wyborem – pozostać na ulicy w mieście albo powrócić na wieś. Niekoniecznie byli tam chciani, bo pojawiała się kolejna osoba do wykarmienia, a po spędzeniu paru lat w mieście ich zachowanie nie odpowiadało tradycyjnym normom. Dlatego najczęściej popełnianym morderstwem na wsi było zabójstwo ojca przez syna albo na odwrót w efekcie kłótni o kawałek ziemi. Gdy badałem losy osadzonych w więzieniu mokotowskim to większość odsiadujących wyroki za zabójstwa dokonywało go w afekcie, pod wpływem alkoholu albo rodzinnych konfliktów.

Czy policja odnosiła sukcesy w walce z przestępczością?

Prof. Mateusz Rodak: Odnosiła sukcesy, czasami nawet bardzo spektakularne. Wszystko jednak opierało się na tym, jak bardzo policji zależało. W przypadku dużych, medialnych kradzieży policja robiła wszystko, żeby złapać przestępców i w zdecydowanej większości przypadków to się udawało. Tym bardziej, że znani przestępcy byli dosyć mocno inwigilowani. Gorzej było ze skutecznością w przypadku drobniejszych kradzieży, ale policja z tym zawsze miała problemy.

Obwieszczenie Komendy Głównej Policji Państwowej o wyznaczeniu nagrody w wysokości 3000 złotych za pomoc w ujęciu przestępcy Kazimierza Kozińskiego. Foto: NAC

A co z narkotykami? W "Królu" Szczepana Twardocha przebojem wdziera się na scenę kokaina.

Prof. Mateusz Rodak: Narkotyki oczywiście były, przy czym najpopularniejszym był eter. Zwłaszcza na wsi, a szczególnie przy granicy z Czechosłowacją, skąd był przemycany. Spożywano go jako zamiennik alkoholu, ponieważ był znacznie tańszy i nie trzeba było go pić w tak dużych ilościach. Natomiast w Warszawie i w większych miastach Polski międzywojennej była dostępna kokaina i opiaty, a wśród nich morfina i heroina.

Głównymi dostarczycielami narkotyków byli lekarze i aptekarze, którzy sprzedawali je na czarnym rynku. Do grupy dystrybutorów należeli także wojskowi. Kombatanci mieli dobry dostęp do narkotyków, ponieważ wielu z nich leczyło nimi różne rany psychiczne oraz fizyczne i część z nich sprzedawali.  Istniał zatem drobny rynek handlu narkotykami, ale wszystkie pochodziły z obrotu medycznego, nie było nielegalnej produkcji.

Co się stało z przestępcami po wybuchu II wojny światowej? Ich wiedza i doświadczenie zapewne były przydatne dla tworzącej się konspiracji.

Prof. Mateusz Rodak: Często nie wiemy, że poza Żydami i polską inteligencją, także złodzieje i przestępcy stali się kolejną grupą, której całkowitą likwidację zakładały niemieckie władze okupacyjne. Obawiano się, że to element, który ze względu na swoją specyficzną strukturę będzie mógł pomagać w tworzeniu ruchu oporu. W związku z tym Niemcy już na początku okupacji rozpoczęli dosyć intensywną inwigilację środowisk przestępczych. Połowa z kasiarzy, których biogramy znam, znalazła się w Auschwitz. Oczywiście był to też efekt ich działalności. Po dokonaniu przestępstw trafiali na Pawiak, a potem często w kolejnym transporcie do obozu, ale cześć z nich stała się celem fizycznej likwidacji przez władzę okupacyjną.

Rozmawiał Szymon Antosik

*Dr hab. Mateusz Rodak jest historykiem zatrudnionym w Instytucie Historii Polskiej Akademii Nauk i autorem takich książek jak m.in. "Pospolitacy, cuwaksi, powrotowcy. Osadzeni w Więzieniu Karnym Warszawa-Mokotów (1918–1939)" oraz "Mit a rzeczywistość. Przestępczość osób narodowości żydowskiej w II Rzeczypospolitej. Casus województwa lubelskiego". W swoich badaniach zajmuje się w polityką społeczną i "marginesem społecznym" II Rzeczypospolitej.