Przysłowie
Przysłowie (łac. proverbium lub adagium) – utrwalona w języku paremia, bezpośrednio lub metaforycznie wyrażająca myśl lub radę opartą na tradycji ludowej, mającą charakter ogólny i gnomiczny[1][2]. Do frazeologii zaliczana jest tylko przy szerszym rozumieniu tego terminu[1]. Nauką o przysłowiach jest przysłowioznawstwo, rozpadające się na paremiografię, tj. zbieranie przysłów, oraz paremiologię, tj. ich analizę historyczno-kulturową.
W nazewnictwie nieterminologicznym przysłowie to również ogólne określenie na wszelkie rodzaje paremii[3].
Historia edytuj
Do języka polskiego termin „przysłowie” wprowadził Andrzej Maksymilian Fredro (Przysłowia mów potocznych, 1658), jako przekład łacińskiego „proverbium”. W staropolszczyznie przysłowia określano także terminem „przypowieść”. Termin „porzekadło”, także używany dawniej na określenie przysłowia, obecnie jest przy tym znaczeniu przestarzały. Pierwszy zbiór przysłów polskich Proverbiorum Polonicorum skompilował po łacinie i po polsku w Lubczy w 1618 Salomon Rysiński.
Cechy gatunkowe edytuj
Przysłowie jest bardzo swoistym gatunkiem literackim, stojącym na pograniczu literatury i języka potocznego. Przybiera postać stwierdzenia lub pouczenia, przeważnie jednozdaniowego. Bardzo często zbudowane jest na zasadzie paralelizmu (wprowadzenia dwóch wypowiedzi analogicznych, podpadających pod wspólny schemat) lub kontrastu znaczeniowego i składniowego – np. „Jak Kuba Bogu, tak Bóg Kubie”. Przysłowie jest zwykle skontruowane w sposób ułatwiający jego zapamiętanie (np. poprzez zastosowanie rymów)[4]. Częste w przysłowiach są rymy wewnętrzne, np. „W marcu jak w garncu”.
Inną cechą formalną przysłowia jest jego alegoryczność. Podwójny sens przysłów polega na tym, że operują one konkretnymi sytuacjami i wyobrażeniami, dotyczą jednak relacji ogólnych i wyrażają ogólne pojęcia.
Cechą tematyczną przysłów jest ich sens moralny – przysłowia są bowiem z reguły przestrogami, nakazami, zakazami i pouczeniami. Wyróżnikiem gatunkowym przysłowia jest także jego powtarzalność – przysłowia znane są powszechnie lub przynajmniej bardzo szeroko na danym obszarze kulturowym, szerzą się drogą przekazu ustnego, występują przez całe wieki, a czasem nawet tysiąclecia, nierzadko w bardzo odległych od siebie regionach świata.
Przysłowia a porzekadła i zwroty przysłowiowe edytuj
Od przysłów można odróżniać zwroty przysłowiowe oraz porzekadła. Zwroty przysłowiowe rozumie się jako wyrażenia podobne do przysłów, niekiedy będące ich skróconymi formami, nie mają one jednak formy zdania – np. „kuty na cztery nogi”. Różnica między określeniami „przysłowie” i „porzekadło” jest niejasna, we współczesnej praktyce językowej określenia te są często traktowane jako synonimiczne[5], choć niekiedy czyni się między nimi rozróżnienie, uznając porzekadło za specyficzny rodzaj przysłowia[6].
Na gruncie czeskim i słowackim porzekadło rozumie się jako wyrażenie doświadczeń życiowych pozbawione sądu moralnego, mające często charakter humorystyczny, przysłowie zaś definiuje się jako wyrażenie pełniące funkcję dydaktyczną[7][8][9]. Według definicji zawartej w Encyklopédii jazykovedy porzekadło ma zawsze sens obrazowy i odnosi się do konkretnej sytuacji (w odróżnieniu od przysłów mających charakter ogólny), niektóre jego rodzaje są bliskie przysłowiom lub stanowią frazemy o formie zdaniowej[10]. W starszej teorii słowackiej porzekadło traktowano jako jednostkę mniejszą od przysłowia, będącą zalążkiem nowego przysłowia lub pozostałością po redukcji przysłowia[10].
Przysłowia polskie edytuj
Wiele polskich przysłów wywodzi się ze średniowiecza, wiele z nich to tłumaczenia przysłów łacińskich. Najstarsze znane przysłowie polskie to quando się łyka drą, tunc ea drzy (zapisne w 1407 r.)[11]. Przysłowie to w dzisiejszym języku polskim ma formę „Kiedy się łyka drą, wtedy je drzyj” (chłopi polscy nosili obuwie z łyka lipowego, które trzeba wyrabiać wiosną)[12].
Do przysłów polskich należą m.in. Polak, Węgier, dwa bratanki, i do szabli, i do szklanki, Polska niebem dla szlachty, czyśćcem dla mieszczan, piekłem dla chłopów, a rajem dla Żydów, Sądzi Kryże – będą krzyże.
Przysłowia w Wikisłowniku edytuj
Zobacz też edytuj
Przypisy edytuj
- ↑ a b Mistrík 1993 ↓, s. 349.
- ↑ Čermák 2017 ↓.
- ↑ Jozef Mlacek, Peter Ďurčo, Frazeologická terminológia, Bratysława: Komisia pre výskum frazeológie pri Slovenskom komitéte slavistov, 1995 (słow.).
- ↑ Joanna Dobkowska, W pigułce. Nauka o języku. Repetytorium. Liceum i technikum, wyd. 1, Warszawa: Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, 2019, s. 53, ISBN 978-83-02-18249-5, OCLC 1107607313.
- ↑ Mirosław Bańko, swąd, porzekadło i msza, [w:] Poradnia językowa [online], PWN, 17 maja 2002 [dostęp 2019-06-08].
- ↑ Adam Wolański, przysłowia, porzekadła, maksymy itp., [w:] Poradnia językowa [online], PWN, 28 września 2009 [dostęp 2019-06-08].
- ↑ pořekadlo, [w:] Slovník spisovného jazyka českého, Ústav pro jazyk český, v. v. i., 2011 [dostęp 2019-06-08] (cz.).
- ↑ přísloví, [w:] Slovník spisovného jazyka českého, Ústav pro jazyk český, v. v. i., 2011 [dostęp 2019-06-08] (cz.).
- ↑ Príslovia, porekadlá a pranostiky [online], Svet okolo nás, 20 listopada 2017 [dostęp 2019-06-08] (słow.).
- ↑ a b Mistrík 1993 ↓, s. 331.
- ↑ Krzyżanowski, Julian (1960). "U średniowiecznych źródeł przysłów polskich". Pamiętnik Literacki. 51 (3): 69–90.
- ↑ Przysłowia ludowe mądrością narodu [online], rme.cbr.net.pl [dostęp 2021-08-30].
Bibliografia edytuj
- Jozef Mistrík, Encyklopédia jazykovedy, wyd. 1, Bratislava: Obzor, 1993, ISBN 80-215-0250-9, OCLC 29200758 (słow.).
- František Čermák, PŘÍSLOVÍ, [w:] Petr Karlík, Marek Nekula, Jana Pleskalová (red.), Nový encyklopedický slovník češtiny, 2017 (cz.).