Chińskie wyroby z nefrytu: wprowadzenie

Polski termin "żad" jest używany jako tłumaczenie chińskiego morfemu yu, który w rzeczywistości odnosi się do szeregu różnych minerałów, takich jak: nefryt, jadeit, serpentynit i bawenit, podczas gdy żad może oznaczać jedynie nefryt i jadeit.

Pod względem chemicznym, nefryt stanowi krzemian wapnia i magnezu, charakteryzujący się białą barwą. Obecność miedzi, chromu oraz żelaza nadaje mu jednak kolory w zakresie od delikatnie szarozielonych, po wyraziste żółcie i czerwienie. Jadeit, który przed XVIII w. bardzo rzadko wykorzystywano w Chinach, jest krzemianem sodu i magnezu, i występuje w szerszej gamie kolorystycznej niż nefryt.

Nefryt można znaleźć w górskich skałach metamorficznych. W procesie wietrzenia, nefrytowe głazy ulegają kruszeniu i są zmywane aż do podnóża gór, skąd się je wydobywa. Od czasów dynastii Han (206 p.n.e. - 220 n.e.) nefryt pozyskiwano z regionu oazy Hotan, znajdującej się na obszarze Jedwabnego Szlaku. Oaza mieści się ok. 5000 mil od miejsc, gdzie ok. 3000 lat temu po raz pierwszy wydobyto nefryt z regionu kultur Hongshan (w Mongolii Wewnętrznej) oraz Liangzhu (w pobliżu Szanghaju). Prawdopodobnie zostały odkryte, a następnie eksploatowane inne źródła, położone znacznie bliżej wspomnianych ośrodków we wczesnych epokach.

"Delikatność, gładkość i połysk objawiły się im niczym humanitarność, świetność, spójność i siła - niczym inteligencja" - słowa przypisywane Konfucjuszowi (ok. 551-479 p.n.e.).

Nefryt od zawsze był materiałem najbardziej cenionym przez Chińczyków, wyżej od srebra i złota. Od starożytności, ten niezmiernie twardy, półprzezroczysty kamień przekształcano w ozdoby, broń ceremonialną oraz przedmioty rytualne. Ostatnie odkrycia archeologiczne dowodzą nie tylko starożytności sztuki rzeźbienia w nefrycie, lecz również niezwykle zaawansowany stopień rozwoju, do jakiego ją doprowadzono już na samym początku jej istnienia.

Nefryt noszony był przez królów i dostojników, a po śmierci składany wraz z nimi w grobach. W rezultacie, materiał zaczęto utożsamiać z królewskością i wysokim statusem. Uważano, że posiadał również moc w obliczu śmierci, chroniąc ciało przed rozkładem. W późniejszym czasie, uznanie dla tego typu magicznych właściwości zmalało. O wiele bardziej ceniono zastosowanie nefrytu w wyrafinowanych ozdobach i naczyniach, a także za jego powiązania ze starożytnością. Za czasów panowania dynastii Ming i Qing często powielano pradawne kształty i dekoracyjne wzory nefrytowych wyrobów, przywołując skojarzenia z odległą przeszłością Chińczykom żyjącym w późniejszych epokach.

Można dostrzec nieznaczne zróżnicowanie w obrębie kolorów i tekstur tego egzotycznego kamienia. Zauważalna jest też mnogość odmiennych sposobów jego rzeźbienia, począwszy od neolitycznych podłużnych i gładkich ostrzy, a skończywszy na późniejszych płytkach, ozdobach, smokach, zwierzętach, czy też rzeźbach przedstawiających ludzkie postaci.

Przez długi czas wierzono, że chińska cywilizacja chińska rozpoczęła się w dolinie Rzeki Żółtej. Dziś wiadomo jednak, że zarówno na północ, jak i na południe od tego regionu, istniało również wiele wcześniejszych kultur. Od ok. 3800-2700 p.n.e. grupa ludów neolitycznych, znanych obecnie jako kultura Hongshan, żyła na dalekich północno-wschodnich obszarach dzisiejszej prowincji Liaoning i Mongolii Wewnętrznej. Kultura ta obejmowała zaawansowane społeczeństwo, które zbudowało imponujące stanowiska ceremonialne. Nefryt był oczywiście przez ludność Hongshan wysoko ceniony, a wykonane z niego artefakty stanowiły często jedyne przedmioty, jakie umieszczano w grobach razem z ciałami zmarłych.

Do głównych rodzajów nefrytowych wyrobów w tym okresie zalicza się dyski z otworami oraz obiekty w kształcie kopyt, które mogły pełnić funkcję ozdób noszonych we włosach. Zwinięty smok widoczny powyżej jest przykładem innego istotnego kształtu, określanego dziś mianem "świni-smoka", który mógł wywodzić się z pierścieni szczelinowych lub tzw. jue. Wiele nefrytowych artefaktów pochodzących z tego okresu, które przetrwały do dziś, używano jako wisiorki, przyczepiając je do ubrania lub ciała.

© Rada Powiernicza Muzeum Brytyjskiego