Wielka Piątka – model osobowości

Wielka Piątka (ang. Big Five) to najbardziej rzetelna i sprawdzona teoria cech osobowości. Teoria ta przyjmuje, że osobowość człowieka składa się z pięciu głównych składowych (oraz trzydziestu mniejszych), których natężenie możemy opisać na skali (np. 1-10). Ze względu na pięć podstawowych obszarów Wielka Piątka znana jest również jako Pięcioczynnikowy Model Osobowości lub OCEAN (akronim od angielskich nazw skal głównych).

Są to:

Pięć Wielkich Cech Osobowości

Ugodowość – People – Ludzie

Ugodowość

Ugodowość to cecha odpowiedzialna za nasze nastawienie do świata społecznego. Ludzie ugodowi postrzegani są jako ciepli, pozytywnie nastawieni do innych, chętni do współpracy. Są to osoby ufne, altruistyczne, szczere i prostoduszne. Często zgadzają się na ustępstwa, ponieważ nie lubią sporów. Mniejsze nasilenie ugodowość charakteryzuje się tym, że osoby doskonale potrafią dbać o swoje interesy i nie zgadzają się na niekorzystne dla siebie propozycje. Dodatkową motywację potrafią czerpać z rywalizacji z innymi. Takie osoby nie poddają się społecznej presji.

Otwartość na doświadczenia – Experiences – Doświadczenia

Otwartość na doświadczenia

Otwartość to ogólne uznanie dla sztuki, emocji, przygody, wyobraźni, ciekawości i różnorodności przeżyć. Osoby o dużym nasileniu tej cechy są kreatywne, otwarte na doświadczenia zarówno ze świata zewnętrznego, jak i wewnętrznego. Wykazują się tolerancją wobec nowości, są otwarci na emocje i świadomi swoich uczuć. Interesują się nowymi ideami. Jednocześnie jak wspominają Costa i McCrae (autorzy modelu) są niekonwencjonalne i skłonne do kwestionowania autorytetów. Osoby otwarte na doświadczenia często dążą do samorealizacji poprzez poszukiwanie intensywnych i euforycznych doznań. Osoby z drugiego bieguna tej skali preferują to, co znane i sprawdzone. Dobrze sobie radzą w zadaniach powtarzalnych, nie szukają na siłę nowości. Cenią sobie tradycję i często są stałe w swoich poglądach.

Sumienność – Responsibilities – Obowiązki

Sumienność

Sumienność to tendencja do wykazywania samodyscypliny i wytrwałego dążenia do osiągnięcia wyznaczonych celów. Osoby sumienne są obowiązkowe, skrupulatne, rzetelnie wykonują swoją pracę. Duże nasilenie tej cechy może wiązać się z takim skoncentrowaniem na działaniu, które czasem może skutkować pracoholizmem. Natomiast osoby z drugiego końca skali przykładają mniejszą wagę do wypełniania obowiązków. Często spontanicznie podejmują się działań i wykazują się łatwością w podejmowaniu szybkich decyzji.

Ekstrawersja – Stimulators – Stymulatory

Ekstrawersja

Ekstrawertycy są to osoby towarzyskie i rozmowne, skłonne do zabawy. Mają silną potrzebę doświadczania stymulujących przeżyć oraz angażowania się w ciekawe aktywności. Takie osoby są postrzegane jako pełne energii. Czasami w towarzystwie mogą się wydawać dominujące w kontaktach z innymi.
Introwertycy, czyli osoby z drugiego końca skali, wykazują rezerwę w kontaktach społecznych. Wydają się mieć mniej energii i być mniej zaangażowani w świat społeczny. Nie potrzebują aż tak wielu stymulatorów jak ekstrawertycy. Są to osoby autorefleksyjne, skupione na swoim świecie wewnętrznym, ale też na partnerach interakcji.

Neurotyczność – Obstacles – Trudności

Neurotyczność

Neurotyzm to tendencja do przeżywania emocji, takich jak niepokój, gniew lub smutek. Osoby o dużym nasileniu tej cechy są podatne na stres, wrażliwe na trudności. Czasami interpretują zwykłe sytuacje jako groźne, a drobne frustracje jako trudne. Ich reakcje emocjonalne utrzymują się przez długi czas, co oznacza, że ciężko im powrócić do stanu emocjonalnej równowagi. Takie osoby może charakteryzować wysoka świadomość otoczenia oraz obiektywne postrzeganie siebie i świata. Podejmują bardziej ostrożne i przemyślane decyzje oraz mają zdolność do dostrzegania nieprzewidzianych przez większość ludzi zdarzeń i konsekwencji.
Osoby o mniejszym nasileniu neurotyczności są postrzegane jako stabilne emocjonalnie, opanowane. Radzą sobie z różnego rodzaju stresorami i trudnymi emocjami. Często optymistycznie patrzą na świat, być może do niektórych problemów podchodzą ze zbytnim spokojem.

Historia Wielkiej Piątki

Zainteresowanie osobowością człowieka sięga już czasów starożytnych. Za prekursora można uznać Hipokratesa i jego cztery typy osobowości – sangwinika, flegmatyka, choleryka i melancholika. O tym, że typy osobowości nie istnieją już wiemy. Jak więc przeszliśmy od nich do cech?

Sir Francis Galton był pierwszą osobą, która już w 1884 roku posłużyła się hipotezą leksykalną w celu zbadania osobowości. Hipoteza ta zakłada, że możliwe jest uzyskanie kompleksowej klasyfikacji cech osobowości ludzkiej poprzez analizę językową.

W 1936 r. Gordon Allport i S. Odbert wprowadzili w życie hipotezę Sir Francisa Galtona.  W jaki sposób to zrobili? Wzięli ówczesne słowniki i wypisali z nich 4504 przymiotników, które ich zdaniem opisywały obserwowalne i względnie trwałe cechy ludzi. W 1940 r. Raymond Cattell zredukował tę listę przymiotników do 171 eliminując synonimy.

W 1949 r. Joy P. Guilford przeprowadził pierwsze systematyczne i wielowymiarowe badania osobowości. Guilford przeanalizował dziesięć czynników osobowości, które zmierzył w Guilford-Zimmerman Temperament Survey. Po analizach Guilford wspólnie z innymi autorami zdecydował o połączeniu skal w trzy wymiary: aktywność społeczna (aktywność ogólna, przewaga, towarzyskość), introwersja-ekstrawersja (powściągliwość, uważność) i zdrowie emocjonalne (stabilność emocjonalna, obiektywność, życzliwość, relacje osobiste). 

W oparciu o podzbiór tylko 20 z 36 wymiarów, które Cattell pierwotnie odkrył, Ernest Tupes i Raymond Christal (1961) twierdzili, że znaleźli tylko pięć szerokich czynników, które nazwali: „surgencja”, „ugodowość”, „niezawodność”, „stabilność emocjonalna” i „kultura ”. Warren Norman nazwał następnie „niezawodność” jako „sumienność”. 

Na początku lat osiemdziesiątych podczas sympozjum w 1980 roku w Honolulu czterech wybitnych badaczy, Lewis Goldberg, Naomi Takemoto-Chock , Andrew Comrey i John M. Digman, dokonało przeglądu dostępnych instrumentów osobowości. Skutkiem tego wydarzenia była powszechna akceptacja modelu pięcioczynnikowego wśród badaczy osobowości.

W późniejszych latach naukowcy odkryli, że mogą poznać wzorce zachowań łącząc dużą liczbę obserwacji, zamiast próbować przewidywać pojedyncze przypadki zachowań. Rezultatem tego było odkrycie,że związek pomiędzy osobowością a zachowaniem znacznie wzrósł i stało się oczywiste, że osobowość faktycznie istnieje.

Psychologowie społeczni i osobowości aktualnie zgadzają się, że zarówno ludzkie, jak i sytuacyjne zmienne są ważne i potrzebne, aby móc określić i rozważyć ludzkie zachowanie. Teorie cech stały się uzasadnione oraz zainteresowanie tą dziedziną kolejny raz wzrosło. W latach 80 Lewis Goldberg zainicjował swój własny projekt leksykalny, biorąc pod uwagę ponownie pięć czynników. Następnie wymyślił termin “Wielka Piątka” jako etykietę czynników.

Wielka Piątka – badania i związki

Zakres badań inspirowanych modelem Wielkiej Piątki jest bardzo szeroki. Wielu badaczy uważa, że można posługiwać się nim nie tylko dla lepszego zrozumienia różnic indywidualnych. Model ten okazał się także bardzo skuteczny do przewidywania zachowań w innych aspektach życia, które z pozoru nie wiążą się bezpośrednio z osobowością.

Z osobowością związki wykazują:

  • posiadane kompetencje
  • wybory zawodowe
  • motywacja
  • sukcesy szkoleniowe
  • kreatywność
  • zaangażowanie
  • efektywne przywództwo
  • (nawet) jakość kodu pisanego przez programistów
  • i wiele, wiele innych!

Szczegółowe informacje na temat badań w tych tematach publikujemy na naszej stronie internetowej w formie artykułów.

Rozwój osobowości w dzieciństwie i okresie dojrzewania

Dzieciństwo

Początkowo badania nad Wielką Piątką i osobowością koncentrowały się na różnicach indywidualnych wśród ludzi dorosłych. Na przestrzeni lat coraz to bardziej zaczęto interesować się okresem dzieciństwa i dojrzewania.

Ostatnie badania zaczęły sprawdzać cechy Wielkiej Piątki wśród dzieci i młodzieży. Wielu naukowców próbowało odróżnić osobowość od temperamentu, zwłaszcza u młodych osób. Czasem niektóre z tych różnic są już widoczne po urodzeniu. Dla przykładu, niektóre noworodki są spokojne, ciche i łatwo jest je uspokoić, kiedy inne są niespokojne. Wielu badaczy uważa, że w przeciwieństwie do temperamentu, osobowość rozwija się stopniowo przez całe dzieciństwo.

Przejawy, rozwój i strukturę Wielkiej Piątki w dzieciństwie i okresie dojrzewania badano przy użyciu różnych metod, w tym ocen rodziców i nauczycieli, obserwacji w interakcji rodzic-dziecko, ocen młodzieży i samoocen. Wyniki tych badań potwierdzają względną stabilność cech osobowości w całym okresie życia człowieka, przynajmniej od wieku przedszkolnego do dorosłości. Mówiąc dokładniej, badania sugerują, że cztery cechy z Wielkiej Piątki – mianowicie ekstrawersja, neurotyczność, sumienność i ugodowość – rzetelnie opisują różnice osobowości w dzieciństwie, wieku dojrzewania i dorosłości. 

Natomiast niektóre dowody sugerują, że otwartość na doświadczenie może nie być stabilną i fundamentalną częścią osobowości z naszego dzieciństwa. Hipotetycznie otwartość może przejawiać się w nieznany sposób w dzieciństwie bądź przejawiać się, gdy dzieci rozwijają się społecznie i poznawczo. Większość badań postuluje, że pozostałe cechy są widoczne w dzieciństwie i okresie dojrzewania i mają związek z wyraźnymi wzorcami zachowań społeczno-emocjonalnych, które są w dużej mierze zgodne z dorosłymi przejawami tych samych cech osobowości.

Kolejne badania ujawniły, że z wiekiem większość dorosłych staje się bardziej sumienna i ugodowa, a mniej neurotyczna. Zjawisko to określono mianem dojrzewania. Wielu badaczy próbowało ustalić jak trendy w rozwoju osobowości dorosłych odnoszą się do trendów rozwoju osobowości młodzieży. Wyniki tych badań pokazują, że ludzie dorośli wraz z wiekiem stają się coraz bardziej stabilni emocjonalnie i sumienni. Natomiast wśród młodzieży średni poziom ugodowości, sumienności i otwartości na doświadczenie spada od późnego dzieciństwa do późnej młodości. W celu tych odkryć została zaproponowana hipoteza zakłócenia. Zakłada ona, że niektóre zmiany społeczne, biologiczne i psychiczne, które występują w młodości, powodują przejściowe zaniknięcia w dorosłości.

Rozwój osobowości w okresie dorosłości

Wykazano, że osobowość osobowość stabilizuje się dla osób w wieku produkcyjnym w ciągu około czterech lat od rozpoczęcia pracy. Nowe badania pokazują dowody na efekt dojrzewania. Poziom ugodowości i sumienności zwykle rośnie z czasem, podczas gdy ekstrawersja, neurotyzm i otwartość zwykle maleją. Badania wykazały również, że zmiany cech osobowości Wielkiej Piątki zależą od aktualnego etapu rozwoju danej osoby. Na przykład poziomy ugodowości i sumienności są niższe w dzieciństwie i wczesnym okresie dojrzewania, a następnie zwiększają się w późnym okresie dojrzewania i dorosłości. Oprócz tych efektów grupowych istnieją różnice indywidualne: różni ludzie wykazują unikalne wzorce zmian na wszystkich etapach życia. 

Kolejność narodzin

rodzeństwo

Badacz Frank Sulloway twierdził, że pierworodni są bardziej sumienni, dominujący, mniej ugodowi i mniej otwarci na nowe pomysły w porównaniu z kolejnymi dziećmi w rodzinie. Jednak badania na większą skalę nie potwierdziły całkowicie jego założeń.

Duże badanie na reprezentatywnej próbie 272 003 amerykańskich licealistów wykazały statystycznie znaczący, ale bardzo niewielki wpływ kolejności urodzenia na osobowość. Wynika z niego, że pierworodni byli nieco bardziej sumienni, dominujący i sympatyczni, a jednocześnie mniej neurotyczni i mniej towarzyscy.

Choroba a zmiana osobowości

Podczas gdy osobowość u większości dorosłych jest stabilna, niektóre choroby mogą ją zmienić. Przykładem jest tu choroba Alzheimera. Zanik pamięci spowodowany nią może wpłynąć na osobowość. Wyniki badań nad tą chorobą wskazują na znaczny spadek sumienności,ekstrawersji oraz wzrost neurotyzmu.

Sukces w pracy

praca

Wielkiej Piątki. Badania sugerują, że osoby uważane za liderów zazwyczaj wykazują niższe cechy neurotyczne, utrzymują wyższy poziom otwartości, zrównoważony poziom sumienności i ekstrawersji. 

Kolejne badania połączyły wypalenie zawodowe z neurotyzmem, a ekstrawersję z pozytywnym doświadczeniem zawodowym. Wykazano również, że samoocena zawodowa jest pozytywnie skorelowana z sumiennością i negatywnie z neurotyzmem. Ponadto sumienność ma związek z wydajnością w pracy.

Nawiązując do kwestii zarabiania pieniędzy, badania sugerują, że osoby,które mają podwyższony poziom ugodowości (szczególnie mężczyźni), nie są tak skuteczni w gromadzeniu dochodu. Neurotyzm jest również negatywnie związany z wynagrodzeniem, podczas gdy sumienność i ekstrawersja mają pozytywny związek z wynagrodzeniem.

Testy Wielkiej Piątki

narzędzia

Istnieją różne testy psychometryczne oparte na modelu Wielkiej Piątki. Są to m.in.:

  • PERSO.IN®
  • International Personality Item Pool (brak polskich norm)
  • NEO-PI-R (dostępny tylko dla psychologów)
  • NEO-FFI (dostępny tylko dla psychologów)
  • Ten Item Personality Inventory (TIPI)