Janusz Gajos: nie dałbym rady wytłumaczyć tego, co się dzieje [WYWIAD]

Przypominamy najchętniej czytane wywiady, jakie ukazały się w Onet Kultura w 2022 r. Rozmowa z Januszem Gajosem pierwotnie została opublikowana w kwietniu przy okazji premiery spektaklu "Ożenek" w Och-Teatrze.

Dawid Dudko: Odszedł pan z teatru?

Janusz Gajos: Tak, odszedłem... Zawsze uważałem, że precyzja w działaniu jest niezbędnym elementem w wykonywaniu mojego zawodu. W pewnym momencie poczułem się zmęczony. Doszedłem do wniosku, że należy zwolnić. Poszedłem do dyrektora i poinformowałem go o mojej decyzji.

Jak to przyjął?

Przyjął do wiadomości [śmiech].

Z jednej strony nie gra pan już w Teatrze Narodowym, z drugiej spotykamy się przed premierą w Och-Teatrze.

No tak, jak pan widzi, ten mój rozwód z teatrem idzie dość opornie. Nie chcę być sentymentalny, dlatego nie powiem, że z tęsknoty. W pewnym momencie zadałem sobie pytanie: jakby to było pracować z drugiej strony rampy? Chętnie skorzystałem z zaproszenia Krystyny Jandy.

"Przygoda, którą sam sobie zgotowałem, zaczęła mnie bardzo podniecać"

Reżyseria wieloobsadowego przedstawienia to pana debiut, mam rację? Wcześniej odpowiadał pan za reżyserię swojego monodramu "Msza za miasto Arras".

Tak. Powieść Andrzeja Szczypiorskiego to literatura, która, mimo upływu czasu, nie daje spokoju. Dlatego wróciłem do "Mszy...", którą grałem wiele lat wcześniej w Teatrze Powszechnym. Tamta "Msza..." była teatrem ze wszystkimi jego atrybutami. Był aktor, kostium z epoki i rampa oddzielająca widownię od aktora. "Msza...", którą zagrałem w Narodowym, była przedstawieniem pozbawionym tych atrybutów. Uważałem, że nie należy się przebierać, udawać kogoś sprzed lat, tylko powiedzieć coś istotnego z perspektywy szarego człowieka, którego otacza dzisiejsza rzeczywistość.

W latach 90. w "Ożenku" w Teatrze Powszechnym zagrał pan Koczkariewa.

To była świetna współpraca z Andrzejem Domalikiem, który naszpikował mnie tym Gogolem. Dziś pomyślałem, że poszukam innej formy dla tej niby banalnej, śmiesznej niezwykle historyjki, którą prawie wszyscy znają: Podkolesin nie chce się ożenić, zmusza go do tego przyjaciel, który ma w tym jakiś interes… Komedia pełna niebanalnych pytań.

Jakich pytań?

Przeróżnych. Od najprostszych po te sięgające szczytu: po co żyjemy; czy żyjemy dobrze, co jest nam potrzebne do tego życia, jak siebie oceniamy, jak oceniają nas inni? Po latach wydało mi się to na tyle frapujące, że zdecydowałem się, jak już ustaliliśmy, zadebiutować Gogolem.

Co zapamiętał pan z tamtej inscenizacji "Ożenku" z roku 1995?

Myślę, że szacunek dla formy. Przejrzałem sobie zdjęcia z tamtych lat, minęło ponad ćwierć wieku, zobaczyłem siebie w roli człowieka, który jest troszeczkę wykrzywiony, "zarażony formą".

Jakim reżyserem jest Janusz Gajos, krzyczącym?

Zdecydowanie nie. Najważniejsze, by odpowiednio traktować widownię – jak przyjaciela, któremu się zwierzamy. Przyznam się, że ta reżyserska przygoda, którą sam sobie zgotowałem, zaczęła mnie bardzo podniecać.

"Przepraszamy, ale z państwem chwilowo nie rozmawiamy"

Publiczność będzie się śmiała?

Powinna, taki gatunek. Dobrze, żeby oprócz śmiesznostek dotarła do ludzi refleksja: czy to jest aby do końca śmieszne, czy to aby nie jest o nas?

Czas jest okrutny, coraz trudniej się uśmiechać. Sięga pan po Gogola, pisarza ukraińsko-rosyjskiego, w szczególnym okresie.

Już samo słowo "Ukraina" jest dziś szczególne. Zaczęliśmy próby przed wojną, więc na początku nie zadawałem sobie pytań o współczesność. Później doszliśmy do wniosku, że sięganie po Gogola w tym momencie to nic zdrożnego.

Czy podejście do rosyjskiej kultury zmieni się na długo? A może na zawsze?

To pytanie o wielkim ciężarze. Trudno odrzucić całą kulturę i sztukę rosyjską, to przecież niemożliwe. Chęć odrzucenia wszystkiego co rosyjskie, łącznie z całym wielopokoleniowym dorobkiem, bierze się prawdopodobnie z chęci wymierzenia sprawiedliwości ludziom, którzy zabijają na wojnie. Ale nie jestem pewien, czy to dobre wytłumaczenie.

• Jan Klata: W Rosji większość artystów się nie wychyla. Tych z manifestacji zabierali do suk milicyjnych [WYWIAD]

Z drugiej strony bardzo trudno oddzielić te dwie rzeczywistości – kulturalną i społeczno-polityczną.

Na tym polegają te wszystkie "haki". Na co dzień każdy z nas mierzy się z różnymi problemami, ale teraz przyszło nam wszystkim zetknąć się z czymś, z czym naprawdę trudno sobie poradzić. Oczywiście zrozumiałe jest rezygnowanie artystów z wyjazdów do Rosji, powiedzenie: przepraszamy, ale z państwem chwilowo nie rozmawiamy.

Jestem dzieckiem wojny. Gdy przyszedłem na świat w 1939 r., byłem poddany wojennym rygorom, nie znałem innej rzeczywistości. Próbuję sobie odtworzyć tamten czas. Musiałem zrozumieć, dlaczego wybuchła wojna. Rodzice w ostrożny sposób mi to tłumaczyli, później odpowiedzi szukałem w literaturze. Dziś, w słusznym wieku, dochodzę do wniosku, że jednak nie wiem wszystkiego. Będzie trzeba dużo czasu, by te potwory wojny, o których do tej pory większość z nas szczęśliwie mogła tylko słyszeć, odpędzić od siebie. Odizolowaliśmy się od hasła "wojna" i wszyscy jesteśmy mocno pogubieni.

"Co ja mogę zrobić? Mogę powiedzieć głośno, że się nie zgadzam"

Od wielu rodziców słyszę, że próbują tłumaczyć swoim dzieciom, co dzieje się teraz za naszą wschodnią granicą.

Myślę, że nie dałbym rady wytłumaczyć tego, co się dzieje, zbyt wielu rzeczy nie rozumiem.

Był pan jednym z ambasadorów akcji "Nikt nie zasługuje na śmierć w lesie", zwracającej uwagę na problem z pomocą na granicy z Białorusią.

Nie trzeba było mnie do tego namawiać. Z ludzkiej wrażliwości wynika, że nie wolno zostawiać człowieka w sytuacji bez wyjścia. Z drugiej strony pozostaje pytanie: co ja mogę zrobić? Mogę powiedzieć głośno, że się nie zgadzam. I tak też robię.

Dzisiejszy kryzys, związany z uchodźcami z Ukrainy, zmieni Polskę?

Jeżeli do Polski przybywa około dwóch milionów uchodźców, to coś musi się zmienić. Nie podejmuję się odpowiedzi na pytanie, co z tego wyniknie, po jednej i po drugiej stronie. Na razie wynika to, że my, Polacy, pomagamy Ukraińcom, robimy dla nich wszystko, co możemy. Mówiąc o tym, jąkam się jak mały chłopiec, bo próbuję zrozumieć tę bardzo nieprecyzyjną sytuację. Jerzy Owsiak w niedawnym wywiadzie dla Onetu, opowiadając o rekordzie, który w tym roku zanotowała Wielka Orkiestra Świątecznej Pomocy, mówił, że największy procent wsparcia dla uchodźców z Ukrainy jest przekazywany przez społeczeństwo. To wspaniałe i piękne, że umiemy się tak zachować, ale pozostaje znak zapytania, na jak długo wszystkim wystarczy zapału, sił i nakładów finansowych.

A co do Jurka Owsiaka i Finału WOŚP, to wspieram Orkiestrę, bo to coś absolutnie czystego, pomimo różnych głosów na ten temat. Jestem przekonany, że uczestniczę w czymś kryształowym, wiem, że nie wydarzy się nic, z czym źle bym się czuł. Kiedy idę do Jurka, to mam poczucie, że odrobiłem lekcję z człowieczeństwa.

• Magdalena Waligórska-Lisiecka: uchodźcy dostają jedzenie, wszystko działa, ale nie dzięki rządowi [WYWIAD]

Skąd biorą się te "różne głosy" na temat Orkiestry?

Brak akceptacji władzy dla człowieka, który ma bardzo pozytywny wpływ na ludzi w Polsce i poza jej granicami, jest dla mnie niezrozumiały. W przypadku Orkiestry wszystko jest jawne, jak przez kalkę widać całe dobro, które niesie ze sobą. To ma taki ciężar gatunkowy, że musi denerwować tych, którzy myślą inaczej.

To podczas organizowanego przez Jerzego Owsiaka Pol’and’Rock Festival powiedział pan słynne zdanie na temat prezesa partii rządzącej. Żałuje pan tych słów po tej całej wrzawie medialnej?

Dochodziły do mnie głosy, że gdzieś na Facebookach ludzie mnie krytykowali, ale nie żałowałem i nie żałuję. Co najwyżej zastanawiam się, czy nie wyraziłem się nazbyt obcesowo. Być może powinienem był użyć bardziej eleganckiej formy? Ale to było jedyne, co przyszło mi wtedy do głowy, kiedy zostałem zapytany o sytuację w Polsce. Sedno sprawy się nie zmieniło – dzisiaj myślę podobnie.

Wspomniał pan o swoich błędach, może trochę o nich porozmawiamy?

Raczej nie…

Mam na myśli kwestie zawodowe.

[długa chwila ciszy] Każdy z nas popełnił cały szereg błędów, które chciałby naprawić i zacząć wszystko od początku. Dziękuję losowi, że miałem okazję wessać w siebie ten zawód. Ucząc się go od zera, świadomie go uprawiając, starałem się zawsze być uczciwy w swojej rozmowie z widzami.

Na ten szereg błędów składają się też złe role?

Oczywiście, że tak! Patrzę na te swoje role i mówię: "To było dobre, o, a to się nie udało". Ale nie wskażę ich teraz panu po kolei [śmiech]. Nie wpadam w samouwielbienie, bardzo się pod tym względem pilnuję. Ale mam poczucie, że udało mi się w życiu zrobić kilka dobrych rzeczy.

Zalicza pan do nich współpracę z Wojciechem Smarzowskim?

Tak, zdecydowanie. Pierwsze spotkanie z reżyserem filmowym jest rodzajem pewnego zwarcia. Następuje rodzaj tzw. obwąchiwania się. Wszystko to odbywa się przeważnie w eleganckiej formie, ale wiem, że jestem ciągle obserwowany.

Kiedy uczyłem w Szkole Filmowej w Łodzi, opowiedziałem moim studentom historię związaną z kręceniem zdjęć do filmu Wojtka Marczewskiego " Ucieczka z kina Wolność". Pewnego dnia założyliśmy się z reżyserem, czy jesteśmy w stanie wspólnie dowieść, kiedy w trakcie ujęcia popełniłem fałsz. Zrobiliśmy próbę. Każdy z nas miał zapisać na kartce ten moment. Okazało się, że obaj zapisaliśmy to samo.

"Wojtek Smarzowski zwrócił uwagę na problemy, które były wyciszane"

Czyli to jest ta legendarna energia!

Można to tak nazwać. To takie sprzężenie, że aktor i reżyser wiedzą o sobie prawie wszystko. Czasami się tak zdarza.

Przywołałem "Kler", bo kilka miesięcy temu pytałem Jacka Braciaka, czy jego zdaniem ten film, z perspektywy czterech lat po premierze, coś w Polsce zmienił.

Na pewno tak. Ludzie przyszli gremialnie do kin, i zobaczyli coś, o czym do tej pory się tylko szeptało. Wojtek Smarzowski opowiedział o problemach i mechanizmach Kościoła w niezwykle precyzyjny sposób, uruchomił trudne tematy i zwrócił uwagę na problemy, które do tej pory były wyciszane.

Po doniesieniach o skali pedofilii w Kościele niektórym osobom wierzącym może być trudno się w nim odnaleźć.

Jestem wychowany w duchu wiary katolickiej, chodziliśmy z rodzicami do kościoła. Teraz to się u mnie pozmieniało, z różnych powodów, o których nie będę mówił. Myślę, że dobrze, że zerwaliśmy z pewnymi "niezręcznościami", a wiele osób potraktowało dyskusję o pedofilii w Kościele jako szansę na nowe otwarcie, rodzaj wielkiej ulgi. Dobrze, że pęka jakiś balon – mówmy o wszystkim, nazywajmy zło po imieniu.

Lubi pan życzenia?

Bardzo lubię, ponieważ jest to okazja do powiedzenia drugiemu człowiekowi czegoś serdecznego.

Czego życzy pan sobie w okresie Wielkanocy? Albo innym?

Nie będę oryginalny – wszystkiego najlepszego. Głównie pokoju. Dostrzegajmy tych, którzy są obok.

***

Janusz Gajos — aktor teatralny i filmowy. Po ukończeniu studiów w łódzkiej filmówce w latach 1965-70 był aktorem w Teatrze im. Jaracza w Łodzi. Od 1970 grał na scenach takich warszawskich teatrów jak: Komedia, Polski, Kwadrat, Dramatyczny i Powszechny. Od 2003 do 2022 związany z Teatrem Narodowym. Laureat Orłów za filmy: "To ja, złodziej", "Jasminum", "Mniejsze zło", "Body/Ciało" i "Kler". Znany także m.in. z serialu "Czterej pancerni i pies", filmów "Milioner", "Przesłuchanie" czy "Ucieczka z kina Wolność". Od 23 kwietnia w Och-Teatrze można oglądać spektakl "Ożenek", który reżyseruje, na swoją premierę czeka też film "Fuks 2" z jego udziałem.