Krakowiacy zachodni nosili trzy rodzaje nakryć głowy. Najstarszym był wysoki kapelusz z czarnego filcu o małym rondzie zwany celendrem lub żelaźniakiem. Innym nakryciem głowy była magierka tyniecka^[a] – wełniana czapka robiona na drutach. Jednak najważniejszym rodzajem nakrycia głowy była czerwona rogatywka, z czarnym, barankowym otokiem, zwana krakuską. Kawalerowie mocowali do niej pęk długich, pawich piór ozdobionych kolorowymi wstążkami opadającymi na ramię.

ETNOGRAFIA

Krakowiacy Zachodni – grupa etnograficzna zamieszkująca tereny na zachód po rzekę Przemszę, na północy po Szczekociny, na wschód po Jędrzejów, Miechów, Proszowice, Koszyce i Bochnię, na południe po Myślenice, Kalwarię Zebrzydowską i Wadowice. Centrum zajmowanego obszaru jest Kraków.

Jest to teren o urozmaiconym krajobrazie, obejmujący część Wyżyny Krakowsko-Wieluńskiej, Kotliny Sandomierskiej i Krainy Miechowsko-Sandomierskiej. Gleby są tu zróżnicowane, ale najbardziej urodzajne znajdują się na zachód od Krakowa. Pod względem gospodarczym był teren rolniczo-przemysłowy, gdzie oprócz tradycyjnej gospodarki rolniczej i przyzagrodowej hodowli, ludność okoliczna znajdowała pracę w przemyśle (Trzebinia, Jaworzno, Wieliczka, Siersza, Bochnia).
Dobrze rozwijało się także tradycyjne rzemiosło m.in. szycie sukman, garncarstwo – Chrzanów, wyrób skrzyń malowanych – Skawina, stolarstwo -Kalwaria Zebrzydowska, wyroby z drewna – Poręba, Osieczany, Jerzmanowice, plecionkarstwo – Królówka, Lipnica, Cichawka, wyrób ozdób z bibuły, słomy – Alwernia,Mirów,Wielmoża, Sułoszowa, kaflarstwo-Kraków, haftowanie gorsetów, wyrób czapek – Tyniec…, a także zajmowano się flisactwem.Tradycyjne budownictwo stanowiły najczęściej zagrody wielobudynkowe. Biedniejsza część ludzi mieszkała w chatach, gdzie pod jednym dachem była część mieszkalna i gospodarczo-hodowlana. Budynki były drewniane o konstrukcji zrębowej a dwu i czterospadowe dachy pokrywano słomą. Charakterystyczne były stodoły zrębowe pięcio, sześcio i ośmioboczne. W regionie krakowskim wyróżnia się też zabudowa rynków małych miasteczek.
Krakowiacy zaliczani są do grupy ludności wywodzącej się z jednego pnia plemiennego – Wiślan, zamieszkujących przed wiekami te tereny i tych, którzy odegrali bardzo ważną rolę w budowaniu państwa polskiego. Historyczne losy tych ziem oczywiście nie pozostawały bez wpływu na kształtowanie się stroju ludowego. Strój krakowski wykształcił kilkadziesiąt lokalnych odmian, ale zwykle mówi się o dwóch głównych tj. stroju krakowiaków zachodnich i wschodnich. „Odkrycie” stroju krakowskiego nastąpiło z k. XVIII wieku i szybko stał się on przedmiotem dumy oraz nabrał charakteru stroju narodowego. Był mundurem w powstaniu listopadowym, styczniowym i Wiośnie Ludów. Biała sukmana z czerwonymi wyłogami i rogatywka, była w pewnym okresie demonstracją polskich barw narodowych. Połowa XIX wieku to nasilenie mody na strój krakowski. Pojawia się zwyczaj przebierania służby dworskiej w stroje krakowskie. Charakter widowiskowy miały wprowadzane w 2 poł. XIX wieku banderie krakowskie tj. grupy odświętnie ubranych Krakowiaków na koniach, którzy  brali udział w różnych ważnych uroczystościach.

 

Spośród odmian stroju krakowskiego najbardziej są znane bogate stroje z k. XIX i p.XX wieku. W odświętnym męskim stroju charakterystyczna była biała, sukienna sukmana ze stojącym kołnierzem, zapinana na haftki, zdobiona chwastami /pęki nici jedwabnych, włóczkowych/ w kolorach amarantowym lub czarnym. Pod nią wkładano zazwyczaj kaftan /długość do kolan/ bez rękawów, z czerwonymi lamówkami, zapinany na haftki. Zdobiony guzikami z masy perłowej lub metalowymi oraz chwastami (amarantowe lub zielone). W okolicy Wieliczki, Bochni i Dobczyc noszono sukmany z naszyciem z czarnego sznurka ułożonym w krzyże. Męskie, białe koszule zdobiono czasem białym haftem, spinano bakfonową spinką z koralem lub po prostu wiązano pod szyją czerwoną tasiemką. Jeżeli włożony był kaftan, to koszule były wpuszczone do spodni a na wypuszczoną zakładano jedynie kamizelkę lub sukmanę. Spodnie płócienne, białe w pionowe prążki koloru czerwonego lub niebieskiego albo sukienne w kolorze niebieskim, czarnym lub granatowym. Charakterystycznym elementem stroju męskiego jest skórzany brązowy trzos ze schowkiem na pieniądze, zdobiony haftem, ażurowymi wycięciami i nabijany mosiężnymi gwoździkami. Najpopularniejsze nakrycia głowy, to kapelusz (celender) i wełniane magierki. „krakuska” (rogatywka) z pawimi piórami zakładana przede wszystkim na wielkie uroczystości. Buty były skórzane, czarne w przegubie garby.
Strój kobiecy składał się z białej koszuli , na półn-wsch. od Krakowa bez kołnierzyka a na terenach na zachód od Krakowa z małym, biało haftowanym kołnierzem. Na koszulę zakładano najbardziej charakterystyczny element stroju kobiecego, gorset. W części płn-zach. noszono gorsety sukienne lub aksamitne (szafirowe, bordowe, fioletowe, zielone, czarne) zapinane na haftki i zakończone u dołów pleców fałdkami. Zdobione srebrnymi, złotymi taśmami, wypukłymi, czerwonymi koralikami, wzdłuż zapięcia i nad fałdkami chwasty. Zdobienia wzbogacały także cekiny, ozdobne guziczki, wisiorki i barwny haft o motywach kwiatowych. Na zachód od Krakowa gorsety były sukienne, ciemnogranatowe, a w talii zakończone wieloma zachodzącymi na siebie kaletkami, zdobione metalowymi guziczkami, chwastami /koloru amarantowego i bordo/ i szamerowaniem wzdłuż zapięcia.
W XX wieku zaczęły pojawiać się gorsety z aksamitu, zdobione kolorowymi szklanymi guziczkami, z barwnym, bogatym haftem, z kaletkami lub listwą ułożoną w kontrafałdy.
Spódnice były z wełenki lub tybetu z drukowanymi, kwiatowymi motywami. Pod nie wkładano płócienne halki a na wierzch spódnicy tybetowe, płócienne (z białym haftem) albo tiulowe zapaski.
Zamężne kobiety na głowie nosiły czepce, na co dzień płócienne, w święta białe, sztywne z białym, misternym haftem na zwisającym z tyłu rogu chusty, a także czepce wiązane z chust w kolorze czerwonym lub różowym. Od k. XIX wieku powszechne były u kobiet i dziewcząt kolorowe chustki tybetowe. Na ramiona zarzucano duże chusty wełniane o wzorach kwiatowych, orientalnych czy w kratę.

Panny włosy splatały w warkocze (luzem lub zwinięte z tyłu głowy). Mężatki po ucięciu warkocza nosiły włosy krótkie, zaczesane do tyłu i chowane pod czepiec lub chustkę.
Buty skórzane, czarne, karbowane lub sznurowane trzewiczki.
Na uwagę w stroju krakowskim zasługuje biżuteria ludowa, noszona zarówno przez kobiety jak i mężczyzn. Wykonana z bakfonu (stop miedzi, cynku i niklu) lub z mosiądzu. Kobiety nosiły pierścionki, spinki zdobione koralami i granacikami a także krzyże (równoramienne, wysadzane pięcioma koralami) zawieszone przy sznurze prawdziwych korali. Męskie spinki zdobione były tylko koralami.

W obrzędowości dorocznej tego regionu wyróżniają się święta Bożego Narodzenia i Wielkanocy. Do dziś zachowała się tradycja kolędowania z Turoniem, Kobyłką, z szopką czy Herody. W Krakowie nieodłącznym elementem świąt Bożego Narodzenia, już od końca XVIII wieku jest sama szopka. Od 1937 r. co roku organizowany jest konkurs na najpiękniejszą szopkę. W okresie wielkanocnym najbardziej znane na tym terenie są misteria Męki Pańskiej w Kalwarii Zebrzydowskiej, ale spotkać można także grupy przebierańców m.in Śmirgutników, Siuda-Baba, Pucheroków. Pucheroki (podkrakowskie Zielonki, Trojanowice, Bibice) to chłopcy w niezwykle barwnych, szpiczastych czapkach na głowie i twarzami umazanymi sadzą a zwyczaj ten narodził się jeszcze w średniowieczu. Wyłącznie krakowskim zwyczajem jest kiermasz wielkanocny (Poniedziałek) na Zwierzyńcu, zwany Emaus (nazwa od biblijnego miasteczka). Pierwsze wzmianki o nim pochodzą z XVII wieku. A także Rękawka (Wtorek), zwana niekiedy Trzecim Świętem, wtedy to Krakowianie udawali się na wzgórze na Krzemionkach i zrzucali z góry jabłka, jajka i resztki święconego. Jedzenie łapali ubodzy. Zwyczaj Rękawki uznaje się za pozostałości dawnych styp zaduszkowych.

W sztuce ludowej godne zauważenia są rzeźby w drewnie a także w kamieniu (kapliczki i figury przydrożne- pracownia Wojciecha Samka, Bochnia XIX/XX wieku). Tematy najczęściej poruszane, to przedstawienia Matki Boskiej z Dzieciątkiem i Chrystusa (Upadającego, Frasobliwego i Ukrzyżowanie). Wyróżniającym elementem sztuki ludowej są skrzynie malowane. Typowym dla wszystkich skrzyń krakowskich był motyw wolich oczu i kwiatonów wyrastających z dzbanów o esowatych uszach. Posługiwano się także motywem wianków. Tło skrzyń głównie zielone, ale spotykane było także żółte.

W folklorze muzycznym i słownym główne tematy związane są z obrzędowością rodzinną i doroczną, a dla muzycznego charakterystyczne są krakowiaki. Lokalnie noszące różne nazwy albo od miejsca pochodzenia albo od sposobu tańczenia.

Krakowiacy Wschodni – grupa etnograficzna zamieszkująca tereny na zachód mniej więcej wzdłuż linii Jędrzejów, Miechów, Proszowice, Koszyce, Brzesko, na wschód po rzekę Czarną, Połaniec i Tarnów oraz między linią biegnącą powyżej Jędrzejowa i Chmielnika na północy a linią Tarnów – Brzesko na południu. Większość terenów położonych na północy przynależy do województwa świętokrzyskiego. Tereny są tu równinne lub pagórkowate i wchodzą w skład Kotliny Sandomierskiej oraz Krainy Miechowsko-Sandomierskiej.
Urodzajne ziemie były podstawą rozwoju tradycyjnej gospodarki rolnej i przyzagrodowej hodowli (trzoda chlewna, drób). Przeludnienie i rozdrobnienie gospodarstw, tak charakterystyczne dla całej Galicji, tu także było przyczyną masowej migracji zarobkowej m.in. do Ameryki czy Danii- tzw. „buraczane dziewczyny” (tu powstało nawet muzeum opowiadające o ich losach). Rozwój gospodarczy w II połowie lat 30. XX wieku, związany z koncepcją COP dał możliwość zatrudnienia ludności wiejskiej w powstających zakładach przemysłowych. Rozwojowi sprzyjał fakt, że przez te tereny biegł także szlak handlowo-komunikacyjny z zachodu przez Brzesko, Tarnów na Kijów. Bardzo dobrze rozwijało się tradycyjne rzemiosło m.in. kowalstwo – Tarnów, garncarstwo – Dębina, rymarstwo – Dąbrowa Tarnowska, obróbka kamienia – okolice Tuchowa, wyrób skrzyń malowanych – Morawice, Wojnicz (żółte), haftowanie chust czepcowych – Proszowice, warsztaty kamieniarskie – Tarnów, Bochnia, Wojnicz…
Budownictwo na terenie zamieszkałym przez Krakowiaków Wschodnich, to budownictwo drewniane, zagrody jedno lub wielobudynkowe o konstrukcji zrębowej i czterospadowym dachu krytym słomą. Ściany budynków gospodarczych (szopy, stodoły) często były wykonywane w konstrukcji plecionej. Dziś jeszcze można oglądać takie stodoły w Uściu Solnym (pow. brzeski). Na wyróżnienie zasługują domy na Powiślu Dąbrowskim, gdzie do czasów obecnych budynki mieszkalne i gospodarcze zdobione są wewnątrz i na zewnątrz wielobarwną malaturą o kwiatowych motywach. Wnętrze domu chłopskiego nie posiadało jednolitego charakteru i miało wielofunkcyjne znaczenie. Kobiety przystrajały domy na święta ozdobami wykonywanymi ręcznie, takimi jak: pająki, kwiaty z kolorowej bibuły, podłaźniki, światy, wycinanki, malowanki, malowane „dywany” zawieszane nad łóżkami – Powiśle Dąbrowskie…
Krakowiacy zaliczani są do grupy ludności wywodzącej się z jednego pnia plemiennego Wiślan. Natomiast sama nazwa Krakowiacy Wschodni była pierwotnie przypisywana (na początku XX wieku) do wyodrębnionego stroju regionalnego (z kilkudziesięciu odmian) i odmiennego od stroju Krakowiaków Zachodnich. Z biegiem czasu nazwę tą zaczęto utożsamiać z grupą etnograficzną.
Dla Krakowiaków Wschodnich charakterystyczne były sukmany kierezje z opadającym na plecy trójkątnym kołnierzem – „suką”. Najczęściej brązowe, ale bywały też granatowe, szare lub białe, różniące się przede wszystkim zdobnictwem kołnierza. Do haftu używano włóczki lub jedwabiu, niekiedy haft wzbogacano cekinami lub aplikacjami z czerwonego sukna, a na końcach kołnierza przyszywano pompony z włóczki. Motywy na kołnierzu, to stylizowane kwiaty, gwiazdki i kółka. Noszone były też płótnianki, często wkładane pod sukmanę zamiast kaftana. W okolicach Jędrzejowa, Miechowa i Proszowic, oprócz kierezji noszono białe sukmany, ze stojącym kołnierzem. Ozdabiano je naszyciami z czarnego sznurka lub włóczki. Najbardziej charakterystyczne stroje pochodzą z Powiśla Dąbrowskiego i okolic Zaborowa. Noszono tu brązowe, sukienne kierezje i opierzanki (zamożniejsi gospodarze). Te ostatnie zdobiono haftem i charakterystycznym puszystym kołnierzem (jedwabne strzępki niebiesko-amarantowe).Kaftany były szyte z błękitnego lub granatowego sukna (w pow. jędrzejowskim, także czarne), przyozdabiane metalowymi guzikami, trójkolorowymi chwastami (pęki nici wełnianych – żółtych, zielonych, karminowych) oraz dużym haftem o motywach kwiatowych w dolnych rogach kaftana. Czasem na kaftanie wyszywane były daty wykonania i nazwisko właściciela. Bezrękawowe kaftany były odzieniem letnim i noszone je także pod płótnianką i sukmaną.
Koszule męskie, białe, płócienne, haftowane białą nicią (przód, kołnierzyk) i wiązane czerwoną tasiemką pod kołnierzykiem. Noszone były na wierzch a jeżeli włożony był kaftan, to wpuszczane do spodni. Spodnie płócienne, białe w pionowe paski koloru czerwonego, niebieskiego i fioletowego lub sukienne.
Uzupełnieniem stroju męskiego były białe, skórzane pasy, zwykle wąskie ze zwisającymi brzękadłami umocowanymi na rzemieniu (mosiężne krążki) lub szersze, zdobione wyplataniem z safianowej skórki i nabijane ćwiekami.
Na głowę zakładano magierkę (wełniana, folowana), czy czterograniastą, czerwoną rogatywkę (krakuska) obszytą barankiem. Rogatywka przyozdabiana była pawimi lub kogucimi piórami, sztucznymi kwiatami i pękiem wstążek. Noszone były także kapeluszowe filcowe i słomiane.
Buty czarne, skórzane w przegubie garby.

Stroje kobiece cechuje bardzo duża różnorodność a szczególnie bogactwo zdobnictwa. Rozwój szedł m.in. w kierunku zwiększenia ilości kaletek (bywało i 80). Szyte były z kwiecistego tybetu, czerwonych i niebieskich wełenek a także z aksamitu. Zdobione koralikami, naszyciami z aksamitu, a w późniejszym czasie cekinami. Podobnie zdobione były wierzchnie kobiece katany. Charakterystyczne są hafty dla Powiśla Dąbrowskiego. Są to hafty czerwono-czarne lub białe, zdobiące koszule z krezami, chusty czepcowe, płócienne spódnice i fartuchy. Na koszulach był haft w kolorach czerwono-czarnym lub białym o motywach kwiatowych, ale na chustach tylko w kolorze czerwonym lub białym.
Spódnice były białe, płócienne, z gładkich wełenek, wzorzystych perkali czy z kwiecistego tybetu (w okolicy Wiślicy plisowano). Do spódnic noszono zapaski, które były efektownym elementem kobiecego stroju krakowskiego wschodniego. Główną ich ozdobą były hafty i mereżki, ale zdobiono też zakładkami, falbanką albo koronką.
Na głowie zamężne kobiety nosiły czepce. W święta białe, płócienne, sztywne, z białym haftem, na Powiślu z czerwonym a na co dzień także chustki złożone w trójkąt, wiązane pod brodą lub z tyły głowy. Na ramiona zarzucano duże chusty wełniane o wzorach kwiatowych, w kratę czy orientalnych. Dziewczęta nosiły warkocze a mężatki miały włosy krótkie, schowane pod chustkami.
Wianek – uroczyste nakrycie głowy u dziewcząt, wity z ruty, barwinku, bukszpanu, przystrajany wstążkami, kłosami, blaszkami. Wianki ślubne wzbogacano paciorkami i wstążkami opadającymi aż do pasa.
Uzupełnieniem stroju kobiecego były korale, obrączki tombakowe i oczywiście buty (skórzane, wysokie lub sznurowane trzewiki).

Obrzędy doroczne związane z okresem Bożego Narodzenia i Wielkanocy należą na tych terenach do najbardziej rozwiniętych. Występuje tu wielka różnorodność grup kolędniczych m.in. Herody, Trzej Królowie, Szczodraki, z Turoniem, Kobyłką, Dziady Śmirgutne, z szopką. Żywa jest tradycja święcenia wianków, żywności, palm, palenie ognisk w Wielki Czwartek czy procesji. Do dziś można zobaczyć wbite w pola i ogrody krzyżyki wykonane z palm, czy wianki zawieszone na framugach drzwi domów.

W sztuce ludowej wyróżnia się przede wszystkim Powiśle Dąbrowskie, utożsamiane z nazwą Zalipia. Tam bowiem występuje, żywy do dziś, zwyczaj malowania na budynkach mieszkalnych i gospodarczych (wewnątrz i na zewnątrz) wielobarwnych motywów kwiatowych. Kobiety przyozdabiały ściany także malowankami na papierze, tkaninie i wycinankami. Najstarszy typ wycinanek, to wycinanki negatyw-pozytyw, w których wycięty motyw i to co pozostawało zostawało naklejane na inny papier. Dobrze rozwinięta była także plastyka obrzędowa: pająki z kolorowych, bibułkowych, kwiatów, słomy i pierza, rózgi weselne, palmy wielkanocne, bibułkowe bukiety kwiatów, wieńce dożynkowe a przede wszystkim pisankarstwo.

Charakterystyczne są dla tego regionu krzyże, kapliczki, figurki przydrożne, a szczególnie kamienne, pochodzące z II połowy XIX wieku z warsztatu Adeodatusa Martyńskiego z Borzęcina. Jego kamienne rzeźby można spotkać w większej części regionu krakowskiego.

W folklorze muzycznym charakterystyczne krakowiaki noszące różne nazwy, ze względu na pochodzenie (Proszowiak, Skalbmierzak) czy od sposobu tańczenia.

tekst: Maria Cetera