Biegunka (rozwolnienie) - przyczyny, objawy i leczenie

Biegunka nie wzbudza większego niepokoju, jeśli jej przebieg jest łagodny i krótkotrwały. Mimo to w niektórych sytuacjach może stanowić poważne zagrożenie dla zdrowia. Będzie tak w przypadku biegunki długotrwałej, czyli przewlekłej, oraz takiej, której towarzyszą inne uciążliwe objawy.

Tzw. rozwolnienie powstaje w wyniku zróżnicowanych mechanizmów, np. pod wpływem zaburzeń trawienia, niektórych leków, infekcji. Co warto wiedzieć o przebiegu i przyczynach biegunki? Jak leczyć ten rodzaj dolegliwości?

Co to jest biegunka?

Biegunka, potocznie określana rozwolnieniem, to stan zwiększonej częstotliwości oddawania stolca. O biegunce mówimy wtedy, gdy dana osoba wypróżnia się powyżej trzech razy na dobę, a jej stolec ma zwiększoną objętość oraz konsystencję półpłynną, płynną lub wodnistą.

Stan ten występuje wtedy, gdy jelita są podrażnione, co przyczynia się do ich szybszego kurczenia. W efekcie pojawia się przyspieszone przesuwanie pokarmu, który nie jest dostatecznie strawiony. Przez to nie dochodzi do prawidłowego wchłaniania składników pokarmowych, wody i elektrolitów.

Warto zaznaczyć, że w definicję biegunki nie wpisują się częste wypróżnienia u dzieci karmionych piersią. W tym okresie życia normalnym jest oddawanie od kilku do kilkunastu luźnych stolców na dobę. Biegunka u dziecka karmionego piersią jest stwierdzana dopiero wtedy, gdy dojdzie do zwiększenia częstości wypróżnień lub zmiany konsystencji stolca.

Mechanizmy biegunki

Istnieją różne przyczyny biegunki - po jedzeniu, ze stresu, po kawie, a także przez rozmaite schorzenia wirusowe czy bakteryjne.

Oczywiście nie każdą biegunką rządzi ten sam mechanizm. Wyróżniamy m.in. rozwolnienie o podłożu sekrecyjnym, osmotycznym, zapalnym oraz tłuszczowym.

Do głównych mechanizmów biegunki zaliczamy:

• biegunkę bakteryjną lub wirusową (zapalną) - jej objaw to obecność krwi i śluzu w kale. Biegunka wirusowa lub bakteryjna powstaje w wyniku stanu zapalnego, który wywołuje infekcja bakteryjna, wirusowa lub pasożytnicza. Jej przyczyną może być również niedokrwienie lub nieswoiste choroby jelit, np. wrzodziejące zapalenie jelita grubego, bądź choroby nowotworowe.
• biegunkę sekrecyjną - jej symptomem są bardzo obfite, wodniste stolce. Jednocześnie rozwolnienie o tej etiologii z reguły nie powoduje bólu brzucha. Jego najczęstszą przyczyną są enterotoksyny oraz leki takie jak bisacodyl czy aloes, które pobudzają przewód pokarmowy. Pozostałe powody biegunki sekrecyjnej to czynniki hormonalne, zaburzenia wchłaniania, nietolerancje pokarmowe i nowotwory.
• biegunkę tłuszczową - rozpoznawaną po trudnych do spłukania, tłustych, mazistych i połyskliwych stolcach, które mają dość szczególną, gnilną woń. Ten rodzaj biegunki wynika z zaburzeń trawienia, np. zespołu rozrostu bakteryjnego lub chorób wątroby, a także zaburzeń wchłaniania, np. niedokrwienia jelit czy celiakii.
• biegunkę osmotyczną - charakteryzującą się pienistymi, trzaskającymi stolcami, które ustają na czczo lub po odstawieniu wywołujących je substancji. Podstawowe przyczyny biegunki osmotycznej to: stosowanie leków przeczyszczających z grupy środków osmotycznych, spożywanie słodzików takich jak mannitol czy sorbitol, nadwrażliwość na białka mleka lub alergia na gluten.

Czas trwania biegunki

O wystąpieniu biegunki mówimy wtedy, gdy dana osoba wypróżnia się minimum 3 razy w ciągu doby. Warunkiem uznania tego stanu za rozwolnienie jest też konsystencja stolca. Kał przy biegunce jest wodnisty lub płynny, nieuformowany. Czasem zawiera krew, ropę lub śluz.

Czym właściwie jest długotrwała biegunka? O formie ostrej mówimy wtedy, gdy rozwolnienie trwa do 14 dni. Najczęstszą przyczyną biegunki ostrej jest spożycie toksyn bakteryjnych lub zakażenie przewodu pokarmowego. Zazwyczaj jest leczona objawowo, gdyż nie skutkuje trwałymi, groźnymi konsekwencjami dla zdrowia.

Natomiast biegunka przewlekająca się, tzw. przetrwała, występuje dłużej niż 2 tygodnie, ale krócej niż miesiąc.

Najdłużej, bo ponad 30 dni, trwa biegunka przewlekła. Zazwyczaj wywołują ją nieswoiste zapalenia jelit (w 90% przypadków), zespół jelita drażliwego lub rak okrężnicy. O wiele rzadziej jest spowodowana zakażeniem przewodu pokarmowego. Jeśli trwa tygodniami, a nawet miesiącami, może prowadzić do zaburzeń odżywienia organizmu, a także groźnych niedoborów elektrolitów, witamin, aminokwasów i pozostałych składników.

Rodzaje biegunek

Częsta biegunka może pojawić się z różnych przyczyn i to na ich podstawie określa się jej rodzaj. Wyróżniamy przede wszystkim wspomnianą już biegunkę osmotyczną, wywołaną np. środkami przeczyszczającymi, biegunkę poantybiotykową w wyniku zaburzenia równowagi mikrobioty jelitowej, biegunkę wydzielniczą wywołaną głównie przez gronkowce, przy której do jelita wydzielają się duże ilości wody, soli i innych substancji, a także wysiękową (zapalną), która pojawia się przy poważnych schorzeniach i zakażeniach.

• Kał przy biegunce wydzielniczej jest obfity, ale pozbawiony ślubu i krwi, zawiera nadmiar elektrolitów i wody. Natomiast przy biegunce wysiękowej stolec zawiera śluz, krew i białko.

Trzeba podkreślić, że u jednej osoby mogą występować minimum 2 z wyżej wymienionych mechanizmów.

Jakie mogą być przyczyny ostrej biegunki?

Przyczyna 1: zakażenia jelitowe

Wiele osób skarży się na ostre biegunki wirusowe lub biegunki bakteryjne. Mają one podłoże infekcyjne, a ich objawami są nudności, wymioty, gorączka i odwodnienie.

Do powstania biegunki ostrej o podłożu wirusowym lub bakteryjnym przyczyniają się wirusy przenoszone drogą kropelkową lub skażające wodę i produkty spożywcze. W przypadku bakterii - które są powodem biegunki rzadziej niż wirusy - “winne” są najczęściej drobnoustroje obecne w jedzeniu lub wodzie. Typowym przykładem jest infekcja pałeczkami Salmonelli.

Do rozwoju biegunki ostrej dochodzi również w wyniku działania pierwotniaków np. Giardia lamblia, oraz produktów metabolizmu bakterii, np. toksyna gronkowcowa.

Przyczyna 2: antybiotykoterapia

Biegunka ostra występuje też w trakcie lub po antybiotykoterapii. Wówczas jest wynikiem zaburzenia mikrobioty jelitowej.

Antybiotyk sprawia, że w jelicie dochodzi do selekcji gatunków opornych na dany lek, przez co wybiórczo się namnażają i są toksyczne dla układu pokarmowego.

Przyczyna 3: biegunka po jedzeniu, biegunka po lekach

Na koniec trzeba wspomnieć, że u niektórych osób występuje ostra biegunka po jedzeniu lub lekach - i to nie tylko tych przeczyszczających. Do biegunki może prowadzić także stosowanie leków rozkurczających oskrzela, moczopędnych, przeciwdepresyjnych, stosowanych w cukrzycy, niesteroidowych leków przeciwzapalnych, tarczycowych itd.

Biegunka po jedzeniu występuje po spożyciu mleka lub jego niefermentowanych przetworów (u osób z niedoborem laktazy), a także po nadmiernym spożyciu fruktozy, sorbitolu (np. obecnego w gumie do żucia), alkoholu etylowego i trujących grzybów.

Czasem ostra biegunka jest skutkiem nadwrażliwości pokarmowego na jakiś składnik (np. gluten, błonnik). Jeszcze inne przyczyny zbyt częstych wypróżnień to niedokrwienne zapalenie okrężnicy i lub ostre zapalenie uchyłków okrężnicy.

Jakie mogą być przyczyny biegunki przewlekłej?

W odróżnieniu od biegunki ostrej, biegunka przewlekła bardzo rzadko wynika z zakażenia przewodu pokarmowego. Ponad 90% osób cierpi na nią przez nieswoiste zapalenia jelit, raka jelita grubego lub zespół jelita drażliwego.

Pozostałe potencjalne przyczyny biegunki przewlekłej to m.in. :

• celiakia
• niedokrwienie jelita
• niektóre dietetyczne produkty spożywcze
• niektóre słodziki (ksylitol, sorbitol)
• leki przeczyszczające
• kwasy żółciowe
• nietolerancja laktozy
• toksyny w wyniku nadużywania alkoholu
• nowotwory czynne hormonalnie
• zespół krótkiego jelita
• choroby wątroby
• rozrost bakteryjny jelita cienkiego
• przetoki jelitowe
• niewydolność trzustki
• nadwrażliwość pokarmowa
• choroba Whipple’a
• niedobory odporności (pierwotne i wtórne)

Przyczyny biegunki

Podsumowując, zazwyczaj przyczyną biegunki jest zakażenie przewodu pokarmowego lub spożycie toksyny bakteryjnej. Równie często powodują ją infekcje wirusowe lub pasożytnicze, bądź toksyny (czyli np. zatrucie alkoholem etylowym, grzybami, środkami owadobójczymi).

Biegunka znajduje się też na liście działań niepożądanych wielu różnych leków, m.in. niesteroidowych środków przeciwzapalnych, preparatów przeczyszczających, zobojętniających kwas żołądkowy (np. soli magnezu), beta-blokerów, leków przeciwdepresyjnych, obniżających ciśnienie, oraz antybiotyków.

Nagminnym zjawiskiem jest też biegunka ze stresu, spowodowana nadwrażliwością pokarmową lub zaburzeniami trawienia i wchłaniania (biegunka po jedzeniu). Jeśli zdarza się to zbyt często, warto udać się do lekarza, aby wykluczyć nieswoiste choroby jelit i nowotwory.

Nie można zapominać też o biegunce po kawie. To normalne, że kofeina pobudza perystaltykę jelit i rozluźnia konsystencję stolca. Natomiast stale powtarzające rozwolnienie po jej spożyciu może pojawić się m.in. w przypadku stresu, nadmiaru produktów z kofeiną w diecie i zaburzeń pracy układu pokarmowego.

Najczęstsze objawy biegunki

Najbardziej oczywistym objawem biegunki jest płynny, półpłynny lub wodnisty stolec oddawany częściej niż 3 razy na dobę. Łączna masa kału wynosi wówczas powyżej 200 g. Dodatkowe, ewentualne symptomy biegunki to bóle brzucha i nadmierna ilość gazów. Stan ten może przebiegać też jednocześnie z mdłościami, wymiotami, ogólnym osłabieniem, dreszczami, pogorszeniem kondycji psychicznej, czy gorączką.

Zazwyczaj w początkowej gazie stolce są obfite, a z czasem ich wielkość maleje pomimo utrzymującego się parcia na stolec.

Stopnie odwodnienia

Przy długotrwałej biegunce może wystąpić odwodnienie, które ma 3 stopnie:

• odwodnienie lekkie - normalne pragnienie, nieznaczne zmniejszenie elastyczności skóry, wilgotne błony śluzowe, prawidłowa czynność serca, normalne gałki oczne, łzy obecne podczas płaczu, prawidłowe oddawanie moczu;
• odwodnienie średnie - pobudzenie i uczucie niepokoju, mniejsza elastyczność skóry, silne pragnienie, suche błony śluzowe, brak łez podczas płaczu, zapadnięte gałki oczne, przyspieszona czynność serca;
• odwodnienie ciężkie - senność, apatyczność, zapadnięte i podsychające gałki oczne, znacznie zmniejszona elastyczność skóry, brak łez przy płaczu, bardzo suche błony śluzowe, skąpomocz, znacznie przyspieszona czynność serca, możliwość wystąpienia szoku hipowolemicznego, który zagraża życiu (objawy to m.in. zaburzenie świadomości, bardzo niskie ciśnienie krwi, przyspieszony, słaby puls, sinica).

Jak leczyć biegunkę?

W zaleceniach na temat tego, jak leczyć biegunkę, podkreśla się rolę doustnej terapii nawadniającej. Pozwala ona uzupełnić płyny i elektrolity, a przy tym może być stosowana w każdym wieku.

Warto sięgnąć po preparaty o obniżonej osmolarności zawierające sód i glukozę w stężeniach 75 mmol/l. Dzięki obecności glukozy, poprawia się wchłanianie sodu, a wraz z nim wody w jelicie cienkim.

W większości przypadków leczenie biegunki jest objawowe. Stosowane w tym celu preparaty zawierają np. loperamid dostępny bez recepty, który zwalnia perystaltykę jelit i zmniejsza liczbę wypróżnień; węgiel leczniczy, wiążący substancje w przewodzie pokarmowym; czy probiotyki stosowane głównie w przypadku biegunki poantybiotykowej.

Poza tym w niektórych przypadkach biegunek bakteryjnych (np. wodnistych, umiarkowanych i ciężkich) lekarz przepisuje specjalne antybiotyki i chemioterapeutyki.

Kiedy powinno pójść się do lekarza z biegunką?

Biegunka może wymagać konsultacji lekarskiej, jeżeli utrzymuje się powyżej 3 dni (w przypadku dzieci powyżej 24 godzin), a wdrożone leczenie jest nieskuteczne. Wsparcie specjalisty będzie konieczne również wtedy, gdy występują objawy odwodnienia średniego lub ciężkiego stopnia, w stolcu pojawia się krew, śluz lub ma on formę tłuszczową, a także gdy występują krwawienia z odbytu, silne bóle brzucha, wymioty, lub wysoka gorączka (powyżej 38,9).

Jak zapobiegać biegunce w przyszłości?

Odwodnienie i niedobór substancji odżywczych oraz elektrolitów to główne powikłania, jakie może powodować biegunka. Co jeść w tym czasie? Dieta przy biegunce powinna być lekkostrawna, opierająca się m.in. na gotowanej skrobi (np. białym ryżu, makaronie, miękkich kaszach), a także bananach, gotowanych warzywach, zupach, krakersach.

W celu zapobiegania biegunce w przyszłości, należy przede wszystkim poznać przyczynę jej występowania. Oprócz tego ważna jest profilaktyka, czyli m.in. dbałość o higienę, dokładne mycie warzyw i owoców przed jedzeniem, picie wody ze znanych źródeł, a także zażywanie probiotyków i prebiotyków podczas antybiotykoterapii.

Stosowanie suplementu z colostrum bovinum może być bardzo pomocne w walce częstymi biegunkami. Colostrum uszczelnia jelita i wpływa na ich fizjologiczną florę bakteryjną. Działając jako prebiotyk i wspierając różnorodność pożytecznych bakterii symbiotycznych w jelicie grubym, zmniejsza nasilenie oraz częstotliwość biegunek. To właśnie bakterie symbiotyczne są pierwszą linią obrony przed bakteriami patogennymi, które odpowiadają za biegunki. Co robić, aby wesprzeć ich rozwój? M.in. włączyć colostrum bovinum do swojej codziennej diety.

W przypadku długotrwałej biegunki przewlekłej, konieczna może być konsultacja lekarska i wykonanie odpowiednich badań.