Rajtuzy a rajstopy – językowe dylematy

Porady

Język polski nierzadko stawia przed nami wyzwania w postaci prawidłowego nazewnictwa. Słysząc niektóre słowa, zastanawiamy się, czy na pewno są poprawne. Przez to nie wiadomo, którą formę wybrać. Tak właśnie jest z rajtuzami i rajstopami. Czy oba wyrazy oznaczają to samo? Dlaczego jeden z nich często kojarzy się z błędem? Dzisiejszym artykułem postaramy się rozwiązać ten powszechny językowy dylemat.

Historia rajtuzów

W polszczyźnie nie brakuje zapożyczeń z innych języków, kształtujących ją na przestrzeni wieków. Jednymi z najliczniejszych są germanizmy, które pojawiły się w średniowieczu. To właśnie z języka niemieckiego pożyczyliśmy słowo Reithosen, oznaczające spodnie do jazdy konnej, obcisłe na całej długości nóg (dzisiaj na takie spodnie mówimy legginsy). W postaci fonetycznej zostało dostosowane do polskiego systemu leksykalnego. W efekcie, niemiecki wyraz czytany jako rajthozen, na dobre zadomowił się w polszczyźnie w formie rajtuzy. Jak widać, słowo, które dzisiaj używane jest przez niektórych żartobliwie, ma solidne podstawy w polszczyźnie. W rzeczywistości rajtuzy były wcześniej odnotowane w słownikach języka polskiego niż rajstopy. W jednym z nich, pod redakcją Witolda Doroszewskiego, nad którym prace rozpoczęły się w 1950 roku, czytamy, że rajtuzy to:

‘dziecięce długie, obcisłe spodnie z dzianiny, najczęściej wełnianej’
‘spodnie do jazdy konnej często podszywane skórą od wewnętrznej strony ud; dawniej też męskie szerokie spodnie używane do podróży; szarawary’

Rajtuzy tym różniły się od ówczesnych pończoch i dzisiejszych rajstop, że nie okrywały stóp. To stało się powodem do stworzenia nowego słowa.

Czy wiesz że…

W czasach PRL-u, wg Polskiej Izby Handlowej, rajtuzami były męskie kalesony, dziane na maszynach rajstopowych.

Od rajtuzów do rajstop

Kiedy w świecie mody pojawiła się część garderoby przypominająca dotychczasowe rajtuzy, ale tym razem okrywająca również stopy, jednocześnie narodziła się potrzeba nazwania jej. Zaczęto więc posługiwać się opisowym określeniem rajtuzy ze stopami. Jednak w praktyce nie cieszyło się ono dużą popularnością, ze względu na długość. Skrócono je więc, łącząc dwa słowa – rajtuzy i stopy. Jak wyjaśnia profesor Mirosław Bańko, polski językoznawca i leksykograf, słowem rajstopy, będącym hybrydą niemiecko-polską, prawdopodobnie posługiwali się handlowcy.

Różnica znaczeniowa między rajtuzami a rajstopami:

rajtuzy są grubsze, najczęściej bawełniane i noszone przez dzieci,
rajstopy są cieńsze, wykonywane z innego rodzaju przędz i przeznaczone dla kobiet.

Rajtuzy i rajstopy – poprawna odmiana

Pozostaje jeszcze kwestia poprawnej odmiany obu słów przez przypadki. Najwięcej kłopotów przysparza dopełniacz, odpowiadający na pytania: kogo? czego? Rajtuzy przybierają formę rajtuzów. Ugruntowała się ona na przestrzeni wieków, zgodnie z zasadą, że rzeczowniki, które występują wyłącznie w liczbie mnogiej, w dopełniaczu zazwyczaj zyskują końcówkę -ów. Natomiast rajstopy gramatycznie odpowiadają wyrazowi stopa, dlatego odmieniają się tak jak on: stóp – rajstop (zamiana ó na o jest zjawiskiem powszechnym w języku).

Zapamiętaj!

Nie ma tych rajtuzów (nie rajtuz).

Nie ma tych rajstop (nie rajstopów).

Jak się okazuje, oba wyrazy – rajtuzy i rajstopy – są poprawne, choć niektórzy używają pierwszego ze słów jako żartobliwej formy, oznaczającej klasyczne, damskie rajstopy. Z pewnością powodem tego jest fakt, że forma rajtuzy rzadko jest dziś stosowana zgodnie ze swoim znaczeniem i praktycznie się jej nie słyszy.