Konstytucja 3 Maja
Szczególnie doniosłą rolę polscy masoni odegrali w dobie Sejmu Czteroletniego. To właśnie masoni wskazywali kurs państwa w kierunku koniecznych reform. Do wolnomularstwa należała w tym okresie prawie cała rodzina króla Stanisława Augusta – jak i on sam – a także najważniejsze postaci polityki: ks. Adam Kazimierz Czartoryski, Ignacy i Stanisław Kostka Potoccy. Także sam projekt konstytucji – jak pisze Tadeusz Cegielski - "ucierano" w masońskim trójkącie: Stanisław August, ksiądz Scypione Piattoli i Ignacy Potocki. W kręgu posłów co czwarty był adeptem symbolicznej kielni (74 na 359).
Masońska Świątynia
Z Konstytucją 3 Maja wiąże się też historia Świątyni Najwyższej Opatrzności, której kamień węgielny wmurowano w 1. rocznicę uchwalenia Konstytucji – 3 maja w 1792 roku. Świątynia miała stanowić "wotum wieloetnicznej i zróżnicowanej religijnie Rzeczpospolitej dla Najwyższej Opatrzności, która pozwoliła skutecznie i bezkrwawo przeprowdzić dzieło przebudowy ustroju państwa". Wzniesienie Świątyni miało być dziękczynieniem za wprowadzenie ustawy zasadniczej. Co istotne Świątynia miała być ponadwyznaniowym symbolem transcendencji.
W konkursie architektonicznym – rozpisanym po raz pierwszy w historii Polski! - zwyciężył projekt Jakuba Kubickiego - wolnomularza i posiadacza najwyższych wtajemniczeń.
"Świątynia według jego projektu miała mieć dwa poziomy. Dolny kościół tworzył cokół dla kościoła górnego, co nadawało budowli pomnikowy charakter. Projekt przedstawiał monumentalny kościół na rzucie ośmioboku, z czterema przybudówkami, z których każda zakończona była portykiem o trójkątnym szczycie. Budowla została przykryta kopułą na bębnie. Projekt odznaczał się zdecydowanym ograniczeniem dekoracji na rzecz klarownej, klasycyzującej formy. Dalekim wzorem świątyni był rzymski Panteon" - napisano o projekcie Kubickiego na portalu Bryła.pl
Wmurowania kamienia węgielnego pod budowę dokonał sam król – następnie kielnię i młotek zgodnie z masońskim obyczajem połamano. Niestety budowę we wczesnej fazie zatrzymała wojna polsko-rosyjska zw 1792 roku.
Pomysł odżył w międzywojniu, choć już jako budowa świątyni katolickiej. W ogłoszonym w 1930 r. konkursie zwyciężył projekt Bohdana Pniewskiego inspirowany francuskimi katedrami gotyckimi oraz amerykańskimi wieżowcami z lat 20 i 30 XX wieku. (Zobacz na portalu Bryła.pl). Realizację znowu przerwał wybuch wojny. Kolejną poniekąd odsłoną ewoluującej koncepcji Świątyni Najwyższej Opatrzności jest będąca w budowie Świątynia Świętej Opatrzności Bożej na Wilanowie.
Dziś pozostałości oryginalnej warszawskiej Świątyni Najwyższej Opatrzności znaleźć można na tyłach Ogrodu Botanicznego PAN.
Czy istnieje masońska muzyka?
Najbardziej znaną realizacją tematu masońskiego w muzyce jest oczywiście "Czarodziejski flet" Mozarta. Kanwą tej słynnej śpiewogry jest popularna w masońskich kręgach (Mozart i autor libretta Emanuel Schikaneder należeli w Wiedniu do tej samej loży) historia Ozyrysa i Izydy. W Warszawie opera Mozarta wystawiona została już dwa lata po premierze - w 1793 r. Masonami byli dyrektorzy Teatru Narodowego Wojciech Bogusławski i Ludwik Osiński. Wśród kompozytorów wolnomularzami byli m.in. Karol Kurpiński, autor opery komicznej "Zabobon czyli Krakowiacy i górale" i Józef Elsner, nauczyciel Fryderyka Chopina.
Kurpiński, który debiutował w 1810 r. "Kantatą" ku czci Napoleona, do masonerii należał od 1811-18221 r. , i dosłużył się przedostatniego stopnia wtajemniczenia. Napoleonowi poświęcona była także symfonia programowa "Bitwa pod Możajskiem", z podtytułem Wielka symfonia bitwę wyobrażająca - dodajmy że chodzi o bitwę szerzej znaną jako bitwa pod Borodino.
Bardziej dosłownie rozumiana muzyka masońska pojawiała się na spotkaniach lóż. Pieśni śpiewane do akompaniamentu klawesynu, fortepianu czy fisharmonii przez braci podczas lożowych biesiad trafiały do śpiewników. Niektóre z nich nawiązywały tematycznie do wydarzeń politycznych, jak wydany po upadku Napoleona i likwidacji Księstwa Warszawskiego "Tragiczne śpiewy massońskie".
Na wydanej przez Muzeum Narodowe w Warszawie płycie pt. "Masoneria" oprócz Mozarta, znalazły się utwory Jeana Sibeliusa, Arvo Pärta i Erika Satie.
Legiony Dąbrowskiego
Twórca Legionów Jan Henryk Dąbrowski należał do wolnomularstwa włoskiego, w Wielkim Wschodzie Włoch piastował funkcję Wielkiego Eksperta. Na szlifach mundurów polskich legionistów widniała maksyma “Gli uomini sono fratelli ("Wszyscy ludzie są braćmi"). Członkiem wolnomularstwa był zresztą także Józef Wybicki, autor słów "Mazurka Dąbrowskiego". Masoni we wszystkich krajach angażowali się w dążenia niepodległościowe. W epoce Risorgimento wolnomularzami byli przywódcy ruchu zjednoczeniowego Włoch – król Piemontu Wiktor Emanuel, premier Cavour i Garibaldi.
Loża żałobna Księcia Józefa Poniatowskiego
Napoleon, który jak i wszyscy jego generałowie był masonem, przyniósł Polakom wielkie nadzieje. Polscy żołnierze wierząc w ideały równości i braterstwa i wolność niesioną ludziom i narodom, walczyli w jego licznych kampaniach. Jednym z napoleońskich generałów był bratanek ostatniego króla Polski książę Józef Poniatowski, którego Napoleon mianował marszałkiem Francji. Książę zginął w bitwie pod Lipskiem w 1813 r. Po jego śmierci w Warszawie w Pałacu Mniszchów zorganizowana została Loża Żałobna uwieczniona na rysunku Stanisława Kostki Hoffmana, wolnomularza i architekta.
Liberum conspiro
Po upadku Napoleona i po tym, jak przez pierwsze lata liberalnych rządów cara Aleksandra I wolnomularstwo mogło się swobodnie rozwinąć, nastąpiła drastyczna zmiana kursu. W tym okresie wolnomularstwo stało się wzorem dla konspiracyjnej organizacji stworzonej w łonie wojska przez majora Waleriana Łukasińskiego. Struktura i rytuały założonego w 1819 r. Wolnomularstwa Narodowego przypominały regularną masonerię – działało w nim około 200 młodszych stopniem oficerów w czterech lożach. Łukasiński aresztowany w 1822 r. i dwa lata później skazany, spędził w więzieniu resztę długiego życia – 46 lat.
Masoneria i literatura
Utalentowanym pisarzem był jeden z najwybitniejszych działaczy masonerii Stanisław Kostka Potocki. Ten polityk, poseł na Sejm Czteroletni, członek KEN, a od 1812 r mistrz Wielkiego Wschodu Narodowego, był autorem "Podróży do Ciemnogrodu", powieści-traktatu, w której autor-racjonalista krytycznie przygląda się polskiej mentalności. Tytułowy "Ciemnogród" stał się w Polsce synonimem zacofania i konserwatyzmu.
Wśród wolnomularzy poetów wymienia się Juliana Ursyna Niemcewicza i Tomasza Kantorbery Tymowskiego. O wolnomularstwo otarł się także młody Adam Mickiewicz – w 1822 r. będąc nauczycielem w Kownie został inicjowany do masonerii w stopniu czeladnika. Na wzór wolnomularstwa ukształtowane też zostało wileńskie Towarzsytwo Filomatów.
Jedną z najsłynniejszych scen w polskiej literaturze zainspirowanych przez wolnomularski rytuał jest scena inicjacji Rafała Olbromskiego w "Popiołach" Stefana Żeromskiego. Rytuał "Świątyni Izydy" pojawia się też w filmie Andrzeja Wajdy z 1965 r.
Matka chrzestna II RP
Ludzie i idee wolnomularskie w II RP wywodzą się z czynu zbrojnego PPS, POW, Legionów i ruchu skautowego. Żywa tradycja Liberum conspiro która przetrwała w szeregach ruchu sprawiła, że masoneria niekiedy bywa nazywana matką chrzestną II RP.
W międzywojniu w Wielkiej Loży Narodowej działali czołowi politycy II RP związani z obozem Piłsudczyków, m.in. Kazimierz Bartel, Edward Rydz-Śmigły, Felicjan Sławoj-Składkowski, płk Walery Sławek, płk Wieniawa-Długoszowski – ludzie z najbliższego otoczenia Józefa Piłsudskiego. W latach 1921-23 Wielkim Mistrzem był Andrzej Strug (Tadeusz Gałecki).
Jednocześnie dość szybko klimat dla wolnomularstwa zaczął się pogarszać. Pierwszym złym znakiem było zabójstwo prezydenta Gabriela Narutowicza - wolnomularza, członka warszawskiej loży "Wolność Przywrócona". Drugim ciosem był zwrot sanacji na prawo i coraz większe dystansowanie się Piłsudczyków od ich wolnomularskiej przeszłości. W 1938 w wyniku kampanii antymasońskiej dekretem prezydenta Mościckiego rozwiązano wszystkie organizacje masońskie
W konkurencyjenj wobec WLNP obediencji, Zakonie “Le Droit Humain” działał m.in. gen Michał Karaszewicz-Tokarzewski, teozof i członek liberalnego Kościoła Katolickiego w Polsce. Tutaj działał także Janusz Korczak.
Po wojnie
Po wojnie masoni polscy masoni działali w paryskiej loży Kopernik, a od 1961 r. - z inicjatywy Jana Józefa Lipskiego - także w konspiracyjnej loży w Warszawie. Niektórzy jej członkowie weszli w 1976 r. w struktury KOR. Od grudnia 1991 r. masoneria w Polsce działa już jawnie.
Źródło: katalog wystawy "Masoneria. Pro publico bono".
Instytut Adama Mickiewicza włączył się w obchody 230. rocznicy Konstytucji 3 maja organizując wystawę, która odbędzie się w Muzeum Narodowym – Pałacu Wielkich Książąt Litewskich w Wilnie. Znajdą się na niej wyjątkowe eksponaty, takie jak rękopis Ustawy Rządowej z 1791 czy obraz Jana Matejki „Konstytucja 3 maja” z 1871 roku. W Wilnie pokazane zostaną także portrety wybitnych uczestników Sejmu Czteroletniego i liczne dzieła sztuki związane z epoką stanisławowską.
Otwarcie wystawy planowane jest na 20 października 2021 roku w związku z przypadającą tego dnia rocznicą Zaręczenia Wzajemnego Obojga Narodów – uchwalonych przez Sejm Czteroletni szczegółowych przepisów wykonawczych do Konstytucji 3 maja dotyczących relacji między Koroną Królestwa Polskiego i Wielkiego Księstwa Litewskiego. Wystawę przygotowaną we współpracy z Zamkiem Królewskim w Warszawie będzie można podziwiać w Wilnie do 16 stycznia 2022 roku.