Onomatopeja – kilka słów o wyrazach dźwiękonaśladowczych
Otaczający nas świat jest pełny różnego rodzaju dźwięków, które towarzyszą człowiekowi od początku jego życia. Z biegiem lat dzieci uczą się rozpoznawać poszczególne odgłosy dobiegające do nich z otoczenia. Dowiadują się też, co one oznaczają w danej sytuacji. Świat dźwięków znajduje swoje odzwierciedlenie także w języku mówionym oraz pisanym. Dzieje się to za sprawą tzw. onomatopei. Sprawdź, co to za wyrazy i kiedy się ich używa.
Czym jest onomatopeja?
Onomatopeja, zwana też niekiedy wyrazem dźwiękonaśladowczym, jest słowem bądź ciągiem słów wykorzystywanym w celu oddania brzmienia jakiegoś dźwięku.
Jej zasadnicza istota sprowadza się do dobierania wyrazów w taki sposób, aby w zależności od okoliczności naśladowały one:
- dźwięki wydawane przez zwierzę (np. szczekanie psa, miauczenie kota) albo przedmiot (np. melodię graną na instrumencie muzycznym);
- odgłosy charakterystyczne dla danego zjawiska (np. kapanie deszczu, grzmot podczas burzy);
- dźwięki świadczące o wykonywaniu przez człowieka lub zwierzę czynności (np. pukanie lub skrobanie do drzwi, szuranie butami po podłodze).
Słowo onomatopeja pochodzi z języka greckiego i oznacza tworzenie nazw. W języku polskim wyrazy dźwiękonaśladowcze stanowią rdzeń wielu słów, np. puk puk – pukać – pukanie; chrr chrr – chrapać – chrapanie.
Rodzaje wyrazów dźwiękonaśladowczych
Onomatopeje mogą występować w różnych formach. Najczęściej dzielimy je na:
- onomatopeje naturalne – słowa nazywające wydawane dźwięki (np. skrzypi, miauczy);
- onomatopeje w wąskim znaczeniu – wyrazy naśladujące dany dźwięk w schematyczny sposób (np. kap kap, stuk stuk);
- onomatopeje w postaci neologizmów – tworzone z uwagi na brak w języku polskim innych słów mogących odzwierciedlić konkretny dźwięk (np. buu, wrr);
- onomatopeje stanowiące odmianę instrumentacji głosowej – wykorzystywane wówczas, gdy ciąg wyrazów i sylab ma za zadanie oddać brzmienie jakiegoś skomplikowanego zjawiska.
Do wyrazów dźwiękonaśladowczych nierzadko zaliczamy także tzw. glosolalie. Są to pozbawione wyraźnego znaczenia układy zgłosek, które przypominają słowa rodzime lub obce (np. abrakadabra).
Onomatopeje w życiu codziennym
Onomatopeje znajdują powszechne zastosowanie w codziennym życiu. Używają ich przede wszystkim małe dzieci, które dopiero uczą się mówić.
W ich przypadku wyrazy dźwiękonaśladowcze służą do oddawania istoty docierających z zewnątrz odgłosów. Starsze maluchy, które dysponują już relatywnie bogatym zasobem słownictwa, także chętnie sięgają po onomatopeje przy opisywaniu różnych zjawisk i sytuacji (np. bach! – coś się przewróciło, brum brum – przejechał samochód). Ten sposób wyrażania jest bowiem dla nich atrakcyjniejszy niż wypowiedź pozbawiona wyrazów dźwiękonaśladowczych.
Po onomatopeje w mowie nierzadko sięgają także ludzie dorośli. Zwykle wyrazy te służą im do nazywania czynności wydawania pewnych dźwięków (np. kapał deszcz, zaszumiał wiatr).
Onomatopeja w literaturze
Poezja
Onomatopeje najczęściej możesz spotkać w różnego rodzaju utworach poetyckich zarówno dla dzieci, jak i dla dorosłych, gdzie pełnią one funkcję środka stylistycznego. Tak dzieje się choćby w popularnych wierszach Lokomotywa Juliana Tuwima oraz Deszcz jesienny Leopolda Staffa. Przyjrzyjmy się fragmentom.
Żar z rozgrzanego jej brzucha bucha:
Buch – jak gorąco!
Uch – jak gorąco!
Puff – jak gorąco!
Uff – jak gorąco!
Już ledwo sapie, już ledwo zipie,
A jeszcze palacz węgiel w nią sypie.
[…]
Najpierw – powoli – jak żółw – ociężale,
Ruszyła – maszyna – po szynach – ospale,
Szarpnęła wagony i ciągnie z mozołem,
I kręci się, kręci się koło za kołem,
I biegu przyspiesza, i gna coraz prędzej,
I dudni, i stuka, łomoce i pędzi,
A dokąd? A dokąd? A dokąd? Na wprost!
Po torze, po torze, po torze, przez most,
Przez góry, przez tunel, przez pola, przez las,
I spieszy się, spieszy, by zdążyć na czas,
Do taktu turkoce i puka, i stuka to:
Tak to to, tak to to , tak to to, tak to to.
Gładko tak, lekko tak toczy się w dal,
Jak gdyby to była piłeczka, nie stal,
Nie ciężka maszyna, zziajana, zdyszana,
Lecz fraszka, igraszka, zabawka blaszana.
Lokomotywa, Julian Tuwim [fragmenty]
Lokomotywa J. Tuwima wyróżnia się rozbudowaną warstwą brzmieniową. W wierszu dochodzi do umiejętnego stopniowania napięcia. Wersy opisujące wprawianie w ruch maszyny są krótkie. Im bardziej nabiera ona jednak prędkości, tym stają się one coraz dłuższe, niejako wymuszając na odbiorcy czytanie ich na jednym wdechu. Liczne onomatopeje (np. buch, uff, puff, i dudni, i stuka, łomoce, do taktu turkoce i puka stuka to: tak to to, tak to to, tak to to, tak to to) i powtórzenia (A dokąd? A dokąd? A dokąd?) w mistrzowski sposób naśladują dźwięk pędzącej maszyny, w znaczącym stopniu oddziałując na rytm wiersza. W trakcie głośnej recytacji wiersza doskonale słychać, jak wprawiona w ruch lokomotywa przyspiesza, a jej koła stukają na torach. Znakomity efekt dźwiękowy tworzy także instrumentacja głoskowa, w tym przypadku przejawiająca się w nagromadzeniu spółgłosek szczelinowych s i sz (np. Ruszyła – maszyna – po szynach – ospale).
To w szyby deszcz dzwoni, deszcz dzwoni jesienny
I pluszcze jednaki, miarowy, niezmienny,
Dżdżu krople padają i tłuką w me okno…
Jęk szklany… płacz szklany… a szyby w mgle mokną
Deszcz jesienny, Leopold Staff [fragment]
W wierszu Deszcz jesienny L. Staffa onomatopeje (np. dzwoni, padają i tłuką, pluszcze, jęk szklany) w plastyczny sposób oddają dźwięki ulewy, wprowadzając charakterystyczny dla młodopolskiej poezji nastrój zadumy i nostalgii. Dodatkowo warstwa brzmieniowa utworu została wzbogacona o instrumentację dźwiękową (np. światła szarego blask sączy się senny).
Zastanawiasz się, dlaczego twórcy poezji decydują się na zastosowanie wyrazów dźwiękonaśladowczych w swoich dziełach? Musisz mieć świadomość, że wzbogacenie utworu o warstwę brzmieniową w znaczącym stopniu wpływa na dynamizację tekstu. Nagromadzenie onomatopei w utworze sprawia, że język staje się bardziej obrazowy. Dzięki temu odbiorca wiersza ma wrażenie, jakby rzeczywiście był świadkiem opisywanej przez podmiot liryczny sytuacji.
Proza
Onomatopeje nierzadko wykorzystywane są także w prozie, np. w powieściach lub opowiadaniach. Za ich pomocą autorzy starają się pobudzić wyobraźnię czytelnika, przywołując klimat opisywanych miejsc. Najczęściej z takim zjawiskiem mamy do czynienia w przypadku horrorów lub thrillerów, które obfitują w sceny np. błąkania się bohaterów nocą po lesie albo ukrywania się przed prześladowcą w ciemnym pokoju i nasłuchiwania dobiegających z otoczenia odgłosów.
Komiks i manga
Ponadto wyrazy dźwiękonaśladowcze są powszechnie stosowane w komiksach i mandze. Zwykle mają one tam postać ciągu liter bądź sylab napisanych małymi bądź wielkimi literami i zakończonego wykrzyknikiem lub wielokropkiem.
Podsumowanie
- Onomatopeja, czyli wyraz dźwiękonaśladowczy, to słowo lub ciąg słów, których zadaniem jest naśladowanie określonych dźwięków.
- Onomatopeje najczęściej występują w postaci słów nazywających czynność wydawania określonych dźwięków albo wyrazów naśladujących dane odgłosy.
- Wyrazy dźwiękonaśladowcze znajdują zastosowanie zarówno w życiu codziennym, jak i literaturze pięknej i komiksach.
Oceń artykuł:
Dodaj komentarz