Transmisja dźwięku za pomocą fal radiowych, pierwotnie stosowana do bezprzewodowego przesyłania danych, m.in. w wojsku, jest technicznie możliwa od 1895 r. Pojawiła się dwie dekady po fonografie (1877), odtwarzającym zapisany dźwięk, i telefonie (połowa lat 70. XIX w.). Po I wojnie światowej radio stało się medium komunikowania masowego, kształtującym → pamięć zbiorową o wydarzeniach poznawanych i przeżywanych za jego pośrednictwem przez wirtualną wspólnotę słuchaczy. Pierwsze rozgłośnie publiczne (Polska – 1924) rozpoczęły „złotą erę” radia. W połowie XX w. rolę dominującego → medium informacji przejęła → telewizja. W latach 90. pojawiły się stacje internetowe. → Archiwa rozgłośni radiowych są dziś digitalizowane (→ digitalizacja).
Społeczne funkcjonowanie radia interesowało przedstawicieli awangardy, którzy widzieli w nim m.in. narzędzie poszerzające czasoprzestrzenne granice → doświadczenia słuchowego (Tadeusz Peiper [1891–1969], Radiofon [1922]) i potencjalny instrument tworzenia niehierarchicznej wspólnoty komunikacyjnej (Bertolt Brecht [1898–1956], Der Rundfunk als Kommunikationsapparat [1932]). W ujęciu filozofii krytycznej (m.in. Walter Benjamin [1892–1940], Louis Althusser [1918–1990]) radiofonia to jeden z ideologicznych aparatów państwa – i skuteczne narzędzie propagandy (np. przemówienia Hitlera); w ujęciu badaczy mediów – jedno ze źródeł społecznej pamięci, wzmacniające więzi narodowe dzięki odwołaniu do oralnej komunikacji paraplemiennej (McLuhan 2004 [1994]: 383–395). Intymność i aktualność sytuacji odbioru radia działa angażująco i włącza w sferę prywatną treści publiczne, które jednocześnie ulegają oswojeniu i udomowieniu (Morley 2011 [2000]). Eric A. Havelock (2007 [1963]) utrzymuje, że zwrotu ku → oralności w humanistyce lat 60. dokonali badacze intensywnie doświadczający w młodości działania radia. Nagrania wydarzeń konstruują też pamięć ponadpokoleniową (np. komunikaty prezydenta Starzyńskiego z września 1939 r., samplowane na płycie L.U.C. 1939–1989 [2009]).
Dyskusyjną źródłowość radia podkreślają teoretycy psychoanalizy: głos jest źródłem słabym, ulotnym, akuzmatycznym, pozaczasowo „niesamowitym”, co radio uniwersalizuje (Dolar 2006). Jednocześnie i jego zapis, i reprodukcja mają wątpliwy status ontyczny (Benjamin). Inaczej niż fonograf, radio nie jest → metaforą pamięci, choć bywa przedmiotem → nostalgii, zarówno w swoim wymiarze rzeczowym (design odbiorników), jak i archiwalnym (audycje ewokujące wspomnienia).
Iwona Kurz
Hasła pokrewne: archiwum, digitalizacja, kinematografia, metafory pamięci, nostalgia, nowe media, oralność, telewizja, reprodukcja
Bibliografia
Dolar M. (2006), A Voice and Nothing More, Cambridge: MIT Press.
Havelock E.A. (2007), Przedmowa do Platona, tłum. P. Majewski, Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego.
McLuhan M. (2004), Zrozumieć media. Przedłużenia człowieka, tłum. N. Szczucka, Warszawa: Wydawnictwo Naukowo-Techniczne.
Morley D. (2011), Przestrzenie domu: media, mobilność i tożsamość, tłum. J. Mach, Warszawa: Narodowe Centrum Kultury.
Sterne J. (2003), The Audible Past. Cultural Origins of Sound Reproduction, Durham, London: Duke University Press.
