Pojęcie odwołuje się do emocjonalnego związku z terytorium, postrzeganego albo jako ziemia odziedziczona po przodkach (→ dziedzictwo), albo → miejsce, które dana osoba uznaje za szczególnie dla niej istotne tożsamościowo (→ tożsamość).
Ojczyzna ściśle wiąże się z pojęciem terytorium ważnym ze względów tożsamościowych dla danej grupy lub jednostki. Niekiedy termin ten używany jest metaforycznie; ojczyzną może być np. język, instytucja, a nawet system ideologiczny lub religijny (jak w wyrażeniu: „niebiańska ojczyzna”). W zdecydowanej większości przypadków termin „ojczyzna”, zarówno w sensie językowym, jak i społecznym oznacza jednak „ziemię przodków”. W języku polskim istnieją dwa określenia używane na jej oznaczenie. Słowo „ojczyzna” odwołuje się do dziedziczenia w linii męskiej – po ojcu (ojcowizna, ziemia ojca lub ojców). Oprócz niego funkcjonuje słowo „macierz” odwołujące się do dziedziczenia w linii żeńskiej – po matce. Może być jednakże rozumiane dwojako – jako „ziemia matki” lub „matka-ziemia”, czyli terytorium, na którym dana grupa lub jednostka się urodziła i została wychowana (lub w rozumieniu metaforycznym: ziemia, która urodziła i wychowała). Termin „ojczyzna” ma status bardziej oficjalny, jest powszechnie używany na określenie terytorium należącego do danej grupy (narodowej, etnicznej lub regionalnej). Tymczasem termin „macierz” (najczęściej pisany wielką literą) ma wydźwięk dużo bardziej emocjonalny (a niekiedy także poetycki i metaforyczny) i częściej służy mobilizacji społecznej. Pojęcie to ewokuje niemal intymny związek z danym terytorium i współcześnie jest rzadziej używane w mowie potocznej niż słowo „ojczyzna”, a w języku nauk społecznych w ogóle się go nie stosuje.
W wielu językach terytorium istotne tożsamościowo dla danej grupy nazywane jest w terminach najbliższego pokrewieństwa – najczęściej „ziemią ojca/ojców”, jak Vaterland w języku niemieckim czy fatherland po angielsku. W kilku językach europejskich funkcjonują określenia pochodzące od greckiego słowa patrída i łacińskiego patria (ziemia ojców, ziemia przodków), od których wywodzi się też termin → „patriotyzm”. Jednocześnie funkcjonują słowa odwołujące się do pojęcia „domu” (jak w przypadku niemieckiego określenia Heimat oznaczającego lokalną, regionalną ojczyznę nadającą tożsamość jednostce), „matki” i „rodzicielki”.
Pojęcie „ojczyzna” dotyczy związków z terytorium zarówno na poziomie narodowym, lokalnym, jak i osobistym. Dla rozróżnienia tych poziomów Stanisław Ossowski (1897–1963) wprowadził w 1946 r. wyrażenia „ojczyzna prywatna” i „ojczyzna ideologiczna”. Ojczyzna prywatna („mała ojczyzna”, ziemia rodzinna) to → miejsce, z którym człowiek czuje się związany więzią nawykową, z którym ma bliski codzienny kontakt i gdzie żyją ludzie, których zna osobiście. Z kolei ojczyzna ideologiczna to teren zamieszkiwany przez zbiorowość, z którą dana osoba się utożsamia, lecz zbyt duży, by mogła poznać go osobiście, jak również utrzymywać bliskie kontakty z żyjącymi tam ludźmi. Przykładami takich ojczyzn są państwo i region. Ojczyzna prywatna może być częścią ojczyzny ideologicznej lub znajdować się poza nią (jak w przypadku imigrantów uznających kraj imigracji za swoją nową ojczyznę). Często w → literaturze łączy się ojczyznę ideologiczną z instytucją państwa, choć państwo to nie musi faktycznie istnieć; dana grupa może go być pozbawiona lub dopiero walczyć o jego powstanie. Państwo jest bowiem pewną rzeczywistością prawną (podobnie jak obywatelstwo), podczas gdy „ojczyzna” ma charakter pozaprawny. W przypadku konkretnych → narodów lub pojedynczych osób terminy te mogą się pokrywać, lecz nie muszą.
Uznanie jakiegoś terytorium za swoją ojczyznę i przywiązanie do niej wiąże się ściśle z kształtowaniem własnej i grupowej tożsamości na bazie pamięci przeszłości. To właśnie takie elementy, jak dawność zamieszkiwania grupy na danym terenie (często w powiązaniu z koncepcjami autochtoniczności) i poczucie, że najważniejsze dla niej wydarzenia z przeszłości rozgrywały się właśnie na terytorium ojczyzny, kształtują tę ostatnią jako podstawowy element grupowej tożsamości. Poczucie łączności z poprzednimi → pokoleniami w odniesieniu do ojczyzny ideologicznej tworzy się dzięki → pamięci kulturowej. W jej ramach przekazywana jest wizja → historii danego państwa i/lub narodu oraz pamięć aksjologiczna, która pozwala pokazywać trwanie wartości w → czasie oraz wiązanych z nimi emocji istotnych dla danej grupy i utrzymania jej odrębności. Transmisja pamięci kulturowej odbywa się często za pomocą promowania przykładów pracy dla dobra ojczyzny lub poświęcenia za nią życia (co, zgodnie z koncepcją Benedicta Andersona, prowadzi do pozycji → bohatera kulturowego, a tym samym – do osiągnięcia „świeckiego zbawienia”). Przekaz ten może być wzmacniany emocjonalnie za pomocą → pamięci komunikacyjnej, lecz ta ostatnia nabiera szczególnego znaczenia przy budowaniu więzi z ojczyzną prywatną. Jest wtedy jedynym rodzajem pamięci, który składa się na osobisty, intymny związek z zamieszkiwanym terytorium.
Pojęcie „ojczyzna” rzadko ma wydźwięk neutralny. Stosowanie tego terminu w odniesieniu do danego terenu, czy to na poziomie grupowym, czy jednostkowym, wskazuje zawsze na bliski związek z nim, oparty na pozytywnych emocjach.
Małgorzata Głowacka-Grajper
Hasła pokrewne: dziedzictwo, krajobraz, miejsce, naród, patriotyzm, przestrzeń pamięci, tradycja
Bibliografia
Anderson B. (1997), Wspólnoty wyobrażone. Rozważania o źródłach i rozprzestrzenianiu się nacjonalizmu, tłum. S. Amsterdamski, Kraków: SIW Znak, Warszawa: Fundacja im. Stefana Batorego.
Bartmiński J. (red.) (1993), Pojęcie ojczyzny we współczesnych językach europejskich Lublin: Instytut Europy Środkowo-Wschodniej.
Blickle P. (2002), Heimat. A Critical Theory of the German Idea of Homeland, Rochester: Camden House.
Ossowski S. (1984), O ojczyźnie i narodzie, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
Smith A.D. (2009), Etniczne źródła narodów, tłum. M. Głowacka-Grajper, Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.
