Podstawowym elementem łączącym różne definicje i koncepcje władzy jest zdolność do wywoływania określonych rezultatów. Pod koniec XIX w. rozumienie władzy jako zdolności zastąpiono jej wyobrażeniem jako relacji społecznej (Leszczyński, Rasiński 1999: 10). W tym drugim ujęciu władza stanowi rodzaj stosunku społecznego, w którym jedna ze stron może skłaniać drugą do określonego postępowania oraz dysponuje środkami zapewniającymi jego kontrolę. Za klasyczną uchodzi definicja Maksa Webera (1864–1920), który ujmował władzę jako szansę przeprowadzenia swojej woli, w ramach pewnego stosunku społecznego, nawet wbrew oporowi ze strony innych (Weber 2002 [1922]: 39).
Koncepcja ta stanowiła rdzeń większości XX-wiecznych definicji władzy, podlegając jednak równocześnie od lat 50. wielu przeformułowaniom. Za punkt wyjścia posłużyła tzw. behawioralna koncepcja władzy autorstwa Roberta Dahla, który twierdził, że ze zjawiskiem tym mamy do czynienia wtedy, gdy A sprawia, że B robi coś, czego w przeciwnym razie by nie zrobił. Koncentrowała się ona na działaniach świadomych aktorów o czytelnych intencjach, którzy mają wpływ na proces decyzyjny. Pojawiające się w kolejnych latach krytyki tego ujęcia wskazywały m.in. na to, że oprócz procesu podejmowania decyzji ważne są także procesy ustanawiania agendy i takiej strukturyzacji pola politycznego, której efektem jest wyłączenie pewnych spraw z procesu decyzyjnego. W 1974 r. Steven Lukes zaprezentował „radykalny pogląd”, który kwestionował pojęcie władzy jako dominacji w warunkach konfliktu, wskazując na możliwość takiego oddziaływania na drugi podmiot, które ukształtuje preferencje zgodnie z interesami podmiotu władzy (Lukes 2005). Powyższe podejścia, oparte na założeniu intencjonalności oraz negatywnego, ograniczającego charakteru władzy, są we współczesnych naukach społecznych kwestionowane. Strukturalni marksiści (np. Nicos Poulantzas) pisali o bezosobowej władzy strukturalnej, która wpływa na relacje konfliktu między różnymi klasami. Władza postrzegana jest więc jako intersubiektywny, międzyinstytucjonalny mechanizm strukturyzujący pole działań społecznych.
Zasadniczy przełom w myśleniu o władzy dokonał się za sprawą Michela Foucaulta (1926–1984). Zerwał on z tradycyjną koncepcją władzy skoncentrowanej na podmiocie na rzecz ujęcia relacyjnego. W jego podejściu władza ma charakter rozproszony oraz bezosobowy, będąc funkcją sieci relacji społecznych, a nie prerogatywą jednego dominującego podmiotu. Foucault podkreślał również produktywny potencjał władzy. Nie tylko ogranicza ona i zakazuje, lecz także produkuje wiedzę, → tożsamości czy relacje między grupami (Foucault 2009 [1975]). Postrzeganie władzy jako relacji, która zawsze zakłada istnienie punktów oporu i wielości rywalizujących ze sobą strategii, niesie istotne implikacje dla badań nad pamięcią. Foucaultowskie pojęcie → przeciw-pamięci jest użytecznym narzędziem analizy narracji zmarginalizowanych jednostek i grup opozycyjnych, walczących o legitymizację własnych roszczeń (Foucault 1977).
Podobne znaczenie dla badań nad pamięcią jako systemem kategorii, dzięki którym konstruowana jest → przeszłość, odegrała koncepcja władzy symbolicznej Pierre’a Bourdieu (1930–2002). Nie negując strategicznego i relacyjnego ujęcia władzy jako sieci konfrontacji, Bourdieu podkreślał rolę państwa i podziałów klasowych. Dzięki temu możliwa stała się analiza mechanizmów przekształcania lokalnych, strategicznych konfrontacji w stabilne, zdolne do reprodukcji stosunki dominacji. Władza symboliczna to władza sprawowana za pomocą wyobrażeń na temat świata, promowanych przez podmioty zajmujące dominujące pozycje w systemie politycznym, ekonomicznym i kulturowym. Stawką w walce politycznej jest więc zdolność do zachowania bądź zmiany kategorii, za pomocą których konstruuje i legitymizuje się rzeczywistość (Bourdieu 1991).
Z perspektywy wymienionych form władzy szczególnie istotne znaczenie dla → pamięci zbiorowej ma władza realizowana za pośrednictwem instytucji politycznych i ich decyzji podejmowanych na poziomie państwa. Władza ta ma charakter intencjonalny, wyposaża odpowiednie podmioty w zdolność do kształtowania polityk publicznych i podejmowania decyzji za pośrednictwem instytucji oraz w prawo do stosowania sankcji z monopolem wykorzystania siły fizycznej włącznie. Jej szczególne znaczenie wynika ze zdolności do występowania w imieniu zbiorowości na arenie międzynarodowej i krajowej, do wyłącznego i prawomocnego kształtowania relacji zewnętrznych oraz wewnętrznych, a także wielkości zasobów, których w sposób prawomocny może użyć dla przeprowadzania woli i forsowania partykularnych reprezentacji przeszłości.
Tak zarysowana władza polityczna państwa nie jest strukturą homogeniczną. Istotny element władzy stanowią bowiem sieci relacji międzyinstytucjonalnych, walki polityczne o jej zdobycie bądź utrzymanie podejmowane przez liderów i partie polityczne, a także oddziaływanie społeczeństwa obywatelskiego oraz ruchów społecznych starających się wywrzeć wpływ na władzę. Nie należy jej także redukować do działania polityków oraz instytucji, a raczej postrzegać jako sieć powtarzalnych praktyk kulturowych zakorzenionych w przeszłości, interpretowanej w zróżnicowany sposób przez działające podmioty (Bevir, Rhodes 2010: 99). Ponadto analiza przejawów działania władzy powinna uwzględniać jej symboliczny i produktywny aspekt, polegający na dostarczaniu kategorii postrzegania rzeczywistości, struktur poznawczych i zasad podziału, które naturalizują partykularne sposoby reprezentacji rzeczywistości, w tym jej historyczny kontekst (Bourdieu 2009 [1994]: 94).
Szczególne znaczenie dla badania relacji zinstytucjonalizowanej władzy i → pamięci zbiorowej odegrały konstruktywistyczne nurty w naukach politycznych i socjologii. Koncentrowały się one nie tylko na zmiennych materialnych czy instytucjonalnych, lecz także uwzględniały rolę idei i → dyskursu w budowaniu społecznej i politycznej rzeczywistości. Nurty te wskazywały na znaczenia i symbole jako konstytutywne elementy procesu politycznego, a także dostrzegały historyczne zakorzenienie znaczeń i ich powiązania ze społecznymi wyobrażeniami na temat przeszłości (Lapid 1996; Olick, Robins 1998).
Z punktu widzenia wzajemnych relacji między władzą polityczną a pamięcią zbiorową za szczególnie istotne uchodzą dwa procesy: konstruowania → tożsamości oraz legitymizacji. Ten pierwszy, a więc identyfikacja z wybranymi treściami oraz ustanawianie granic międzygrupowych, jest ważny z perspektywy władzy politycznej, pozwala bowiem budować wspólnotę państwową oraz promować określone interesy na arenie międzynarodowej. Tożsamość państwa czy zamieszkujących je wspólnot buduje pamięć zbiorową na drodze selekcji treści wyrażających ciągłość (Gillis 1994: 1). Drugi mechanizm, czyli uprawomocnianie różnych obiektów legitymizacyjnych (np. podmiotów władczych, instytucji, wspólnot czy decyzji władzy), wyraża swoje związki z pamięcią poprzez odwołania do przeszłości. Odwieczność, → tradycję bądź odwołania do historycznych związków mają uzasadniać aktualne działania władzy.
Zjawisko relacji pamięci i władzy politycznej można analizować w dwojaki sposób. Po pierwsze, pamięć może być celem oddziaływania instytucji państwa i podmiotów politycznych. Mówi się wówczas o władzy nad pamięcią. Po drugie, pamięć zbiorowa sama może być postrzegana jako rodzaj władzy dyskursywnej, która strukturyzuje pole polityczne, konstruuje tożsamości aktorów, określa stawkę konfliktów, wpływa na agendę polityczną, przedstawia preferowane sposoby interpretacji aktorów i ich motywów czy dostarcza zasobów do działań politycznych. W takim przypadku mamy do czynienia ze zjawiskiem władzy pamięci (Werner-Müller 2004: 26).
Władza nad pamięcią
Badania oddziaływania władzy na pamięć zbiorową odnoszą się do analizy walk politycznych o ustalenie treściowej zawartości wyobrażeń na temat przeszłości, sposobów interpretacji treści przez poszczególne podmioty (np. państwa na poziomie międzynarodowym bądź partie na poziomie krajowym) oraz mechanizmów włączania czy wyłączania ze wspólnoty za pomocą → dyskursu, różnorakich artefaktów (np. → pomników) i → rytuałów. Władza państwowa operować może na kilku poziomach: organizacji międzynarodowych, relacji z innymi państwami oraz krajowych instytucji państwa lub systemu partyjnego. Na każdym z nich może być prowadzona polityka pamięci (→ polityka historyczna) rozumiana jako „intencjonalne działania polityków i urzędników, mające formalną legitymizację, których celem jest utrwalenie, usunięcie lub redefinicja określonych treści pamięci społecznej” (Nijakowski 2008: 44). Stawka w politycznej grze o możliwość jej kształtowania jest wysoka, albowiem → hegemonia określonej reprezentacji przeszłości wpływa na sposób konstruowania interesów podmiotów politycznych, określa rację istnienia oraz prawomocność roszczeń i adekwatność rozwiązań proponowanych przez różne podmioty władcze.
Przykładem prowadzenia polityki pamięci na poziomie Unii Europejskiej są próby ustanowienia Holokaustu swoistym mitem fundacyjnym europejskiej jedności opartej na odwołaniach do doświadczenia nazizmu. Ten casus obejmuje również polityczną rywalizację pamięci, nowe państwa członkowskie domagają się bowiem uwzględnienia doświadczenia komunizmu, dla Europy Środkowo-Wschodniej równie istotnego jak nazizm (Mälksoo 2009: 671). Na poziomie stosunków międzynarodowych, w ramach relacji multi- i bilateralnych, państwa usiłują kontrolować obraz przeszłości za pośrednictwem konstrukcji tożsamości, których element stanowią historie interakcji danego państwa z otoczeniem międzynarodowym (Banchoff 1999: 270). Szczególnie częstym momentem tych interakcji są konflikty oraz doznane krzywdy, które pozwalają państwom przedstawiać się w roli → ofiary i umożliwiają podtrzymywanie pozytywnego autowizerunku. Stąd też → narracje tożsamościowe państw narodowych obejmują starannie wyselekcjonowaną listę odpowiednio zinterpretowanych zwycięstw bądź klęsk, które budują wyobrażenie o heroizmie narodu, takich jak klęska Serbów na Kosowym Polu czy mit Masady w Izraelu (Mock 2012: 232–254). Dążenie do utrzymania pozycji na arenie międzynarodowej oraz legitymizacji wewnętrznej skłaniało przez długi czas rządy nawet tych państw, którym zdarzyło się popełnić w przeszłości zbrodnie czy współdziałać z Niemcami hitlerowskimi w celu podtrzymywania wizerunku ofiary, czego przykładem może być budowanie mitu Austrii jako pierwszej ofiary Hitlera (Lebow 2006). Również kraje, których przeszłość zawiera epizody naruszające pozytywny wizerunek własny, w rodzaju kolaboracji czy współudziału w prześladowaniu i ludobójstwie Żydów, niechętnie przyznają się do owych faktów i z oporem podejmują próby przekształcenia narracji tożsamościowych tak, by uwzględniały one aspekt związany ze sprawstwem: w przypadku Francji tworzeniu mitu oporu Francuzów przeciwko nazistom oraz pomniejszaniu znaczenia epizodu Vichy za rządów prezydenta Charles’a de Gaulle’a (1890–1970). Z kolei w Polsce długotrwała i silnie spolaryzowana politycznie debata na temat zbrodni w Jedwabnem dotyczyła m.in. trudności z zaakceptowaniem przez Polaków statusu współsprawcy, a nie tylko ofiary czy neutralnego obserwatora → Zagłady. Badania nad przeprosinami oraz przebaczaniem (→ pojednanie) w relacjach między państwami pokazują, że możliwe są również inne postawy. Dowodzą one jednak, że przyznanie się państwa do → winy i prośba o wybaczenie nie zawsze stanowią warunek dobrych wzajemnych stosunków. Ponadto działanie takie prowadzić może do silnej reakcji wewnętrznej i rozbudzenia nastrojów nacjonalistycznych, zmieniających relacje władzy w państwie (Lind 2010).
Władza nad pamięcią na poziomie państwa narodowego odnosi się do działań podejmowanych przez jego reprezentantów, mających na celu budowanie tożsamości wspólnoty narodowej oraz legitymizację swojej pozycji i roszczeń do władzy. Badania nad „wynajdywaniem tradycji” (Hobsbawm 2008 [1983]) ujawniają procesy selekcji oraz interpretacji treści odnoszących się do przeszłości oraz ich → instytucjonalizacji za pomocą aktów prawnych (→ prawa pamięci), polityki symbolicznej (np. dni pamięci, święta narodowe, uchwały rocznicowe), polityki oświatowej (np. podręczniki). Z punktu widzenia władzy nad pamięcią ważna jest także kwestia politycznej kontroli nad dystrybucją wiedzy na temat przeszłości i kryteriami dostępu do niej (→ archiwum, → lustracja).
Na kulturę pamięci niewątpliwy wpływ wywierają charakter reżimu politycznego oraz intensywność polaryzacji społecznej. Systemy niedemokratyczne charakteryzuje „represyjne wymazywanie” pamięci, które w przypadku ustroju autorytarnego odnosi się do treści, natomiast w przypadku ustroju totalitarnego – również do ludzi będących nosicielami pamięci (Connerton 2008: 60–61). Zakłócanie i uniemożliwianie komunikacji społecznej ma doprowadzić do eliminacji wszystkich treści, które byłyby sprzeczne z oficjalną ideologią oraz zgodną z nią wersją przeszłości danego państwa. Nie oznacza to oczywiście, że tego typu zabiegi są nieobecne w porządkach demokratycznych. Jednak wielość agentów pamięci utrudnia wymazywanie pamięci, a zasada rozliczalności i wybieralności elit politycznych zmusza je do konstruowania pamięci uwzględniających pluralizm społecznych wyobrażeń na temat przeszłości.
Radykalnie rozbieżne interpretacje przeszłości, określane mianem „podzielonej pamięci” (np. Foot 2009), są często reprodukowane oraz wykorzystywane przez partie polityczne. Na przykład stosunek do Ukraińskiej Powstańczej Armii, Wielkiego Głodu (Hołodomoru) czy Związku Radzieckiego na Ukrainie radykalnie dzieli podmioty polityczne forsujące własne interpretacje wydarzeń historycznych. W Polsce podobną rolę odgrywa pamięć o okresie PRL, wykorzystywana przez partie postsolidarnościowe do delegitymizacji partii postkomunistycznej. W zależności od stosunków władzy może ono przybierać formę oficjalnego forsowania wybranej wersji minionych wydarzeń i marginalizacji kontrpamięci bądź zdjęcia z agendy kwestii dotyczących przeszłości i → milczenia na temat przeszłości. Przykład hiszpański pokazuje, że nawet taki pozornie neutralny zabieg uprzywilejowuje jedną ze stron, bo uniemożliwia dyskusję o jej winach, a w dłuższej perspektywie intensyfikuje polaryzację. Zaniechanie rozliczeń z przeszłością po upadku dyktatury Francisca Franco (1892–1975) w 1976 r. nie zapobiegło eksploatacji tej kwestii przez partię socjalistyczną, która wskutek nieformalnego „paktu o milczeniu” (pacto de olvido) pozbawiona została nie tylko rekompensaty, lecz także możliwości korzystania z przeszłości jako zasobu służącego budowaniu tożsamości i legitymizacji (Aguilar 2002).
Władza pamięci
Badacze analizujący związki władzy z pamięcią pytają, kto i w jaki sposób konstruuje pamięć zbiorową. Zdecydowanie rzadziej przyjmuje się perspektywę badania pamięci jako władzy dyskursywnej wpływającej na definicje sytuacji i działania aktorów. Rozważania prowadzone w jej ramach dotyczą najczęściej wpływu pamięci zbiorowej na politykę partyjną bądź poszczególne polityki publiczne, m.in. politykę zagraniczną, oświatową czy kulturalną. Na przykład w badaniach nad polityką zagraniczną pamięć traktuje się jako zmienną ograniczającą możliwe wybory działania państwa w zakresie polityki zagranicznej. Pojęcie pamięci zbiorowej jest uważane za aspekt kultury politycznej, której analiza ma służyć wyjaśnianiu wyborów podejmowanych przez państwa na arenie międzynarodowej. Szczególnie często analizowanym przypadkiem są Niemcy, a autorzy mają na celu wskazanie na wzajemne relacje pomiędzy obciążającą i w tym sensie ograniczającą funkcją nazistowskiej przeszłości a współczesną polityką, np. sceptycznym podejściem do uczestnictwa w interwencjach wojskowych (Olick, Levy 1997; Zehfuss 2007).
Zasługą drugiego ze wspomnianych nurtów jest wykazanie, że wyobrażenia dotyczące przeszłości to coś więcej niż retoryczna fasada, która ma jedynie legitymizować decyzje władzy. Reprezentacje przeszłości mogą pełnić w sferze politycznej jeszcze kilka innych funkcji: definiowania sytuacji, określania ról poszczególnych aktorów czy też wyboru najskuteczniejszej strategii. Do podstawowych założeń należy przekonanie, iż decydenci działają, porównując przeszłe i teraźniejsze stany rzeczy, co pozwala im wywoływać pewne zjawiska i unikać innych. W jednej z bardziej znanych prac dotyczących analogii historycznych Yuen Foong Khong dowodzi, że wojna koreańska, konferencja w Monachium oraz bitwa o Dien Bien Phu mogą zostać użyte do wyjaśnienia amerykańskej decyzji o interwencji w Wietnamie. Literatura na temat analogii historycznych bada, które są wybierane najczęściej i dlaczego, które mają najbardziej perswazyjny charakter oraz jak analogie te wpływają później na proces decyzyjny i przebieg działania politycznego. Analiza oddziaływania pamięci na władzę pozwala uniknąć wąskiego, instrumentalistycznego stanowiska, zgodnie z którym pamięć zbiorowa to konstrukt podporządkowany bieżącym interesom politycznym. Dzięki tej perspektywie można również dostrzec konstytutywną funkcję pamięci w procesach politycznych, wyrażającą się w budowaniu tożsamości, wywieraniu wpływu na definiowanie rzeczywistości oraz tworzeniu mnemonicznego kontekstu, w którym podejmowane są działania i decyzje polityczne.
Artur Lipiński
Hasła pokrewne: cenzura, dyskurs, hegemonia, instytucjonalizacja, lustracja, przeciw-pamięć, sprawiedliwość okresu transformacji, zapomnienie
Bibliografia
Aguilar P. (2002), Memory and Amnesia. The role of the Spanish Civil War in the Transition to Democracy, Oxford: Berghahn Books.
Banchoff T. (1999), „German identity and European integration”, European Journal of International Relations, 5 (3), s. 259–289.
Bevir M., Rhodes R. (2010), The State as Cultural Practice, Oxford: Oxford University Press.
Bourdieu P. (1991), Language and Symbolic Power, tłum. G. Raymond, M. Adamson, Cambridge: Polity Press.
Bourdieu P. (2009), Rozum praktyczny. O teorii działania, tłum. J. Stryjczyk, Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Connerton P. (2008), „Seven types of forgetting”, Memory Studies, 1, s. 59–71.
Foong Khong Y. (1992), Analogies at War. Korea, Munich, Dien Bien Phu and the Vietnam Decisions of 1965, New Jersey: Princeton University Press.
Foot J. (2009), Italy’s Divided Memory, New York: Palgrave.
Foucault M. (1977), Language, Counter-memory, Practice, tłum. D.F. Bouchard, Ithaca: Cornell University Press.
Foucault M. (2009), Nadzorować i karać: narodziny więzienia, tłum. T. Komendant, Warszawa: Wydawnictwo Aletheia.
Gillis J.R. (1994), „Memory and identity. The history of a relationship”, w: J.R. Gillis (red.), Commemorations. The Politics of National Identity, New Jersey: Princeton University Press, s. 3–24.
Hobsbawm E. (2008), „Wprowadzenie. Wynajdywanie tradycji”, tłum. M. Godyń, F. Godyń, w: E. Hobsbawm, T. Ranger (red.), Tradycja wynaleziona, Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, s. 9–23.
Lapid Y. (1996), „Culture’s ship. Returns and departures in International Relations theory”, w: Y. Lapid, F. Kratochwil (red.), The Return of Culture and Identity in International Relations Theory, Boulder: Lynne Riener Publishers, s. 3–20.
Lebow N. (2006), „The memory of politics in postwar Europe”, w: N. Lebow (red.), The Politics of Memory in a Postwar Europe, Durham, London: Duke University Press, s. 1–39.
Leszczyński D., Rasiński L. (1999), „Nowy Lewiatan”, w: B. Hindess, Filozofie władzy. Od Hobbesa do Foucaulta, tłum. D. Leszczyński, L. Rasiński, Warszawa, Wrocław: Wydawnictwo Naukowe PWN, s. 7–22.
Lind J. (2010), Sorry States. Apologies in International Relations, Ithaca: Cornell University Press.
Lukes S. (2005), Power. A Radical View, New York: Palgrave.
Mälksoo M. (2009), „The memory politics of becoming European: The East European subalterns and the collective memory of Europe”, European Journal of International Relations, 15 (4), s. 653–680.
Mock S. (2012), Symbols of Defeat in the Construction of National Identity, Cambridge: Cambridge University Press.
Nijakowski L. (2008), Polska polityka pamięci. Esej socjologiczny, Warszawa: Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne.
Olick J.K., Levy D. (1997), „Collective memory and cultural constraint: Holocaust myth and rationality in German politics”, American Sociological Review, 62 (6), s. 921–936.
Olick J.K., Robbins J. (1998), „Social memory studies: From «Collective memory» to the historical sociology of mnemonic practices”, Annual Review of Sociology, 24, s. 105–140.
Vertzberger Y.Y.I. (1986), „Foreign policy decision makers as practical-intuitive historians: Applied history and its shortcomings”, International Studies Quaterly, 30 (2), s. 223–247.
Weber M. (2002), Gospodarka i społeczeństwo. Zarys socjologii rozumiejącej, tłum. D. Lachowska, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Werner-Müller J. (2004), „Introduction: The power of memory, the memory of power and the power over memory”, w: J. Werner-Müller (red.), Memory and Power in the Post-war Europe. Studies in the Presence of the Past, Cambridge: Cambridge University Press, s. 1–35.
Zehfuss M. (2007), Wounds of Memory. The Politics of War in Germany, Cambridge: Cambridge University Press.
