PTSD (zespół stresu pourazowego) nie tylko u żołnierzy. Co to jest, jakie ma objawy i jak sobie z nim radzić?

PTSD, czyli zespół stresu pourazowego, odczuwają osoby po silnych bolesnych przeżyciach, takich jak śmierć bliskiego, gwałt, działania wojenne. Najczęstsze objawy to mimowolne ponowne odtwarzanie traumy, koszmary senne, poczucie winy, zamartwianie się. W leczeniu ważna jest psychoterapia i przyjmowanie leków, ale pomaga też przebywanie wśród ludzi i włączanie się w wolontariaty.

PTSD – co to jest zespół stresu pourazowego

Skrót PTSD pochodzi od angielskiej nazwy zespołu stresu pourazowego, czyli posttraumatic stress disorder. Ten stan to reakcja na silne negatywne i gwałtowne przeżycia, na przykład związane z zagrożeniem życia. Zespół stresu pourazowego może pojawić się po nagłym zdarzeniu lub po traumie trwającej latami, na przykład w dzieciństwie.

PTSD od wieków obserwowany u żołnierzy

Choć zespół stresu pourazowego został ujęty w międzynarodowych klasyfikacjach w roku 1980, to jego objawy opisywano już pismem klinowym. Nazywany był syndromem żołnierskiego serca (wojna secesyjna), szokiem pociskowym (I wojna światowa) czy zmęczeniem bojowym (II wojna światowa). U żołnierzy walczących w Wietnamie PTSD określano jako syndrom powietnamski.

Zespół stresu pourazowego – u kogo może wystąpić

Pojęcie zespołu stresu pourazowego wywołuje skojarzenie z weteranami, którzy doznali traumy podczas działań wojennych, jednak nie obejmuje tylko tej grupy pacjentów. PTSD może dotyczyć nawet 25 procent osób po traumatycznym przeżyciu, nawet zupełnie niezwiązanym z wojną.

PTSD – objawy

Objawy PTSD mogą mieć charakter psychiczny, jak i fizyczny. Mogą pojawić się od razu po traumatycznym doświadczeniu lub ujawnić się po latach. Zdarza się, że z czasem nie mijają, ale się nasilają, w znacznym stopniu utrudniając życie. Charakterystyczne objawy PTSD to:

• retrospekcje (tzw. flashback) – mimowolne ponowne przeżywanie traumy i bardzo świeże wspomnienia z nią związane,
• natrętne myśli,
• koszmary senne,
• poczucie winy i wstydu,
• utrata dotychczasowych zainteresowań,
• zamartwianie się,
• unikanie miejsc i sytuacji związanych z traumą,
• utrzymujące się uczucie podenerwowania i napięcia,
• zaburzenia odżywiania,
• problemy z koncentracją,      
• przesadna czujność,
• odczucie odrętwienia,
• chęć izolowania się od innych,
• poczucie wyobcowania,
• większa reaktywność na bodźce,
• obniżona zdolność lub niemożność odczuwania przyjemności (anhedonia),
• lęk,
• poczucie pustki,
• drażliwość i wybuchy gniewu,
• myśli samobójcze.

W przypadku pogłębiających się objawów konieczne jest podjęcie leczenia, ponieważ mało prawdopodobne jest, że same ustąpią.

PTSD – objawy fizyczne

Psychicznym objawom PTSD mogą towarzyszyć objawy fizyczne. Najczęstsze objawy somatyczne zespołu stresu pourazowego to:

• ból, który jest uporczywy, może być długotrwały, a jego źródło jest trudne do zlokalizowania. Ból psychogenny w nieznacznym stopniu reaguje na leki przeciwbólowe, a wykazuje lepszą reaktywność na leki przeciwdepresyjne;
• szybsze bicie serca;
• zwiększona potliwość;
• przyspieszony oddech.

W każdym przypadku u osoby doświadczającej zespołu stresu pourazowego dochodzi do wzrostu poziomu adrenaliny.

>> Nerwica żołądka – objawy, jak sobie z nią radzić

PTSD – przyczyny

Wśród przyczyn zespołu stresu pourazowego wymienia się m.in.:

• śmierć bliskiej osoby,
• napaść na tle seksualnym lub z bronią,
• wojnę,
• poważny wypadek,
• atak terrorystyczny,
• porwanie i przebywanie w niewoli,
• katastrofę naturalną, np. tornado, pożar, trzęsienie ziemi,
• poznanie diagnozy poważnej choroby,
• traumy doznane w dzieciństwie,
• przemoc seksualną,
• ciężkie pobicie,
• tortury,
• ciężki poród.

Zespół stresu pourazowego może być też reakcją na traumę, której doświadczyła bliska osoba.

Kto jest podatny na PTSD?

Choć zespół stresu pourazowego może wystąpić u każdego niezależnie od wieku, płci czy statusu społecznego, to istnieją czynniki mogące zwiększać prawdopodobieństwo pojawienia się schorzenia. Wśród nich wymienia się:

• płeć żeńską,
• zaburzenia psychiczne występujące w rodzinie,
• młody wiek podczas doznanej traumy (większe ryzyko u nastolatków),
• traumatyczne dzieciństwo,
• podatność genetyczną,
• pojawiające się w przeszłości epizody depresyjne lub inne zaburzenia psychiczne (choroba afektywna, zaburzenia lękowe),
• niski status ekonomiczny,
• brak wsparcia ze strony najbliższych i inne predyspozycje środowiskowe (np. przemoc w rodzinie),
• długotrwałe traumatyczne przeżycia połączone z lękiem o własne życie (np. pobyt na froncie),
• cechy osobowości (np. introwersja, neurotyzm).

Choroby współwystępujące z PTSD

Niektóre choroby lub inne zaburzenia mogą współwystępować z PTSD, a nie tylko być czynnikami zwiększającymi ryzyko jego rozwoju. Zalicza się do nich:

• uzależnienie od alkoholu lub/i substancji psychoaktywnych,
• zaburzenia snu,
• depresję,
• zaburzenia lękowe,
• dystymię (depresję przewlekłą z podłożem nerwicowym).

Zespół stresu pourazowego u dzieci

Dzieci również mogą doświadczać zespołu stresu pourazowego. Poza wymienionymi czynnikami ryzyka wystąpienia PTSD zaburzenie u dzieci mogą wywołać następujące okoliczności: 

• porzucenie przez rodzica lub długa z nim rozłąka,
• utrata zaufania do bliskiej osoby,
• doświadczenie przemocy w szkole.

PTSD po porodzie

Poporodowy zespół stresu pourazowego może dotyczyć nawet 1/3 kobiet po porodzie. Może być spowodowany takimi czynnikami, jak wystąpienie powikłań zagrażających życiu matki lub dziecka czy nieoczekiwany przebieg porodu. Objawy typowe dla poporodowego zespołu stresu pourazowego to m.in. koszmary senne związane z porodem, ataki paniki w reakcji na bodźce przywołujące wspomnienie porodu, wahania nastroju.

>> Depresja poporodowa – objawy. Jak pomóc młodej mamie?

Złożony zespół stresu pourazowego

Złożony PTSD (complex PTSD) to zespół stresu pourazowego współistniejący z zaburzeniami osobowości. Najczęściej stwierdza się go u osób (dorosłych i dzieci), które doświadczyły traumy we wczesnym dzieciństwie, były jej poddawane przez dłuższy czas, a odpowiedzialna za nią była osoba z najbliższego otoczenia. W tym wariancie często występuje alienacja. 

>> Objawy depresji – jak je rozpoznać i jak pomagać

Diagnoza zespołu stresu pourazowego

Diagnostyką zespołu stresu pourazowego zajmują się psychologowie i psychiatrzy, którzy dokonują rozpoznania zaburzenia na podstawie wywiadu, kwestionariuszy i skali. 

PTSD – test na obecność zaburzenia

Dużą przydatność w diagnozowaniu pacjentów z zespołem stresu pourazowego ma test PCL-C (PTSD check list – civilian version) złożony z 17 pytań. Ma ujawnić objawy typowe dla zaburzenia. Pytania dotyczą zachowań i odczuć z ostatniego miesiąca, których podłożem było stresujące doświadczenie, m.in.:

• wspomnień,
• snów,
• reakcji fizycznych,
• trudności w relacjach międzyludzkich.

Odpowiedzi mieszczą się w pięciostopniowej skali. Kolejnym narzędziem przydatnym w diagnozowaniu zespołu stresu pourazowego jest sześciopunktowa skala wpływu zdarzeń IES-6 (ang. impact of event scale-revised).

PTSD – leczenie

Leczenie zespołu stresu pourazowego przynosi najlepsze efekty, gdy psychoterapii towarzyszy farmakoterapia, choć w lżejszych przypadkach PTSD psychoterapia może być wystarczająca.

Psychoterapia PTSD

Najczęściej stosuje się terapię poznawczo-behawioralną, która polega na koncentrowaniu się na przebytej traumie i stopniowej zmianie jej obrazu na bardziej wyważony. Pomocne mogą być także terapia rodzinna i grupowa, jak również terapia EMDR (ang. eye movement desensitization and reprocesing). To terapia odwrażliwiania i przetwarzania za pomocą ruchu gałek ocznych. Jej twórczyni Francine Shapiro dowiodła, że powtarzające się ruchy gałek ocznych redukują lęk w następstwie traumy.

Leki na PTSD

W przypadku zespołu stresu pourazowego zwykle stosuje się selektywne inhibitory wychwytu zwrotnego serotoniny (leki z grupy SSRI), popularne również w leczeniu depresji. Dodatkowo wprowadza się leczenie objawowe, np. w przypadku bezsenności w przebiegu zaburzenia.

Jak długo trwa leczenie PTSD?

Wszystko zależy od nasilenia objawów. W przypadku przewlekłego PTSD może to być nawet powyżej 6 miesięcy terapii i dwóch lat farmakoterapii.

Czy zespół stresu pourazowego można wyleczyć?

W efekcie leczenia stan większości pacjentów ulega poprawie, dzięki czemu mogą wrócić do normalnego funkcjonowania.

PTSD – jak sobie radzić

Izolowanie się od ludzi może pogłębić objawy schorzenia, dlatego bardzo ważne jest korzystanie z wsparcia otoczenia osób z PTSD. Osobom cierpiącym na zespół stresu pourazowego zaleca się również zaangażowanie w pomoc innym. Udział w wolontariatach może ułatwić zwalczyć poczucie bezradności i pomóc choć częściowo odzyskać utraconą kontrolę nad własnym życiem. W łagodzeniu objawów PTSD może pomóc także regularna aktywność fizyczna i dbałość o zróżnicowaną, zdrową dietę.