Hipopotam nilowy (Hippopotamus amphibius) – gatunek dużego, przeważnie roślinożernego ssaka, należącego do rodziny hipopotamowatych (Hippopotamidae), w obrębie której wyróżnia się dwa współcześnie żyjące gatunki (drugim jest dużo mniejszy hipopotam karłowaty). Hipopotam nilowy jest jedynym żyjącym przedstawicielem rodzaju Hippopotamus. Nazwa gatunku pochodzi z języka starogreckiego i oznacza „koń rzeczny” (ἱπποπόταμος).
Zasiedlają rzeki i jeziora w Afryce na południe od Sahary do 2000 m n.p.m. Hipopotamowate to jedyna rodzina rzędu parzystokopytnych prowadząca ziemnowodny tryb życia. W ciągu dnia najczęściej pozostają w wodzie; aktywne dopiero o zmierzchu i nocą, skubią wtedy trawę na łąkach w pobliżu wody, zjadają także rośliny wodne. W poszukiwaniu pożywienia potrafią zapuszczać się do 8 km w głąb lądu. Przebywają w stadach składających się z dominującego samca i podlegających mu samic w liczbie od 10 do 40 osobników. Samce bronią i przewodzą terytorium obejmujące pewien odcinek rzeki i na nim gromadzą swój harem. Na lądzie hipopotamy są raczej indywidualistami i nie przejawiają instynktu terytorialnego. Rozmnażanie i poród odbywa się w wodzie. Samica po ośmiomiesięcznej ciąży rodzi 1 młode. Młode ssie matkę przez okres 1 roku, również pod wodą.
Pomimo fizycznych podobieństw do świń i innych znanych parzystokopytnych, ich najbliżsi żyjący krewni to walenie – wieloryby, morświny, delfiny itp. Wspólny przodek wielorybów i hipopotamów oddzielił się od innych parzystokopytnych około 60 milionów lat temu. Najstarsze znane skamieniałości hipopotamów z rodzaju Kenyapotamus, pochodzą sprzed 16 milionów lat, odnaleziono je w Afryce.
Hipopotamy mają charakterystyczny wygląd: beczkowaty tułów, brak owłosienia na ciele, krótkie nogi, dużą głowę i znaczne rozmiary. Pod względem wielkości dorównują nosorożcom białym, ustępując jedynie słoniom. Należą do najniebezpieczniejszych zwierząt na świecie ze względu na ich wysoce agresywną i nieprzewidywalną naturę. Populacja szacowana jest na 125-150 tys. osobników na wolności, jednak wciąż zagrażają im kłusownicy i utrata naturalnych siedlisk.
No
NocneRo
RoślinożerneTr
TrawożernePó
PółwodnePr
PrzedspołeczneZw
Zwierzęta pasące sięPł
PławnyTe
TerytorialneŻy
ŻyworodneSt
StadnePo
PoligamiaNi
NiebezpieczneZw
Zwierzęta z hierarchią dominacjiWy
Wysoce towarzyskieNi
Nie migrująceC
zacznij od...Zw
Zwierzęta długowieczneNi
Niebezpieczne zwierzętaGi
Gigantyczne zwierzętaHipopotamy są jednymi z największych współczesnych ssaków na świecie, ale w przeciwieństwie do innych zwierząt afrykańskiej megafauny, posiadają adaptację do ziemno-wodnego trybu życia w słodkowodnych jeziorach i rzekach.
Z powodu swoich rozmiarów hipopotamy są trudne do zważenia na wolności. Większość oszacowań ich masy pochodzi z akcji odstrzałów przeprowadzanych w latach 60, XX wieku. Średnia masa dorosłych samców wynosi 1500–1800 kg. Długość zębów osiąga maksymalnie 30 cm. Samice są mniejsze od samców, ich średnia masa wynosi 1300–1500 kg. Starsze samce są dużo większe i mogą ważyć ponad 3000 kg. Osiągają maksymalną masę pod koniec życia; samice osiągają maksymalny ciężar ciała w wieku około 25 lat.
Hipopotamy osiągają średnio 3,5-5 metrów długości i 1,5 metra wysokości w kłębie. Głowa może ważyć do 225 kilogramów. Zwierzęta potrafią rozwierać paszczę do szerokości jednego metra. Hipopotamy są podobnej wielkości co nosorożce białe, dlatego trudno ocenić który z tych ssaków jest największym zwierzęciem lądowym po słoniach. Chociaż są pokaźnych rozmiarów, potrafią biec na lądzie szybciej, niż człowiek. Ich szybkość ocenia się na 30 km/h do 40 km/h, lub nawet 50 km/h. Hipopotamy mogą szybko biec tylko na krótkich dystansach (do kilkuset metrów).
Długość życia ocenia się na 40 do 50 lat. Najstarszym znanym hipopotamem, żyjącym w niewoli, był osobnik nazwany "Donna", który dożył 56 lat. Donna mieszkała w ogrodzie zoologicznym Mesker Park Zoo w Evansville, Indiana.
Oczy, uszy i nozdrza są umieszczone wysoko na sklepieniu czaszki. To pozwala na prawie całkowite zanurzenie ciała w wodzie i błocie w tropikalnych rzekach. Podczas zanurzenia stygną, co zapobiega oparzeniom słonecznym. Ich charakterystyczna budowa anatomiczna jest adaptacją do ziemno-wodnego trybu życia. Szkielet jest przystosowany do obciążeń związanych z dużą masą zwierzęcia. Hipopotamy, w porównaniu do reszty megafauny mają krótkie i małe nogi – ponieważ woda w której żyją redukuje ich ciężar przez wypór ciała. Podobnie do innych ssaków żyjących w wodzie, hipopotam prawie nie posiada owłosienia (oprócz szczeciny na pysku i ogonie). Charakteryzuje się długimi kłami i czterema palcami połączonymi błoną pławną.
Skóra ma około 4 centymetrów grubości i stanowi 25% masy zwierzęcia. Jest zabezpieczona przed słońcem wydzielaną przez skórę substancją o czerwonej barwie, stanowiącą naturalny filtr słoneczny. Ze względu na kolor wydzieliny mówi się, że hipopotam "poci się krwią", jednak substancja ta nie jest ani krwią, ani potem. Wydzielina jest na początku bezbarwna, następnie w ciągu kilku minut zmienia kolor na czerwono-pomarańczowy, ostatecznie staje się brązowa. W wydzielinie zostały zidentyfikowane dwa pigmenty (jeden czerwony i jeden pomarańczowy). Są to silne kwasowe związki chemiczne, znane jako red pigment hipposudoric acid oraz orange pigment norhipposudoric acid. Czerwony pigment posiada dodatkowo właściwości bakteriostatyczne i jest prawdopodobnie antybiotykiem. Absorpcja światła z obu pigmentów ma maksimum w paśmie ultrafioletu, co chroni zwierzę przed nadmiernym nagrzaniem. Mimo zróżnicowanej diety substancję wydzielają wszystkie hipopotamy, więc wydaje się, że jedzenie nie jest źródłem powstawania pigmentów. Zwierzęta mogą syntetyzować pigmenty bezpośrednio z aminokwasów, takich jak tyrozyna.
Hipopotamy występują współcześnie w rzekach i jeziorach Ugandy, Sudanu, Somalii, Kenii, północnej części Demokratycznej Republiki Konga i Etiopii, na zachód na terytorium Ghany do Gambii, a także w Afryce Południowej: w Botswanie, Republice Południowej Afryki, Zimbabwe, Zambii. Oddzielne populacje egzystują w Tanzanii i Mozambiku.
Hippopotamus amphibius dawniej zamieszkiwał także Afrykę Północną i Europę (w czasie ostatniego zlodowacenia). Zwierzę to potrafi bowiem żyć w zimniejszym klimacie, pod warunkiem, że woda nie zamarza na zimę. Gatunek żył pospolicie w Egipcie w regionie Nilu jeszcze w czasach historycznych, lecz został wytępiony. Pliniusz Starszy pisał, że w jego czasach najlepszym miejscem do złapania hipopotama w Egipcie był Nom Saicki. Na zwierzę to można się było natknąć w okolicach wschodniej odnogi Nilu – Damietty jeszcze po podboju arabskim (639). Występował też w dolinie Jordanu jeszcze w IV w. p.n.e.
Hipopotamy większość czasu za dnia wylegują się w wodzie lub błocie, do czego są znakomicie przystosowane. Duża warstwa podskórnego tłuszczu zapewnia im znakomitą pływalność. Przebywanie w wodzie służy im także do regulacji temperatury ciała (woda je ochładza) i chroni skórę przed wysychaniem. Z wyjątkiem jedzenia, niemal całość życia hipopotamów – rozmnażanie, poród, walka z innymi hipopotamami – odbywa się w wodzie.
Wychodzą z wody o zmierzchu lub nocą i podróżują w głąb lądu, czasami nawet do 8 kilometrów, aby zjeść krótką trawę. Żywią się także obficie roślinami wodnymi (np. szybko pleniącym się w wodach hiacyntem wodnym). Spędzają na jedzeniu od czterech do pięciu godzin w ciągu doby i mogą zjeść jednorazowo do 68 kilogramów pokarmu. Żywią się głównie trawami, w mniejszej ilości roślinami wodnymi, a przy niedostatku preferowanego pokarmu jedzą różne inne rośliny. Istnieją rzadkie doniesienia o przypadkach zachowań padlinożernych, zwykle w bliskim sąsiedztwie zbiorników wodnych. Zdarzały się też obserwacje zachowań mięsożernych, a nawet kanibalizmu i drapieżnictwa. Anatomia żołądka hipopotamów wskazuje, że nie są to zwierzęta przystosowane do trawienia mięsnego pokarmu, a mięsożerność może być związana z nieracjonalnym zachowaniem lub niedostatkiem pożywienia.
Hipopotamy defekują głównie w wodzie, co prowadzi do nawarstwiania allochtonicznych materiałów organicznych wzdłuż koryt rzecznych. Jego znaczenie ekologiczne nie jest jasne. Duże rozmiary hipopotamów oraz ich zwyczaj obierania tych samych ścieżek do pastwisk, ma często istotny wpływ na kształtowanie krajobrazu. Ma to związek z ograniczaniem rozwoju roślin i udeptywaniem gruntu. W ciągu dłuższego okresu hipopotamy potrafią zmieniać sieć hydrograficzną mokradeł (zmieniając układ kanałów).
Dorosłe hipopotamy nie są w stanie unosić się na wodzie; te widoczne na powierzchni, zdające się pływać, stoją na płyciznach. W głębokiej wodzie poruszają się z pomocą skoków, odpychając się od dna. W wodzie poruszają się z prędkością do 8 km/h. Młode mają zdolność utrzymywania się na powierzchni wody i często pływają wykonując nagłe ruchy tylnymi kończynami. Wychodzą na powierzchnię w celu zaczerpnięcia powietrza średnio co 4-6 minut. Młode mogą wstrzymać oddech jedynie na 2-3 minuty. Mają zdolność do zamykania nozdrzy podczas zanurzenia. Proces wynurzania i oddychania jest wykonywany automatycznie i nawet śpiąc pod wodą hipopotam potrafi zrobić to bez budzenia się. Znany jest przykład młodego hipopotama, który przeżył po wypchnięciu do morza przez tsunami w czasie Trzęsienia Ziemi w 2004 i został uratowany na pobliskim piaszczystym wybrzeżu.
Badanie interakcji pomiędzy samcami i samicami jest utrudnione z powodu braku dymorfizmu płciowego między płciami. Pomimo że hipopotamy lubią leżeć blisko siebie, nie wydają się tworzyć więzi społecznych, z wyjątkiem tych łączących matki z córkami, i nie są zwierzętami społecznymi. Powód, dla którego gromadzą się blisko siebie nie jest znany.
Hipopotamy posiadają własne terytoria tylko w wodzie. Dominujące samce przewodzą i bronią pewnego odcinka rzeki, długości przeważnie 250 metrów, na który przypada około 10 samic. Największe takie zbiorowości liczą do 100 osobników. Inne samce mogą przebywać na terytorium zdominowanym, ale muszą wykazywać posłuszeństwo względem właściciela terenu. Terytoria te istnieją w celu wyznaczenia praw kopulacji. W stadach istnieje tendencja do segregowania się pod względem płci. Samce grupują się ze sobą, podobnie samice a samiec dominujący znajduje się osobno. Gdy hipopotamy wychodzą na ląd, by się paść, robią to indywidualnie i nie przejawiają instynktu terytorialnego.
Hipopotamy potrafią komunikować się za pomocą dźwięków, poprzez chrząknięcia i ryki, ale cel tych odgłosów nie jest znany. Zwierzęta mają unikalną zdolność do trzymania lekko wynurzonej z wody głowy i wysyłania dźwięków, które wędrują wodą i powietrzem; hipopotamy znajdujące się nad i pod powierzchnią wody zdolne są do dania na nie odpowiedzi.
Samice hipopotamów osiągają dojrzałość płciową w wieku 5 do 6 lat, a ciąża trwa 8 miesięcy. Badania układu hormonalnego wykazuje że samice mogą osiągnąć dojrzałość płciową już w wieku 3 albo 4 lat. Samce osiągają dojrzałość w wieku około 7,5 lat.
Badania zachowań reprodukcyjnych hipopotamów w Ugandzie wskazują, że najwyższa ilość zapłodnień ma miejsce pod koniec sezonu deszczowego w lecie, a najwięcej urodzeń przypada na początek sezonu deszczowego pod koniec zimy. Związane jest to z cyklem rui samic; jak u większości ssaków, plemniki samców aktywne są przez cały rok. Badania populacji Zambii i RPA także dowodzą na tendencję do wydawania potomstwa na początku sezonu deszczowego. Po zajściu w ciążę samica nie będzie zdolna do następnej owulacji przez następne 17 miesięcy.
Kopulacja pary następuje w wodzie z samicą zanurzoną przez większą część stosunku w wodzie, wynurzając głowę co jakiś czas, by zaczerpnąć powietrza. Hipopotamy są jednymi z niewielu ssaków, które rodzą pod wodą, wraz z waleniami i brzegowcami (manatowatymi i diugoniowatymi). Młode rodzą się w wodzie w wadze od 25 do 45 kg i średniej długości około 127 cm, muszą płynąć do powierzchni aby zaczerpnąć pierwszy oddech. Matka zazwyczaj wydaje na świat tylko jedno młode, jednakże zdarzają się w nieznanej ilości urodzenia bliźniacze. Młode często wypoczywa na grzbiecie matki w przypadku, gdy woda jest niezbyt głęboka. Zanurzają się też w wodzie by poić się jej mlekiem. Ssie też pierś na lądzie, gdy matka opuszcza wodę. Karmienie piersią kończy się między 6. a 8. miesiącem po narodzinach a w pełni odstawienie od piersi po roku.
Hipopotamy reprezentują strategię życiową typu K. Oznacza to, że w przypadku ich reprodukcji jakość ma większe znaczenie niż ilość. Ten typ selekcji jest typowy dla dużych zwierząt, wydających na świat niewielka liczbę potomstwa za jednym razem.
Badania genetyczne wykazały, że populacje hipopotamów w Afryce przeszły etap olbrzymiego rozrostu w czasie plejstocenu, lub zaraz po tym okresie. Fakt ten wiąże się ze wzrostem ilości zbiorników wodnych, który nastąpił w owym czasie. Odkrycie to ma wielkie znaczenie w badaniu szans przetrwania hipopotamów, ponieważ ich populacje zagrożone są odcięciem od zbiorników słodkowodnych. Hipopotamy są też narażone na ataki ze strony kłusowników. Ponadto, genetyczna różnorodność hipopotamów powinna pozostać zachowana dla pewności co do szans przetrwania gatunku. W maju 2006 hipopotamy zostały zaklasyfikowane jako gatunek narażony w Czerwonej księdze gatunków zagrożonych stworzonej przez IUCN, z szacowaną populacją liczącą od 125 tys. do 150 tys. osobników. Oznacza to spadek liczby rzędu 7-20% w porównaniu z rokiem 1996.
Populacja spadła najdramatyczniej w Demokratycznej Republice Konga. W Parku Narodowym Wirunga spadła do 800-900 osobników z około 29 tys. w połowie lat 70. co wywołało obawy na temat różnorodności genetycznej tej populacji. Zmniejszenie liczby osobników łączy się z zamieszaniem towarzyszącym Drugiej wojnie w Kongo. Kłusownikami byli zapewne rebelianci z plemienia Hutu, źle opłacani żołnierze kongijscy i członkowie lokalnych milicji. Powodem kłusownictwa jest między innymi przekonanie, że hipopotamy nie są inteligentne, ale wyrządzają szkody społecznościom ludzkim, oraz względy finansowe. Handel mięsem hipopotama jest nielegalny, ale działalność czarnego rynku jest trudna do wykrycia przez przedstawicieli WWF.
