TERYTORIUM

Obszar zajmowany przez określony gatunek lub społeczność.

Terytorium wyróżniają trzy podstawowe cechy dystynktywne: (1) zamieszkiwanie, obecność jakiegoś fenomenu z zakresu natury ożywionej (gatunek roślin, zwierząt, grupa ludzka), (2) dająca się określić granica tej obecności (zamieszkiwania) oraz (3) podejmowane wysiłki mające na celu zabezpieczenie gatunkowego (zwierzęta, rośliny) lub społeczno-kulturowego (grupy ludzi) przetrwania na wyznaczonym obszarze. W skład terytorium zalicza się przestrzeń lądową wraz ze zbiornikami wodnymi, morską oraz powietrzną.
Termin terytorium może mieć różne konotacje: biologiczne, geograficzne, kulturowe, polityczne, społeczne, militarne. W naukach społecznych oznacza obszar podległy określonej władzy administracyjnej, opisany granicą, zamieszkiwany przez określoną grupę społeczną, kulturową (plemię, rodzina, naród), na którym dokonuje się ochrona ludności, dóbr kultury, zapewnia się sprawność w funkcjonowaniu administracji czy gospodarki (np. terytorium językowe, etnograficzne, religijne).
W kategoriach geopolitycznych oznacza obszar znajdujący się pod jurysdykcją określonego władcy, jednostkę administracyjną (prowincję, gminę, dzielnicę, państwo, okupowane, zamorskie, powiernicze, niesamodzielne), którą ów zarządza. W kategoriach biologiczno-geograficznych oznacza obszar charakteryzujący się występowaniem określonych uwarunkowań geograficznych, klimatycznych, fizycznych, w konsekwencji czego często ulegający zdominowaniu przez specyficzne gatunki fauny, flory, jak i zagospodarowaniu przez społeczności ludzkie.
W kategoriach antropologicznych posiadanie terytorium, obok wspólnego języka, historii, nazwy, tożsamości grupowej, zwyczajów i obyczajów jest – choć nie zawsze – podstawowym wyznacznikiem grupy etnicznej. Utrata terytorium może stać się czynnikiem dezintegrującym grupę kulturową (casus niektórych grup Indian obu Ameryk czy Aborygenów), choć nie jest to zależność zachodząca bezwyjątkowo (casus Żydów czy Polaków żyjących przez 123 lata bez terytorium państwowego). W tych ostatnich przypadkach znaczenie terytorium przenoszone jest z wymiaru stricte geograficznego w wymiar symboliczny czy mitologiczny (np. „ziemia obiecana”). Mimo to, osiadanie i obrona terytorium w wielu teoriach przedstawiane jest jako kluczowe do zbudowania tożsamości, a na jej bazie pojęcia narodu. Ratzel opisywał terytorium jako najwyższą wartość w procesie przetrwania. Kjellén przyrównywał państwo do organizmu biologicznego, zaś terytorium do jednej z tkanek.
Do pojęcia terytorium zaliczymy także pokrewne pojęcie „poszerzenia terytorium”, które łączy się z podbojem, kolonializmem i niewolnictwem. Powstające w wyniku podboju kolonie traciły status terytoriów samodzielnych, stając się obszarami eksploatacji. Dokonująca się od czasów II wojny światowej dekolonizacja, której przyczyn należy upatrywać w zmianach układu sił na geopolitycznej mapie świata, skutkowała powstawaniem terytoriów wielonarodowościowych (casus Francji, Wielkiej Brytanii).
[M.G.]

Literatura:
Anderson, Benedict. Wspólnoty wyobrażone: rozważania o źródłach i rozprzestrzenianiu się nacjonalizmu, tłum. S. Amsterdamski. Kraków: Znak, 1997.
Baraniuk, Karolina. „Terytorium, autonomia terytorialne i zwierzchnictwo terytorialne w naukach politycznych”. Zeszyty Naukowe PWSZ im. Witelona w Legnicy, 22(1), 2017: 171-183.
Paprzyca, Krystyna. „Terytorium, sieci, plemiona”. W Problemy obszarów metropolitalnych i wielkich miast, red. Elżbieta Węcławowicz-Bilskia. Kraków: Wydawnictwo PK, 2017.